Kapitulo 14

Moderno a Panagpangadua Itultuloy Kadit’ Panagbiruk?

“Ti Dios saanen a gagangay a pakaseknan dagiti tao. Mammanodan a lagipen bayat ti panagbiagda wenno kadagiti pangngeddengda. . . . Ti Dios sinandiandan kadagiti sabali a banag nga ipatpategda: ti pagsapulan ken pagganansiaan. Idi damo isut’ imbilangda a gubuayan ti panggep dagiti amin a natauan nga aramid, ngem itatta isut’ impasulidan kadagiti nalimed a bartolina ti historia. . . . Ti Dios napukawen iti puot dagiti tao.”​—The Sources of Modern Atheism.

1. (Iramanyo ti introduksion.) (a) Kasano a dineskribir ti libro a The Sources of Modern Atheism ti pammatit’ tattao iti Dios itatta? (b) Kasano a ti moderno a panagpangadua maidilig kadagidi kasasaad di pay unay nabayag?

 DI PAY unay nabayag idi a ti Dios ket paset unay ti kabibiag dagiti taga Lumaud. Tapno anamongannaka ti kagimongan, masapul a mamatika iti Dios, nupay saan nga isuamin ket sireregget a mangal-alagad iti banag a patpatienna. Aniaman a panagduadua ken pattapatta siaannadmo a minedmedan. Ti panangipubliko idi kadagita ket makaklaat ken nalabit pakababalawan.

2. (a) Apay nga adu dagidiay simmardengen a mangbiruk iti Dios? (b) Aniada a saludsod ti mayimtuod?

² Ngem, itatta, kasunganinan ti mapaspasamak. Daydiay addaan natibker a relihiuso a kumbiksion maibilbilangen nga akikid ti panunotna, dogmatiko, ken panatiko pay. Kadagiti adu a daga, agraira ti kinaindiperente, wenno panangyaleng-alengda,  iti Dios ken iti relihion. Kaaduan didan biruken ti Dios a ta dida patien ti kaaddana wenno dida sigurado iti dayta. Kinapudnona, dagiti dadduma inusarda ti “kalpasan-Kristiano” a termino a mangdeskribir iti tiempotayo. Masapul, ngarud, a mayimtuod dagitoy: Kasano a ti ideya maipapan iti Dios immadayo unay iti kabibiag dagiti tao? Ania dagiti puersa a nangitagad itoy a panagbalbaliw? Addada kadi natibker a rason tapno itultuloytay a biruken ti Dios?

Nagbalandra ti Repormasion

3. Aniat’ maysa a resulta ti Protestante a Repormasion?

³ Kas napaliiwtayo iti Kapitulo 13, ti Protestante a Repormasion idi maika-16 a siglo binalbaliwanna unay ti wagas a panangmatmat dagiti tao iti autoridad, relihiuso wenno dadduma pay. Ti panagbukbukod ken wayawaya nga agyebkas sinandianna ti yaanamong ken panagpasakup. Nupay kaaduan nga umilit’ nagtalinaed iti las-ud ti balabala ti tradisional a relihion, adda dagidiay nagbalin a radikal, a kuinestionaranda dagiti dogma ken pundamental a sursuro dagiti kadaanan nga iglesia. Dagiti pay dadduma, gapu ta napaliiwda ti akem ti relihion kadagiti gubat, panagsagaba, ken panangirurumen iti unos ti historia, nagduaduaandan a namimpinsan ti relihion.

4. (a) Kasano a dineskribir dagiti kontemporario a rekord ti saknap ti ateismo sadi Inglatera ken Francia idi maika-16 ken -17 a siglo? (b) Asinodat’ limmatak kas resulta daydi reggetda idi Repormasion a mangilaksid iti sangol ti papa?

⁴ Idi pay la 1572, napaliiwen ti report a napauluan Discourse on the Present State of England: “Ti teritoria nadibidir iti tallo a partido, dagiti Papista, Ateista, ken Protestante. Napaboran amin dagitoy a tallo: ti umuna ken maikadua gapu ta ad-aduda, dikam kayat a pabainan ida.” Sabali pay ti nangpattapatta a 50,000 ti dagup dagiti ateista sadi Paris idi 1623, nupay medio nalulok ti kayuloganna dayta a termino idi. Ngem no kasta man, nabatad a ti Repormasion, gaput’ reggetna a mangrippuog  iti dominasion ti turay ti papa, winaknitanna met ti dana dagidiay nangkarit iti saad dagiti naipasdeken a relihion. Kas inyebkas da Will ken Ariel Durant iti The Story of Civilization: Part VII—The Age of Reason Begins: “Dagiti masirib sadi Europa​—dagiti baluarte ti panagis-isip dagiti Europeano–saandan a pagdidiskutiran ti autoridad ti papa; nagdedebateandan ti kaaddat’ Dios.”

Iraraut ti Siensia ken Pilosopia

5. Aniada a puersat’ nangpapartak iti panagpangaduada iti Dios?

⁵ Malaksid pay iti pannakabingbingay ti Kakristianuan a mismo, adda pay dagiti sabali a puersa nga ad-adda a nangpakapuy iti sasaadenna. Ti siensia, pilosopia, secularismo, ken materialismo adda met akemda iti yuusuat ti panagduadua ken panangpatanordat’ panagpangadua iti Dios ken iti relihion.

6. (a) Kasano a ti isasaknap ti sientipiko a pannakaammo inapektaranna dagiti adu a sursuro ti simbaan? (b) Aniat’ inaramid dagiti dadduma nga agkunkuna a makamodernoda?

⁶ Ti isasaknap ti sientipiko nga adal kuinestionaranna dagiti adu a sursuro ti simbaan a naibasar iti errado nga interpretasion kadagiti teksto ti Biblia. Kas ehemplo, dagiti nadiskobre da Copernicus ken Galileo maipapan iti astronomia direktamente a kinaritda ti geocentric a doktrina ti simbaan, a ti daga isut’ sentro ti uniberso. Sa, idi naawatandan dagiti natural a linteg a mangpapaandar iti pisikal a lubong dida kasapulanen nga ipabiang iti Dios wenno iti Tadhana (Partaan) dagidiay dati a kasla misteriuso a pasamak, kas iti gurruod ken kimat wenno uray pay panagparang dagiti naisangsangayan a bituen ken kometa. Sinuspetsada payen dagiti “milagro” ken “nadibinuan nga ibaballaet” kadagiti natauan a ganuat. Apagapaman lattan, a ti Dios ken ti relihion lausdan kadagiti adu, ket dadduma kadagidiay agkuna a makamodernoda tinallikudandan ti Dios ket nagaaripunodan a nagrukbab iti sagrado a baka ti siensia.

7. (a) Aniat’ di pagduaduaan a kakaruan a nakasaplitan ti relihion? (b) Aniat’ reaksion dagiti simbaan iti Darwinismo?

 ⁷ Ti kakaruan a saplit iti relihion, di pagduaduaan, isut’ teoria ti ebolusion. Idi 1859 impablaak ni Charles Darwin (1809-82) nga Ingles a naturalista ti librona nga Origin of Species ket kinaritna a direktamente ti panamarsua ti Dios nga isursuro ti Biblia. Aniat’ reaksion dagiti simbaan? Dagiti klero ti Inglatera ken amin a deppaar idi damo inlaksidda dayta a teoria. Ngem limmamiis ti ibubusorda idi agangay. Rimsua a dagidi pattapattan Darwin isudat’ pambar a birbiruken dagiti adu a klero a sililimed nga umuk-ukuok iti panagduaduada. Ngarud, iti las-ud ti panagbiag ni Darwin, “dagidi nasaririt ken nalaing a klero dimmanonda iti konklusion a ti ebolusion interamente a mayataday iti nalawlawagan a pannakatarus iti kasuratan,” kuna ti The Encyclopedia of Religion. Imbes nga inkaluyana ti Biblia, simmuko ti Kakristianuan iti indikta ti sientipiko nga opinion ket inabuloyanna daydi popular. Gapu iti dayta, pinakapuyna ti pammatida iti Dios.​—2 Timoteo 4:3, 4.

8. (a) Aniat’ kuinestionaran dagiti mammabalaw ti relihion idi maika-19 a siglo? (b) Ania dagiti popular a teoria nga inggakat dagiti mammabalaw ti relihion? (c) Apay nga inabrasa a sidadaras dagiti umili dagiti ideya a maikontrat’ relihion?

⁸ Idi arinunosen ti maika-19 a siglo, lallalo manen a timmured a nagatakar dagiti kritiko ti relihion. Saanda laengen a napnek a nangitudo kadagiti kamalit’ simbaan, no di ket kuinestionarandan ti mismo a pundasion ti relihion. Kakastoy ti insaludsodda: Ania ti Dios? Apay a masapul nga adda Dios? Kasano a ti pammati iti Dios ket inapektaranna ti kagimongan? Dagidiay kas kada Ludwig Feuerbach, Karl Marx, Sigmund Freud, ken Friedrich Nietzsche intukonda dagiti rasonda sigun kadagiti pilosopikal, sikolohikal, ken sosiolohikal a termino. Dagiti teoria a kas iti ‘Ti Dios ket bale bunga laeng ti imahinasion ti tao,’ ‘Ti relihion isu ti apiang ti umili,’ ken ‘Natayen ti Dios’ kabbaro amin ken nakaay-ayat no idilig kadagiti makapaturog ken di maaw-awatan a dogma ken tradision  dagiti simbaan. Rimsua nga itan natakkuatanen dagiti adu ti epektibo a wagas a panangyebkas kadagiti duadua ken suspetsa nga umuk-ukuok a nabayagen iti isipda. Sipapartak ken situtulok nga inabrasada dagitoy nga ideya a kas kabbaro nga ebangheliot’ kinapudno.

Ti Dakkel a Kompromiso

9. (a) Aniat’ inaramid dagiti simbaan idi rinaut ida ti siensia ken pilosopia? (b) Aniat’ resulta ti ikokompromiso dagiti simbaan?

⁹ Aniat’ inaramid dagiti simbaan idi rauten ken kuestionaran idat’ siensia ken pilosopia? Imbes nga inlabanda ti isursuro ti Biblia, simmukoda idi rengrengenda ida ket inkompromisoda pay uray dagiti pundamental a paset ti pammati a kas iti panamarsua ti Dios ken ti kinahushusto ti Biblia. Ti resultana? Dagiti simbaan ti Kakristianuan napukawdat’ kredibilidadda, ket adun dagiti napukaw ti pammatida. Gapu ta di inkaluyat’ simbaan ida nawaknitan ti ridaw ti simbaan ket pimmanaw ti masa. No kadagiti adu, ti relihion nagbalin laengen a sosiolohikal a ramramit, banag a mangmarka kadagiti napateg a petsat’ biag​—pannakayanak, panagasawa, ipapatay.  Bale iniddianen dagiti adu ti panangbirukdat’ pudno a Dios.

10. Aniada a naganat a saludsod ti masapul a maamiris?

¹⁰ Gapu ta kastoyen ti napasamak, nainkalintegan nga iyimtuod: Talaga ngata a pinirmaanen ti siensia ken pilosopia ti ipapatay ti panamati iti Dios? Ti kamali dagiti simbaan kayuloganna kadit’ panagkamali dayta kunkunaenda nga isursuroda, nga isu ti Biblia? Talaga, masapul kadi nga itultuloy ti panangbiruk iti Dios? Usigentay man biit dagitoy nga isyu.

Nakaibasaran ti Pammati iti Dios

11. (a) Aniada a dua a librot’ nabayagen a nangibasarandat’ pammati iti Dios? (b) Kasano a dagitoy a libro inapektarandat’ tattao?

¹¹ Nakuna nga adda dua a libro a mangibaga kadatayo iti kaaddat’ Dios​—ti “libro” ti panamarsua, wenno nakaparsuaan a nanglikmut kadatayo, ken ti Biblia. Dagitoy ti nakaibasaran ti pammatit’ minilion a tao idi ken ita. Kas ehemplo, adda ari idi maika-11 a siglo K.K.P., a gaput’ siddaawna iti napaliiwna a napnot’ bituen a langlangit, indaniwna: “Dagiti langit ipaduyakyakda ti dayag ti Dios; ket ti law-ang ipalawagna ti aramid dagiti imana.” (Salmo 19:1) Idi maika-20 a siglo, adda astronaut, nga idi nakitana ti nakapimpintas a buya ti daga manipud iti luganna bayat a rinikosna ti bulan, natignay a nangibitla: “Idi punganay ti Dios pinarsuana ti langit ken ti daga.”​—Genesis 1:1, KJ.

12. Kasano nga inatakarda ti librot’ panamarsua ken ti Biblia?

¹² Dagitoy dua a libro, nupay kasta, at-atakaren dagidiay agkunkuna nga awan pammatida iti Dios. Kunada a ti panangsirarak ti siensia iti lubong a nanglikmut kadatayo pinaneknekanna a timmaud ti biag saan a gapu iti nasaririt a panamarsua no di ket gaput’ bulsek a pannakaiparparna ken iti patsamba-tsamba a panagtignay ti ebolusion. Ipilitda, no kasta, nga awan Namarsua ket rumsua nga awan serserbina ti kuestion iti kaaddat’ Dios. Sa, adu kadakuada ti mamati a lausen  ti Biblia ken agsisimparat, ket ngarud, di nakapapati. Kas ibanagna, kadakuada, awanen ti nakaibasaran ti pammatida iti kaaddat’ Dios. Umiso kadi amin dagitoy? Aniat’ paneknekan dagiti pudno a pasamak?

Parparna wenno Nadisenio?

13. Ania komat’ kapilitan a napasamak no ti biag ket parparna a rimsua?

¹³ No awan komat’ Namarsua, ngarud kapilitan a ti biag naiparparna a rimsua a bukodna. Tapno rumsua ti biag, masapul a dagiti maitutop a kimiko nagtitiponda nga apagpagisut’ kantidadda, nga umisot’ temperatura ken presionda ken dadduma pay a mangkontrol a banag, ket amin dagita masapul a mamantinirda iti umno a kawatiwat ti panawen. Sa, tapno nangrugi ti biag ken nasustinir ditoy daga, dagitoy parparna a pasamak masapul a maulitda iti rinibo a daras. Ngem kasanot’ posibilidadna nga uray maysa la a kasta a parparna ket maangay?

14. (a) Kasanot’ kabassit ti posibilidad a ti maysa a simple a molekulat’ protina ket parparna a naporma? (b) Kasano a dagiti karkulasion ti matematika apektaranda ti ideya a ti biag timmaud a bukbukodna?

¹⁴ Admitiren dagiti ebolusionista a ti posibilidad ti panagtitipon dagiti umno nga atomo ken molekula a mangporma iti maysa laeng a simple a molekulat’ protina isut’ 1 iti 10¹¹³, wenno  1 a sarunuen ti 113 a zero. Dayta a bilang dakdakkel ngem ti mapattapatta a tutal a bilang dagiti atomo iti uniberso! Iwaksi dagiti matematiko a kas di mapasamak ti aniaman a ti posibilidad a pannakaangayna ket kurang a 1 iti 10⁵⁰. Ngem saan la a maymaysa a simple a molekulat’ protina ti masapul tapno rumsua ti biag. Agarup 2,000 a nagduduma a protina ti masapul tapno mamantinir ti maysa a selula ti aktibidadna, ket ti tsansa nga isuda amin ket aggigiddanda nga agtitipon ket 1 iti 10^40,000! “No awan panagil-ilem ti maysa a rumsua gaput’ sosial a pammatina wenno sientipiko a pannakasanayna a ti biag ket timmaud [a bukodna] ditoy Daga, daytoy simple a karkulo ikisapna nga interamente dayta nga ideya,” kunan astronomo a Fred Hoyle.

15. (a) Aniat’ nadiskobre dagiti sientista sigun iti panangadaldat’ pisikal a lubong? (b) Aniat’ nakuna ti maysa a propesor ti physics maipapan kadagiti natural a linteg?

¹⁵ Iti kasumbangirna, no adalenda ti pisikal a lubong, manipud di makita a subatomiko a partikulo ingga kadagiti dadakkel a galaksi, nadiskobre dagiti sientista nga amin a naadalda a natural a pasamak surotenda dagiti piho a pamunganayan a linteg. Iti sabali a pannao, nadiskobreda ti kaaddat’ lohika ken urnos kadagiti amin a maang-angay iti uniberso, ket nabaelanda nga inyebkas daytoy a lohika ken urnos sigun kadagiti simple a termino ti matematika. “Mammano la a sientista ti di masdaaw iti gistay di nakapapati a kinasimple ken kinaelegante dagitoy a linteg,” insurat ni Paul Davies, a propesor ti physics, iti magasin a New Scientist.

16. (a) Aniadat’ sumagmamano a “fundamental constants” nga adda kadagiti natural a linteg? (b) Aniat’ mapasamak no ti kalidad dagitoy ket masuktan uray bassit laeng? (c) Aniat’ konklusion ti maysa a propesor ti physics maipapan iti uniberso ken ti kaaddatayo?

¹⁶ Maysa a karkarna unay a banag maipapan kadagitoy a linteg, a ta, ikutanda dagiti espesipiko a factor a ti kalidadda masapul a maipiho nga eksakto iti uniberso, a kas pagaammotayo  ita. Naibilang kadagitoy a fundamental constant (di agbaliw) isut’ yunit ti electric charge iti proton, dagiti masa ti sumagmamano a pundamental a partikulo, ken ti universal constant of gravitation ni Newton, a gagangay nga isuratda a kas letra G. Maipapan itoy, ituloy ni Propesor Davies: “No adda uray bassit la a duma ti kalidad ti sumagmamano kadagita mabaliwan ti uray la ti itsura ti Uniberso. Kas ehemplo, inlawlawag ni Freeman Dyson a no ti puersa iti nagbabaetan dagiti nucleon (dagiti proton ken neutron) ket napigpigsada lat’ sumagmamano a porsiento, maikisap nokuan ti hidrohena ditoy Uniberso. Dagiti bituen a kas iti Init, agraman ti danum, maawandan. Ti biag, a kabesadotayo, imposiblenton. Impalnaad ni Brandon Carter a ti bassit a panagbaliw ti G pagbalinenna amin a bituen nga asul a higante wenno nalabaga nga ansisit, a kasta met ti kakarot’ pagbanagan ti biag.” Gapuna, ingngudo ni Davies: “Gapu ta kastoy, masinunuo ngarud nga adda laeng maymaysa a posible nga Uniberso. No pudno dayta, karkarna a kapanunotan a ti kaaddatay a mismo kas sipupuot a persona isut’ di maliklikan a bungat’ lohika.”​—Dakam ti nangitaliko.

17. (a) Aniat’ nabatad nga ipasimudaag ti kaaddat’ disenio ken panggep iti uniberso? (b) Kasano a napasingkedan daytoy iti Biblia?

 ¹⁷ Aniat’ matarusantay amin kadagitoy? Umuna, no ti uniberso ket iturturayan dagiti linteg, masapul ngarud nga adda intelihente a manangaramid-linteg nga isut’ nangbukel wenno nangipasdek kadagita a linteg. Sa, yantangay dagiti linteg a mangiturturay iti panagandar ti uniberso ket agparang a naaramidda a segseggaan ti kaaddat’ biag ken dagiti kasasaad a paborable iti pannakasustinir ti biag, nabatad a nainaig ti panggep iti daytoy. Disenio ken panggep​—saan a kalidad dagitoy ti bulsek a parparna; isuda ketdi ti talaga nga iparangarang ti maysa nga intelihente a Namarsua. Ket dayta a talaga ti ipasimudaag  ti Biblia idi impaduyakyakna: “Ta ti maammuan maipapan iti Dios maiparangarang kadakuada, ta ti Dios imparangarangna kadakuada. Ta dagiti di makita a kababalinna naipakitada a silalawag manipud pannakaparsua ti lubong ingga ita, ta maipakitada gapu kadagiti banag nga inaramidna, agpapan pay ti agnanayon a pannakabalin ken Kinadiosna.”​—Roma 1:19, 20; Isaias 45:18; Jeremias 10:12.

Aglapusanan nga Ebidensia a Nanglikmut Kadatayo

18. (a) Ania pay ti pakakitaan ti disenio ken panggep? (b) Aniadat’ maibagayo a pamiliar nga ehemplo ti nasaririt a disenio?

¹⁸ Wen, ti disenio ken panggep saan laeng a kadagiti naurnos a panagandar ti uniberso ti pakakitaan no di pay ket iti inaldaw nga aktibidad dagiti sibibiag a parsua, simple ken komplikado, agraman iti interaksionda iti maysa ken maysa ken iti reaksionda iti arubayanda. Kas ehemplo, dandani amin a paset ti natauan a bagitayo​—ti utek, ti mata, ti lapayag, ti ima–iparangda ti disenio a nakarikrikut a di mailawlawag a naan-anay ti siensia. Sa kasta pay met dagiti animal ken mulmula. Ti tinawen a panagbaniaga dagiti dadduma a billit iti rinibribo a milia iti takdang ken iti baybay, ti panagandar ti photosynthesis kadagiti mula, ti itatanor ti maysa a pertilisado nga itlog nga agbalin a komplikado nga organismo a naglaon iti minilion a nagduduma a selula a naisangsangayan ti serbida​—sumagmamano la dagitoy nga ehemplo–karkarnada amin nga ebidensia ti intelihente a disenio. a

19. (a) Ti aya panangilawlawag ti siensia no kasanot’ panagandar dagiti banag paneknekanna nga awan nasaririt a disenio wenno nangdisenio? (b) Aniat’ masursurotayo no intay adalen ti lubong a nanglikmut kadatayo?

¹⁹ Ngem, irupir dagiti dadduma a ti immadu nga adal ti siensia inlawlawagnat’ kaaduan kadagitoy a karkarna a  banag. Pudno, a siwawadwad, nga inlawlawag ti siensiat’ adu a banag a misterio idi damo. Ngem ti pannakatakkuat ti maysa nga ubing iti panagandar ti relo dina paneknekan nga awan nangdisenio ken nangaramid iti dayta a relo. Kasta met, a ti pannakatarustayo kadagiti karkarna a panagandar dagiti adu a banag iti pisikal a lubong dina paneknekan nga awan ti nasaririt a nangdisenio kadagita. Kasunganina ketdi, mientras maadaltayo ti lubong a nanglikmut kadatayo, ad-adu met ti ebidensiatayo iti kaadda ti intelihente a Namarsua, a Dios. Gapuna,  buyogen iti silulukat nga isip, anamongantayo ti salmista idi binigbigna: “Anian a nagadu dagiti aramidmo, O Jehova! Nainsiriban ti panangaramidmo kadakuada amin. Ti daga napno kadagiti gapuanam.”​—Salmo 104:24.

Ti Biblia—Mabalinyo Aya a Patien?

20. Aniat’ mangipakita a ti panamati iti Dios saan nga umdas a mangtignay iti maysa a mangbiruk kenkuana?

²⁰ Ngem, ti panamati laeng iti kaaddat’ Dios di umdas a  mangtignay kadagiti tao a mangbiruk kenkuana. Itatta minilion dagiti di nangilaksid nga interamente iti pammatida iti Dios, ngem saan a daytat’ nangtignay kadakuada a mangbiruk iti Dios. Napaliiw ni George Gallup, Jr., nga Americano a sumusurbey nga “awan makitayo a dakkel a nagdumaan dagidiay makimismisa ken di makimismisa no maipapan iti panagkusit, di panagbayad iti buis, ken panagtakaw, ngamin ti relihion kagimongan laeng.” Innayonna nga “adu dagidiay mangipakat laeng iti relihion a nanam-ay kadakuada ken mangay-ayo kadakuada ket saan a daytay mangkarit kadakuada. Adda nangawag iti dayta a relihion à la carte [agdepende iti gustom]. Daytat’ kangrunaan a pagkapuyan ti Kinakristiano ditoy a daga [E.U.A.] itatta: Awan natibker a panamati.”

21, 22. (a) Aniat’ mamagbalin iti Biblia a karkarna a libro? (b) Aniat’ kangrunaan nga ebidensia ti kinahusto ti Biblia? Ilawlawagyo.

²¹ Dayta “kangrunaan a pagkapuyan” ket maigapu nga ad-adda iti kaawan pannakaammo ken pammatida iti Biblia. Ngem ania ngamin ti pakaigapuan iti panamatida iti Biblia? Umuna, laglagipenyo koma nga iti intero a historia, nalabit awanen sabali pay a libro ti siuulpitda a binabalaw, inabuso, ginura, ken inatakar a nakarkaro ngem iti Biblia. Kaskasdi, nalasatna amin dagita ket nagbanag nga isut’ kaaduan pannakaipatarusna ken pannakaiwarasna a libro a nairekord. Dayta a mismot’ mamagbalin iti Biblia a karkarna a libro. Ngem aglapusanan ti prueba, mamatalged nga ebidensia, a ti Biblia ket libro a pinaltiingan ti Dios ken maikari iti panamatitayo.​—Kitaenyo ti kahon, pinanid 340-1.

²² Nupay adu dagidiay bale impapanda a ti Biblia ket di sientipiko, agsisimparat, ken lausen, kontraen dagiti pudno a pasamak dagita. Ti nagpaiduma nga autorna, ti historikal ken sientipiko a kinahustona, ken dagiti di agbiddut a padtona itudoda ti sigurado a konklusion: ti Biblia isut’ naipaltiing a  Saot’ Dios. Kas imbatad ni apostol Pablo: “Amin a Kasuratan impaltiing ti Dios ken makapalaing.”​—2 Timoteo 3:16.

Sarangten ti Karit ti Panagpangadua

23. Aniat’ konklusiontayo maipapan iti Biblia no sukimatentayo dagiti pudno a pasamak?

²³ Ita ta naamiristayon ti pammaneknek ti librot’ panamarsua ken ti Biblia, aniat’ konklusiontayo? Dagitoy a libro maikanatadda itatta a kas met la idi. No situtuloktay a matmatan ti problema nga awan ay-ayonantayo imbes nga allukoyennatay ti panagil-ilem, masarakantayo nga amin nga isusuppiat mabalin a nainkalintegan a parmeken. Adda sungbat kadagita, no laket ta kayattay a biruken ida. Kunan Jesus, “Itultuloyyo ti agsapul, ket makasarakkayto.”​—Mateo 7:7; Aramid 17:11.

24. (a) Apay nga adu dagiti nangisardeng iti panangbirukda iti Dios? (b) Aniat’ pakaliwliwaantayo? (c) Aniat’ maamiris iti tartaraudi daytoy a libro?

²⁴ No an-anagen, kaaduan kadagidiay immikay a mangbiruk iti Dios simmardengda saan a gapu ta isuda a mismo ket inusigda a siaannad ti ebidensia ket natakkuatanda nga ulbod ti Biblia. Imbes ketdi, adu kadakuadat’ naupay gapu ta ti Kakristianuan dina indatag ti pudpudno a Dios a nadakamat iti Biblia. Kas inyebkas ni P. Valadier a Frances a mannurat: “Ti tradision Kristiana pinataudna ti ateismo kas bungana; isut’ nangpapatay iti Dios kadagiti konsiensiat’ tattao ngamin di nakapapati a Dios ti indatagna kadakuada.” No bilang kasta, maliwliwatay koma kadagiti saon apostol Pablo: “Ania, ngarud, no kasta? No dagiti dadduma dida namati, ti kinaawan pammatida ikkatennanto aya ti kinamatalek ti Dios? Nikaanoman! Ngem mapapati koma ti Dios, uray pay no amin dagiti tao ket naulbodda koma.” (Roma 3:3, 4) Wen, aduantay unay ti rason tapno itultuloytay a biruken ti pudno a Dios. Kadagiti tartaraudi a kapitulo daytoy a libro, makitatayto no kasano a nagballigi ti panagbiruk ken no aniat’ adda iti masanguanan ti sangatauan.

[Footnote]

[Salsaludsod]

[Kahon iti panid 340, 341]

Ebidensiat’ Kinahusto ti Biblia

Nagpaiduma nga Autorna: Manipud Genesis, nga umuna a librona, inggat’ Apocalipsis a naudi, ti Biblia buklen ti 66 a libro nga insurat ti agarup 40 a mannurat a nagduduma unay ti sosial, edukasional, ken propesional a kapadasanda. Nasurok a 16 a siglo ti panawen a pannakaisuratna, nanipud 1513 K.K.P. inggat’ 98 K.P. Kaskasdi, ti nagresultaanna isut’ libro a natunos ken di agsisimparat, a balabalaenna ti lohikal nga itatanor ti prominente a temana​—ti pannakaalangon ti Dios ken ti panggepna baeten ti Mesianiko a Pagarian.​—Kitaenyo ti kahon, panid 241.

Apaghusto iti Historia: Dagiti pasamak a nairekord iti Biblia maitunosda unay kadagiti napaneknekan a pasamak iti historia. Kuna ti libro nga A Lawyer Examines the Bible: “Idinto ta dagiti romansa, sarsarita ken palso a testimonia agan-annadda a mangisaad kadagiti pasamak a nainaig iti adayo a lugar ken di piho a tiempo, . . . dagiti salaysay ti Biblia itdenda kadatayo ti eksakto unay a petsa ken lugar dagiti banag a dinakamatna.” (Ezequiel 1:1-3) Ket kunaen ti The New Bible Dictionary: “[Ti nagsurat iti Aramid] insaadna ti salaysayna iti las-ud ti kontemporario a historia; napno dagiti panidnat’ pannakadakamat dagiti mahistrado ti siudad, dagiti gobernador ti probinsia, ar-ari a nainaig, ken umarngi kadagita, ket dagitoy a reperensia kanayon a napaneknekan nga apagisu no iti lugar ken tiempo a nadakamat.”​—Aramid 4:5, 6; 18:12; 23:26.

Apaghusto Sigun iti Siensia: Dagiti linteg ti kuarantina ken kinadalus naited kadagiti Israelita idiay libro ti Levitico idi a dagiti kabangibang a nasion awan ammoda kadagita nga alagaden. Ti rikos (cycle) ti tudo ken evaporation ti taaw, a dida ammo idi ugma, nadeskribir idiay Eclesiastes 1:7. Nadakamat a ti daga nagtimbukel ken agbibitin idiay law-ang, a sala pinasingkedan ti siensia idi maika-16 a siglo, sigun iti Isaias 40:22 ken Job 26:7. Nasurok a 2,200 a tawen sakbay nga impablaak ni William Harvey ti natakkuatanna maipapan iti sirkulasion ti dara, impatuldon ti Proverbio 4:23 ti akem ti pusot’ tao. Gapuna, nupay ti Biblia ket saan a librot’ siensia, no dakamatenna dagiti banag maipapan iti siensia, iparangna ti nauneg a pannakaawat a mas moderno ngem idi tiempona.

Dagiti Di Agerrado a Padto: Ti pannakadadael ti Tiro, ti pannakarba ti Babilonia, ti pannakabangon manen ti Jerusalem, ken ti itatanor ken pannakarpuog dagiti ari ti Medo-Persia ken Grecia detaliadot’ pannakaipadtoda ket, sipapaay dagiti kritiko a nagkuna a sala naisurat dagita kalpasan ti pannakaangayda. (Isaias 13:17-19; 44:27–45:1; Ezequiel 26:3-7; Daniel 8:1-7, 20-22) Dagiti padto maipapan ken Jesus a naisurat adu a siglo sakbay ti pannakayanakna detaliadot’ pannakatungpalda. (Kitaenyo ti kahon, panid 245.) Dagiti mismo a padton Jesus maipapan iti pannakadadael ti Jerusalem siuumisoda a natungpal. (Lucas 19:41-44; 21:20, 21) Dagiti impadto ni Jesus ken ni apostol Pablo maipapan kadagiti maudi nga aldaw matungtungpalda kadagitoy kaaldawantayo. (Mateo 24; Marcos 13; Lucas 21; 2 Timoteo 3:1-5) Kaskasdi, ti Biblia impagapuna amin dagiti padto iti maymaysa a Gubuayan, ni Jehova a Dios.​—2 Pedro 1:20, 21.

[Dagiti Ladawan iti panid 333]

Da Darwin, Marx, Freud, Nietzsche, ken dadduma pay improponerda dagiti teoria a nangupay iti panamatit’ tattao iti Dios

[Dagiti Ladawan iti panid 335]

Ti “libro” ti panamarsua ken ti Biblia itdendat’ pangibasaran iti panamati iti Dios

[Dagiti Ladawan iti panid 338]

Ti biag ken ti uniberso imposibleda koma no adda la sangkabassit a kurang iti disenioda

[Diagram/Ladawan iti panid 337]

Mientras ad-adut’ maammuantayo iti lubong a nanglikmut kadatayo, ad-adu met ti ebidensiatayo nga adda intelihente a Namarsua

[Diagram]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

DAGITI SANGKAP TI ATOMO A HIDROHENA

Electron shell

Proton + Nucleus

ELECTRON −