Kapitulo 7

Taoismo ken Confucianismo Panangbiruk iti Danat’ Langit

Ti Taoismo, Confucianismo, ken Budismo buklendat’ tallo a kangrunaan a relihion ti China ken ti Adayo a Daya. Ti Taoismo ken Confucianismo, nupay kasta, saanda a kas iti Budismo a nagbalin a sangalubongan a relihion no di ket ad-adda a nagtalinaeddat’ China ken kadagiti lugar a nagsaknapan ti kultura nga Insik. Nupay awan itat’ opisial a rekord ti dagup ti pasurotda idiay China, ti Taoismo ken Confucianismo agpada a dinominaranda ti relihiuso a kabibiag ti gistay apagkapat ti populasion toy lubong bayat ti naglabas a 2,000 a tawen.

1. (Iraman ti introduksion.) (a) Sadino a lugar ti mangal-alagad iti Taoismo ken Confucianismo, ket kasanot’ kasaknapda? (b) Ania a periodot’ panawen ti intay pangusigan kadagiti sursuroda?

 ‘AGPUSAKSAK komat’ ginasut a sabsabong; agraira komat’ ginasut a kapanunotan.’ Dayta nga ebkas, a pinaglatak ni Mao Tse-Tung ti People’s Republic of China nga imbitlana idi 1956, kinapudnona ket balikas nga inusar dagiti Insik nga eskolar a nangdeskribir iti periodo sadi China idi maikalima inggat’ maikatlo a siglo K.K.P., a naawagan periodo dagiti Aggugubat nga Estado. Iti daydi a tiempo kimmapuyen ti maingel a dinastia a Chou (c. 1122-256 K.K.P.) ket nagbalin a nalulok nga estado dagiti hasiendero a kanayon ti panaggugubatda, a nagpulkokan unay dagiti komon nga umili.

2. (a) Aniat’ gapu a rimsua dagiti “ginasut a kapanunotan”? (b) Aniat’ natda kadagiti “ginasut a kapanunotan”?

 ² Ti tuok ken panagsagaba nga imbunga dagiti gubat pinakapuyda unay ti autoridad dagiti kadaanan a turayen. Din kontento dagiti komon nga umili nga agpaspasakop lattan kadagiti kursonada ken kapritso dagiti aristokrata sada siuulimek a sagsagabaen dagiti pagdaksanda. Kas resultana, pimmusaksak a kas “ginasut a sabsabong” dagiti nabayagen a naep-ep nga ideya ken arapaapda. Dagiti gunglo a nagdudumat’ kapanunotanda nagdur-as dagiti ideyada maipapan iti gobierno, linteg, urnos ti kagimongan (social order), kondukta, ken prinsipio, agraman dagiti tema a kas iti agrikultura, musika, ken literatura, kas pamuspusan tapno agbalin a normal ti biagda. Naawagan dagitoy a kas “ginasut a kapanunotan.” Kaaduan kadagitoy ti di namataud iti naunday a pagimbagan. Dua a gunglo, nupay kasta, ti nagbalin a prominente ket inimpluensiaandat’ kabibiag sadi China iti nasuroken a 2,000 a tawen. Idi agangay naawagandat’ Taoismo ken Confucianismo.

Tao—Ania dayta?

3. (a) Aniat’ kapanunotan dagiti Insik iti Tao (dana)? (b) Imbes a mamatidat’ Namarsua, aniat’ kuna dagiti Insik a naggapuan dagiti amin a banag? (Idiligyo ti Hebreo 3:4.)

 ³ Tapno matarusantay no apay a ti Taoismo (daw-ismo no baliksen) ken Confucianismo napalalo ken naunday ti impluensiada kadagiti Insik, agraman kadagiti taga Japan, Korea, ken kabangibangda a nasion, nesesita a maawatantay ti pamunganayan a kapanunotan dagiti Insik iti Tao. Ti sao a Tao kayuloganna ti “dana, dalan, wenno desdes.” No palawaen, kayuloganna pay ti “metodo, prinsipio, wenno doktrina.” Kadagiti Insik, ti kinatunos ken kinaurnos a nasiputanda iti uniberso isut’ parangarang ti Tao, kasla nadibinuan a nakem wenno linteg a mangpapaandar ken mangiturturong iti uniberso. Iti sabali a pannao, imbes a namatida iti Dios a Namarsua, a mangtengtengngel iti uniberso, namatida iti tadhana, pagayatan sadi langit, wenno iti mismo a langit a kas makinnakem kadagiti isuamin.

4. Kasano nga impakat dagiti Insik ti kapanunotan a Tao kadagiti natauan a ganuat? (Idiligyo ti Proverbio 3:5, 6.)

⁴ No ipakatda ti ideya a Tao (dana) kadagiti natauan a ganuat, namati dagiti Insik nga adda ti natural ken umno a wagas a panangaramid iti amin a banag ket tunggal banag ken tunggal tao adda mayannatup a lugarna ken serbina. Namatida, kas pangarigan, a no ti ari annurotenna ti rebbengenna babaen iti nalinteg a panangtratona kadagiti umili ken tamingenna dagiti ritual a panagdaton a kasapulan ti langit, addanto ti talna ken kinabaknang ti nasion. Umarngi met, no dagiti umili situtulok a birukenda ti dana, wenno Tao, sada annuroten dayta, natunos, natalna, ken epektibo koma amin  a banag. Ngem no kontraen wenno labananda dayta, riribuk ken didigrantot’ ibanagna.

5. (a) Kasanot’ panangtratar ti Taoismo iti Tao? (b) Kasanot’ panangtratar ni Confucius iti Tao? (c) Aniada a saludsod ti masapul a masungbatan?

⁵ Toy ideya nga itutulok iti Tao ken di panangsinga iti annayasna isut’ pinakasentro ti pilosopia ken relihiuso a panagpampanunot dagiti Insik. Mabalin a kunaen a ti Taoismo ken Confucianismo ket dua a nagduma nga ebkas ti isu met laeng a konsepto (kapanunotan). Ti Taoismo misteriosot’ panangtratarna ket, sigun iti orihinal a pormana, idagadagna ti panangpanuynoy, panagulimek, ken di pannakibiang, a panawandat’ kagimongan ket asikasuendat’ nakaparsuaan (nature). Pamunganayan nga ideyana nga amin a banag umnonto ti pagbanaganda no dagiti umili agtalnada, dida makibibiang, ket bay-anda a mapasamak ti aniaman a natural a banag. Iti sabali a dasig, ti Confucianismo praktikal ti panangtratarna. Isurona a ti urnos ti kagimongan mataginayon no tunggal tao annongenna ti nairanta nga akemna ken asikasuennat’ rebbengenna. Tapno maragpat dayta, binsabinsaenna amin a relasion ti tao ken kagimongan​—agturay-iturayan, ama-anak, agassawa, ken dadduma pay​—ket ikkanna amin idat’ giya. Siempre, parnuayenna daytoy dagiti saludsod: Kasano a rimsua dagitoy dua a sistema? Asinot’ namangon kadagita? Kasanoda nga al-alagaden itatta dagita? Ket aniat’ nagapuananda no iti panangbiruk ti tao iti Dios?

Taoismo​—Pilosopia ti Rugina

6. (a) Aniat’ madamag maipapan iti namangon iti Taoismo? (b) Kasano a naawagan Lao-tzu daydiay namangon iti Taoismo?

⁶ Idi rugrugina, ti Taoismo pilosopia nga ad-adda imbes ket a relihion. Ni Lao-tzu, a namangon iti dayta, nagdiskontento gaput’ riribuk ken rigat kadagidi a tiempo ket kinalikagumannat’ bang-ar babaen iti panangpanawna ti kagimongan ket inasikasonat’ natural a parsua. Bassit lat’ madamag maipapan kenkuana, a kunada a nagbiag idi maikanem a siglo K.K.P., ngem dipay sigurado dayta. Kadawyan a Lao-tzu ti nayawag kenkuana, a kayuloganna ti “Lakay a Maestro” wenno “Daydiay Lakay,” ngamin, sigun iti sarsarita, nakabaybayag nga insikog ni inana ket idi mayanaken, ubanen ti buokna.

7. Aniat’ maadaltay ken Lao-tzu sigun iti “Historical Records”?

⁷ Ti kakaisuna nga opisial a rekord maipapan ken Lao-tzu masarakan iti Shih Chi (Historical Records), ni Ssu-ma Ch’ien, mararaem a historiador ti ari idi maikadua ken umuna a siglo K.K.P. Sigun itoy a rekord, Li Erh ti pudpudno a nagan ni Lao-tzu. Isut’ nagserbi kas eskribiente dagiti dokumentot’ ari idiay Loyang, sentral a China. Ngem nasnasken pay, kastoy ti kunaenna ken Lao-tzu:

 “Limmakay ni Lao Tzu idiay Chou. Idi madlawnan ti ikakaro ti Chou, pimmanaw ket nagturong iti sulinek. Ni Yin Hsi nga opisial ti aduana kinunana: ‘Apo, yantangay kayatmon ti agretiro, ipagapum kaniak, dawatek nga agsuratka iti libro.’ Gapuna ni Lao Tzu nangisurat iti libro a dua a kapaset a naglaon iti lima ribo a karkarna a sao, nga inlawlawagna ti konsepto a Dana [Tao] ken ti Puersa [Te]. Kalpasanna pimmanawen. Awan makaammot’ nakatayanna.”

8. (a) Ania a librot’ kunada a pinartuat ni Lao-tzu? (b) Apay a kapilitan a nagdudumat’ interpretasionda iti dayta a libro?

⁸ Pagduaduaan dagiti adu nga eskolar daytoy a salaysay.  Kaskasdi, ti napartuat a libro naawagan Tao Te Ching (gagangay a naipatarus a “Klasika ti Dana ken ti Puersa”) ket naibilang a prinsipal a tekstot’ Taoismo. Ababa ken misteriosot’ estilo dagiti bersikulona, a dadduma ket saggatlo wenno sagpapat la a sao. Gapu ta kastoy ken napalalot’ nagbalbaliwanen ti kayulogan dagiti dadduma a sao a nadakamat idi tiempon Lao-tzu, kapilitan a naggigiddiat ti interpretasionda iti dayta a libro.

Pangripiripan iti “Tao Te Ching”

9. Kasanot’ panangdeskribir ni Lao-tzu iti Tao sigun iti Tao Te Ching?

⁹ Iti Tao Te Ching, inlawlawag ni Lao-Tzu ti Tao, ti ultimo a dana ti nakaparsuaan, ket impakatna dayta iti amin a tukad ti aramid ti tao. Adawenmi ditoy ti moderno a patarus da Gia-fu Feng ken Jane English tapno maripiriptayo ti Tao Te Ching. Maipapan iti Tao, kastoy ti kunana:

 “[Adda] banag a misteriosot’ pannakabukelna,

Naipasngay sakbay ti langit ken daga. . . .

 Nalabit isut’ ina dagiti sangapulo ribo a banag.

Diak ammot’ naganna.

Awagantay ti Tao.”​—Kapitulo 25.

 “Amin a banag Tao ti nagtaudanda.

Ni Singpet [Te] tinagibina ida.

Material ti nakabuklanda.

Kasasaad ti nangporma kadakuada.

Gapuna dagiti sangapulo ribo a banag raemendat’ Tao

ken dayawendan Singpet [Te].”​—Kapitulo 51.

10. (a) Aniat’ punteria ti Taoismo? (b) Kasano a maipakat iti natauan a kondukta ti sursuro dagiti Taoista?

¹⁰ Aniat’ matarusantay kadagitoy narikut a teksto? Sigun kadagiti Taoista, ti Tao ket misterioso a puersa kosmiko nga iturturongnat’ material nga uniberso. Ti punteria ti Taoismo isut’ panangbiruk iti Tao, a panawan toy lubong, ket makikaykaysa iti nakaparsuaan. Rumsua met daytoy a kapanunotan no iti panangmatmat dagiti Taoista iti natauan a kondukta. Adtoy ti ebkas dayta a kapanunotan sigun iti Tao Te Ching:

 “Nasaysayaat ti kurang ngem ti aglaplapusanan.

No sobrat’ asa ti buneng, agngudelto.

Agurnongkat’ adu a balitok ken jade, awan mangsalaknib iti dayta.

Akuem ti kinabaknang ken titulo, didigrat’ sumaruno.

No nalpas ti trabaho aginanakan.

Daytoy isut’ dana ti langit.”​—Kapitulo 9.

11. Kasano a madeskribir ti arapaap dagiti Taoista?

¹¹ Dagitoy a sumagmamano nga ehemplo ipalnaadda nga idi rugrugi, ti Taoismo ket pilosopia ti ad-adda a kapanunotanna. Kas reaksionda iti kinadangkok, panagsagaba, pannakaperdi, ken kinaubbaw nga imbungat’ nadawel a turay dagiti hasiendero idi a tiempo, namati dagiti Taoista a ti pamuspusan a panangragpat iti talna ken tunos isut’ inda isusubli iti tradision dagidi nagkauna a tattao sakbay nga adda  dagiti ari ken ministro a nangdominar kadagiti komon nga umili. Inarapaapda ti biag a natalinaay, biag ti away, a maitunos iti nakaparsuaan.​—Proverbio 28:15; 29:2.

Sumegunda a Masirib iti Taoismo

12. (a) Asino ni Chuang Chou? (b) Aniat’ innayonna iti orihinal a pannursuro ni Lao-tzu?

¹² Ti pilosopia ni Lao-tzu ad-adda a pinarang-ay ni Chuang Chou, wenno Chuang-tzu, kaipapananna ti “Maestro a Chuang” (369-286 K.K.P.), nga imbilangda a kalaingan a suno ni Lao-tzu. Sigun iti librona a, Chuang Tzu, saanna la a pinalawa ti Tao no di ket inlawlawagna pay dagiti ideya ti yin ken yang, a damo a timmanor iti I Ching. (Kitaenyo ti panid 83.) Sigun kenkuana, awan banag a talaga a permanente wenno absoluto, no di ket agbaliwbaliw amin a banag iti dua nga agsinnungani a punto. Idiay kapitulo nga “Autumn Flood,” insuratna:

 “Awan banag ditoy uniberso a permanente, ta amin a banag agbiag biit sadanto matay. Ti Tao laeng, nga awan punganay wenno ngudona, ti agnanayon. . . . Ti biag maipadis iti napartak a kabalio a paspas ti panageskapena​—kadarato nga agbaliwbaliw ken naynay, iti tunggal paset ti segundo. Ania komat’ aramidenyo? Ania komat’ diyo ar-aramiden? Talaga nga awan balena dayta.”

13. (a) Kas panangpalawa ni Chuang-tzu, kasanot’ panangmatmat dagiti Taoista iti biag? (b) Aniat’ malaglagipda unay a tagtagainep ni Chuang-tzu?

¹³ Gapu itoy a pilosopiat’ inertia, kuna ti Taoista nga awan serbina a biangam ti iturturong ti natural a parsua. Di agbayag, kasunganinantot’ papananna. Uray kasanot’ rigat ti maysa a situasion, sumayaatto met laeng. Uray kasanot’ sayaat ti situasion, agpukawto met laeng. (Kas panagdilig, kitaenyo ti Eclesiastes 5:18, 19.) Daytoy a pilosopiat’ biag nailadawan iti tagtagainep ni Chuang-tzu nga isut’ pakalaglagipan unay dagiti umili kenkuana:

  “Naminsan tinagtagainep ni Chuang Chou nga isu ket kulibangbang, nga agdisso ken agtayab, a naragsak ken siwayawaya. Dina ammo nga isu ni Chuang Chou. Apagapaman nagriing ket isu adtoy, sibubukel ken di pagduaduaan a Chuang Chou. Ngem dina ammo no isu a Chuang Chou ti nagtagtagainep a nagbalin a kulibangbang, wenno ti kulibangbang ti nagtagtagainep nga isu ni Chuang Chou.”

14. Aniada a tay-ak ti nakaiparangarangan ti impluensia ti Taoismo?

¹⁴ Ti impluensia daytoy a pilosopia agminar iti estilo ti daniw ken artet’ panagpinta a pinatanor dagiti Insik nga artesano kadagiti simmaruno a kaputotan. (Kitaenyo ti panid 171.) Ngem, ti Taoismo, di nagtalinaed lattan kas pilosopia ti di pannakibiang.

Pilosopia a Nagbalin a Relihion

15. (a) Ti panaginteres dagiti Taoista iti nakaparsuaan (nature) intagadna ida iti ania nga ideya? (b) Aniada a teksto idiay Tao Te Ching ti nangisingasing iti kasta nga ideya?

¹⁵ Gaput’ gagarda a makikaykaysat’ nakaparsuaan, naseknan unay idi dagiti Taoista iti kaunday ti kaadda ken kinapermanente daytoy. Pinattapattada a no makitunosda iti Tao, wenno iti natural a dana, mabalinda nga ibuksilan dagiti palimed ti nakaparsuaan ket didan madangran iti pisikal, agsakit, ken uray matay. Nupay di inrupir ni Lao-tzu daytoy, dagiti teksto ti Tao Te Ching kasla isingasingda daytoy nga ideya. Kas ehemplo, kunat’ kapitulo 16: “Ti pannakikaykaysa iti Tao ket agnanayon. Ket nupay no matay ti bagi, ti Tao dinto pumusay.” a

16. Kasano a dagiti insurat ni Chuang-tzu ninayonanda dagiti karkarna a pammati ti Taoismo?

¹⁶ Ninayonan met ni Chuang-tzu dagita a pattapatta. Kas pangarigan, sigun iti Chuang Tzu, nakuna ti maysa a dramatista,  “Lakayka unayen, ngem nakagangganus ti kudilmo. Apay a kasta?” Simmungbat ti kasarsaritana: “Naadalkon ti Tao.” Maipapan iti sabali pay a Taoista a pilosopo, insurat ni Chuang-tzu: “Ita ni Liehtse aglugan iti angin. Aglayag a siraragsak iti nalamiis a puloyupoy, agbiahet’ sangapulo ket lima nga aldaw santo agsubli. Kadagiti mortal a makaragpat iti ragsak, mammano ti kasta a tao.”

17. Aniat’ al-alagaden dagiti Taoista a resulta dagiti nagkauna a pattapatta, ket aniat’ imbanagna? (Idiligyo ti Roma 6:23; 8:6, 13.)

¹⁷ Dagiti kasta nga estoria pinagagarnat’ imahinasion dagiti Taoista, gapuna pinadasdat’ nagmennamenna, nagdieta, ken nagehersisiot’ panaganges a kunada a mangtiped ti ikakapuy ti bagi ken ipapatay. Di nagbayag, rimsua dagiti estoria maipapan kadagiti imortal a makatayab idiay ulep ket agparang ken agpukawda no kayatda ken nagtaeng kadagiti sagrado a bantay wenno naiputputong nga isla iti nakaun-unday a tawen, a linnaaw ken misterioso a prutas ti pagbiagda. Sigun iti historia dagiti Insik, idi 219 K.K.P., nangibaon ni Shih Huang-Ti, nga emperador a Ch’in, iti pangen dagiti bapor a naglaon 3,000 a babbarito ken babbalasitang tapno birukenda ti maipadpadamag nga isla ti P’eng-lai, ti taeng dagiti imortal, tapno yawidda ti herba ti imortalidad. Nupay kasta, dida inyawid ti pormula, ngem sigun iti tradision, isudan ti nangtagitao iti isla a naawagan Japan.

18. (a) Aniat’ ideya dagiti Taoista maipapan iti ‘tableta ti imortalidad’? (b) Aniada pay a karkarna nga alagaden ti pinatanor ti Taoismo?

¹⁸ Bayat ti dinastia a Han (206 K.K.P.–220 K.P.), dagiti karkarna nga alagaden ti Taoismo naragpatnat’ baro a tampokna. Naipadamag a ni Emperador Wu Ti, nupay idagdagadagnat’ Confucianismo a kas opisial a pannursurot’ Estado, naatrakar unay iti pisikal nga imortalidad nga ideya dagiti Taoista. Naginteres unay iti panangpartuat dagiti alkimista iti ‘tableta ti imortalidad.’ Sigun kadagiti Taoista, rumsuat’ biag no agkombinasion  dagiti agsinnubang a puersa ti yin ken yang (babai ken lalaki). Gapuna, no paglaokenda ti buli (nalidem, wenno yin) ken mercurio (nasilap, wenno yang), tultuladen dagiti alkimista ti natural a wagas, ket ti resultana, kunada, isut’ tableta ti imortalidad. Pinatanor pay dagiti Taoista dagiti ehersisio a kasla Yoga, taktika a panangtengngel iti anges, panagdieta, ken seksual nga aramid a pinatida a mangpakired iti nesesita nga enerhia ti tao ken mangpaatiddog iti biagna. Nairaman a sangkapda dagiti anting-anting a mamagpukaw iti maysa ket di madangran kadagiti igam wenno kabaelannat’ magna iti danum wenno tumayab iti tangatang. Addaanda pay kadagiti selio nga adda salamangkana, a kadarato naglaon iti simbolo a yin-yang, a naitimbre kadagiti patakder ken kadagiti ridaw  tapno mapasia dagiti dakes nga espiritu ken atap nga animal.

19. Kasano a naorganisar ti Taoismo?

¹⁹ Idi maikadua a siglo K.P., organisadon ti Taoismo. Adda Chang Ling, wenno Chang Tao-ling, a nangipasdek iti nalimed a sosiedad idiay makinlaud a China a nangalagad kadagiti sinasalamangka a panangagas ken alkimia. Gapu ta naur-or iti tunggal miembro ti lima a kasukat a bagas, naawagan ti bunggoyna a kas Lima-Kasukat-a-Bagas a Taoismo (wu-tou-mi tao). b Gapu ta inakona nga immawat iti personal a paltiing ken Lao-tzu, ni Chang nagbalin a damo a “nailangitan a maestro.” Kamaudiananna, kunada a nagballigi a nangaramid iti pormulat’ biag ket nagpalangit a sibibiag, a sisasakay iti tigre, manipud Bantay Lung-hu (Bantay ti Dragon-Tigre) sadi Kiangsi Province. Ni Chang Tao-ling ti nangrugian dagiti sinigsiglo ti kaundayna a panagsisinnuno dagiti “nailangitan a maestro,” a tunggal maysa kunada a reenkarnado ni Chang.

Panangsaranget iti Karit ti Budismo

20. Kasano nga inkagumaan ti Taoismo a parmeken ti impluensia ti Budismo?

²⁰ Idi maikapito a siglo, bayat ti dinastia a T’ang (618-907 K.P.), rumamramuten ti Budismo iti relihiuso a kabibiag dagiti Insik. Tapno maparmek daytoy, ti mismo a Taoismo nagbalinen a relihion nga addaan kadagiti Insik a ramut. Nagrukbabandan ni Lao-tzu, ket nagbalin a kanonisado dagiti kasuratan ti Taoismo. Binangonda dagiti templo, monasterio, ken kumbento, ket impasdekda dagiti ordin ti monghe ken madre, a medio pumada iti estilo ti Budismo. Sa, inagsep met ti Taoismo iti mismo a gunglot’ didiosenna dagidiay adu a dios, diosa, duende, ken imortal a linaon ti sarsarita dagiti Insik, a kas iti Walo nga Imortal (Pa Hsien), ti dios ti paginuduan (Tsao Shen), dagiti dios ti siudad  (Ch’eng Huang), ken dagiti guardia ti ruangan (Men Shen). Nagresulta daytoy ti punipon dagiti paset ti Budismo, tradisional nga an-anito, espiritismo, ken panagdayaw iti inapo.​—1 Corinto 8:5.

21. Idi agangay, aniat’ nagbalinan ti Taoismo, ken kasano?

²¹ Iti pannagnat’ panawen, nagin-inut ti Taoismo a nagrakaya a sistema ti idolatria ken an-anito. Tunggal tao nagrukbaben iti paboritona a dios ken diosa idiay lokal a templo, a nagdawatdat’ salaknib a maibusor iti dakes ken iti tulong tapno magun-oddat’ naindagaan a kinabaknang. Dagiti padi binayadanda  ida tapno mangipumponda; agpilidat’ nasayaat a pagitaneman, pagbalayan, ken pagnegosioan; nakiumanda kadagiti natay; pinasiadat’ dakes nga espiritu ken al-alia; rinambakanda dagiti piesta; sada immatonan ti nagduduma a ritual. No kasta, daydi nangrugi a kas gunglo ti mistiko a pilosopia nagbalinen a relihion a naigamer unay iti pammati kadagiti imortal nga espiritu, impierno, ken banuar​—dagiti ideya a naadaw manipud nalaes a libtong dagiti ulbod a doktrina ti kadaanan a Babilonia.

Sabali Pay a Masirib idiay China

22. Ania a gunglo ti nagraira idiay China, ket aniada a saludsod ti intay amirisen?

²² Nupay nakutkottayo ti yuusuat, itatanor, ken panagrakaya ti Taoismo, laglagipentay koma a maysa la dayta iti “ginasut a kapanunotan” a rimmangpaya idiay China idi tiempo dagiti Aggugubat nga Estado. Ti sabali pay a gunglo nga idi agangay nagbalin a prominente, kinapudnona, dominante, isut’ Confucianismo. Ngem apay a nagbalin a prominente ti Confucianismo? Iti dagup dagiti masirib nga Insik, di pagduaduaan a ni Confucius isut’ kalatakan iti ruar ti China, ngem asino a talaga daytoy? Ket aniat’ insurona?

23. Aniada a personal a detalye maipapan ken Confucius ti nadakamat ti “Historical Records”?

²³ No maipapan ken Confucius, lukibentay manen ti Shih Chi (Historical Records) ni Ssu-ma Ch’ien. Maisupadi iti pangababaen a salaysay ken Lao-tzu, matakkuatantayo ti pangatiddogen a biograpia ni Confucius. Adtoy ti sumagmamano a personal a detalye a naadaw iti patarus ti eskolar nga Insik a ni Lin Yutang:

 “Nayanak ni Confucius idiay ili ti Tsou, iti rehion ti Ch’angping, probinsia ti Lu. . . . Naglualo [ni nanangna] idiay turod ti Nich’iu ket naipasngay ni Confucius kas sungbat ti lualona, idi maikaduapulo ket dua a tawen ni Duque Hsiang ti Lu  (551 B.C.). Adda nakalalasin a dugol ti ulona idi nayanak, gapuna naawagan ‘Ch’iu’ (“turod” ti kaipapananna). Ti naganna sigun kadagiti sinurat ket Chungni, ket K’ung ti apeliedona.” c

24. Aniat’ napasamak idi ubing pay ni Confucius?

²⁴ Di nagbayag kalpasan ti pannakayanakna, natay ni tatangna, ngem ni nanangna, nupay napanglaw, impamuspusannat’ panageskuelana. Daydi ubing naginteres unay iti historia, daniw, ken musika. Sigun iti The Analects, maysa kadagiti Four Books ni Confucius, impamaysanat’ panagbalinna nga eskolar idi agtawen ti 15. Idi ag-17, adda menor a puestona iti gobierno idiay Lu a probinsiana.

25. Kasano a naapektaran ni Confucius iti ipapatay ni nanangna? (Idiligyo ti Eclesiastes 9:5, 6; Juan 11:33, 35.)

 ²⁵ Agparang nga adda bimmaknanganna, gapuna nangasawa idi ag-19 ket naaddaan anak a lalaki iti sumuno a tawen. Idi ag-25, nupay kasta, natay ni nanangna. Nalawag a daytat’ nakaapektar unay kenkuana. Gapu ta nainget kadagiti kadaanan a tradision, nagretiro ni Confucius iti gobierno ket sinangsangitanna ni nanangna idiay tanemna iti unos ti 27 a bulan, ket nangipakita kadagiti Insik ti nagpaiduma nga ehemplo iti dungngonat’ inana.

Ni Confucius a Mannursuro

26. Ania a propesion ti sinurot ni Confucius kalpasan ti ipapatay ni nanangna?

²⁶ Kalpasan dayta, pinanawannat’ pamiliana ket nagbalin nga agalla-alla a mannursuro. Dagiti leksion nga insurona inramannat’ musika, daniw, literatura, civica, moral a pilosopia, ken siensia, wenno aniaman a banag a naiparna idi a tiempo. Nalabit talaga a limmatak, ta nakuna nga adda pay tiempo nga ag-3,000 ti suruanna.

27. Aniat’ madamag ken Confucius kas maysa a mannursuro? (Idiligyo ti Mateo 6:26, 28; 9:16, 17; Lucas 12:54-57; Juan 4:35-38.)

²⁷ Ditoy Oriente, rinaemda ni Confucius bilang mamangulo a mannursuro. Kinapudnona iti tanemna idiay Ch’ü-fou, Shantung Province, naawagan a simple ti “Antigo, Kasantuan a Mannursuro.” Kastoy ti panangdeskribir ti maysa a Lumaud a mannurat iti wagas ti panangisurona: “Nagdaliasat iti ‘luganlugar a kaduana dagidiay mangag-agsep iti panangmatmatna iti biag.’ No adayo ti biaheda isut’ naglugan iti kariton. Gaput’ kinabannayat ti baka nakasurot dagiti magmagna nga estudiantena, ket masinunuo a ti tema dagiti sermonna ket masansan nga isingasing ti aniaman a napasamak idiay dalan.” Nainaig ditoy, ni Jesus adu a tawen kalpasanna, iti bukodna a pamay-an, umasping dita ti metodona.

28. Sigun ken Lin Yutang nga Insik a mannurat, apay a nagbalin ni Confucius a madaydayaw a mannursuro?

²⁸ Nagbalin ni Confucius a madaydayaw a mannursuro kadagiti  Oriental, gapu ta mismo nga isu ket nalaing nga estudiante, nangnangruna iti historia ken moral a pilosopia. “Ad-adda a naatrakar dagiti umili ken Confucius, saan a gapu ta isut’ kasisiriban idi tiempona, no di ket gapu ta isut’ eskolar a kaaduan ti nasursuro, nga idi tiempona isu laeng ti makaisuro maipapan kadagiti kadaanan a libro ken kadaanan a sursuro,” kunan Lin Yutang. Maipuon itoy nga ayatna nga agsursuro a nalabit isut’ kangrunaan a rason a nagballigian ti Confucianismo no maidilig kadagiti dadduma a kapanunotan, ginupgop a kastoy ni Lin: “Dagiti maestro a pasurot ni Confucius adda piho a banag nga isuroda ket dagiti estudiante adda piho a banag a masursuroda, nga isut’ historikal a sursuro, idinto ta dagiti dadduma a gunglo napilitanda laeng a nangisawang kadagiti bukodda nga opinion.”

“Langit ti Makaam-ammo Kaniak!”

29. (a) Ania a talaga ti ambision ni Confucius? (b) Kasanona nga inkagumaan a ragpaten ti ambisionna, ket aniat’ nagresultaanna?

²⁹ Nupay nagballigi a kas mannursuro, saan nga imbilang ni Confucius ti panangisuro a kas kabibiagna. Impapanna a dagiti ideyana maipapan iti prinsipio ken moral isudat’ mangsalbar iti nariribuk a lubong idi tiempona no la ket ipakat dagiti agtuturay dagita sada ipuesto ni Confucius ken dagiti estudiantena a mangimanehot’ gobierno. Gapu itoy a kalat, isu agraman bassit a grupo dagiti kasingedan a disipulona, pinanawanda ti Lu a probinsiada ket sinursurda ti nadumaduma a probinsia a birbirukenda ti masirib nga agturay a manganamong kadagiti ideyana no maipapan iti gobierno ken urnos ti kagimongan. Aniat’ nagbanagan dayta? Kuna ti Shih Chi: “Nagultimuanna pinanawanna ti Lu, inabandonadoda idiay Ch’i, pinagtalawda idiay Sung ken Wei, nagbisin idiay ngalay ti Ch’en ken Ts’ai.” Kalpasan ti 14 a tawen a panagsursorna, nagsubli idiay Lu, naupay ngem di naglusulos.

30. Aniada a libro ti nakaibasaran ti Confucianismo?

³⁰ Idi limmakayen, impamaysanat’ nagsurat ken nangisuro.  (Kitaenyo ti kahon, panid 177.) Nupay di pagduaduaan a naapges ti pannakaipaspasulina, kinunana: “Diak agtanabutob iti Langit. Diak karurod ti tao. Ituloyko ditoy daga ti panagadalko, ket Langit ti kasaritak. Langit ti makaam-ammo kaniak!” Kamaudiananna, idi tawen 479 K.K.P., natay idi agtawen ti 73.

Kababagas dagiti Ideya ti Confucianismo

31. Aniat’ insuro ni Confucius a pamuspusan tapno maragpat ti urnos ti kagimongan?

³¹ Nupay limmatak ni Confucius a kas eskolar ken mannursuro, ti impluensiana saan a limitado laeng iti eskuelaan. Kinapudnona, ti gandat ni Confucius saan a tapno mangisuro laeng kadagiti pagalagadan iti kondukta ken moral no di ket tapno isublina ti talna ken linak iti sosiedad, nga iti daydi a tiempo, nasinasina gaput’ naynay a panaglalaban dagiti hasiendero nga agtuturay. Tapno maragpat dayta a kalat, insuro ni Confucius nga isuda amin, manipud emperador agingga iti kadawyan nga umili, masapul a sursuruendat’  akem a manamnama nga annongenda iti sosiedad ket agbiagda a maitunos iti dayta.

32, 33. (a) Aniat’ kapanunotan ti Confucianismo maipapan iti li?(b) Sigun ken Confucius, aniat’ pagbanagan ti panangalagad iti li?

³² Sigun iti Confucianismo naawagan li daytoy a kapanunotan, a kayulogannat’ urbanidad, pammadayaw, kinaurnos dagiti banag, ket, no palawaen, ritual, seremonia, ken panagrukbab. Kas sungbat ti saludsod nga, “Ania daytoy naindaklan a li?” Inlawlawag ni Confucius:

 “Kadagiti amin a banag a pagannurotan ti tao, ti li isut’ kangrunaan. No awan ti li, ditay ammo no kasanot’ umno a panagrukbabtay kadagiti espiritu iti uniberso; wenno no kasanotay nga ipasdek ti umno a tukad ti ari ken dagiti ministro, ti agturay ken dagiti iturayan, dagiti panglakayen ken agkabanuag; wenno no kasano nga ipasdek dagiti moral a relasion ti lalaki ken babai, dagiti nagannak ken annak ken kadagiti agkakabsat; wenno no kasano nga ilasin dagiti naggigiddiat a tukad ti relasion iti uneg ti pamilia. Daytat’ gapu a ti natan-ok a lalaki ipategna unay ti li.”

³³ No kasta, ti li isut’ alagaden ti maysa a pudno a natan-ok a lalaki (chün-tzu, “nangatngato a lalaki” ti patarusna no dadduma) no kadagiti amin a pannakilangenna. No tunggal tao kastat’ ikagumaanna, “hustonto amin a mapasamak iti pamilia, iti gobierno ken iti lubong,” kunan Confucius, ket isunto daytat’ pannakatungpal ti Tao, wenno danat’ langit. Ngem kasano a mayebkas ti li? Itagadnatay dayta iti sabali pay a sentral a kapanunotan ti Confucianismo​—ti jen (ren no baliksen), kinamanangaasi wenno nasayaat a panagpuspuso.

34. Aniat’ kapanunotan ti Confucianismo maipapan iti jen, ket kasano a makatulong dayta kadagiti sakit ti kagimongan?

³⁴ No ti li igunamgunamna ti panagteppel babaen kadagiti alagaden nga aggubuay iti ruar, ti jen asikasuenna ti natauan a kababalin, wenno ti makin-uneg a persona. Kapanunotan ni Confucius, kas inyebkas a nangnangruna ni Mencius, a kangrunaan a disipulona, a ti tao natural a naimbag. Gapuna,  ti solusion kadagiti amin a sakit ti kagimongan agpannuray iti panangparang-ay iti katatao, ket mangrugi dayta iti edukasion ken pannakaammo. Kuna ti panglukat a kapitulo ti The Great Learning:

 “No maragpat ti pudno a pannakaammo, iti kasta agbalin a napasnek ti nakem; no napasnek ti nakem, aglinteg ti puso . . . ; no aglinteg ti puso, rumang-ay ti personal a kabibiag; no rumang-ay ti personal a kabibiag, maareglo ti kabibiag ti pamilia; no naareglo ti kabibiag ti pamilia, natunos ti kabibiag ti nasion; ket no natunos ti kabibiag ti nasion, addanto talna ditoy lubong. Manipud emperador agingga iti komon a tattao, ibilangda koma a ti panangparang-ay iti personal a kabibiag isut’ ramut wenno pundasion.”

35. (a) Kasano a magupgop dagiti prinsipio ti li ken jen? (b) Kasanot’ pannakaiparangarang amin dagitoy no iti panangmatmat dagiti Insik iti kabibiagda?

³⁵ No kasta, makitatayo a sigun ken Confucius, ti panangalagadda iti li isuntot’ mamagbalin nga umno ti kondukta dagiti  umili iti amin a situasion, ket ti panangparang-ay iti jen isuntot’ panggapuanda a mangaasi iti tunggal maysa. Ti resultana, sigun iti teoria, ket talna ken tunos iti uneg ti sosiedad. Ti ideya ti Confucianismo, a naibasar kadagiti prinsipio ti li ken jen, magupgop a kastoy:

 “Ti kinamanangaasit’ ama, dungngot’ annak

Kinadesentet’ inauna, kinapakumbaba ken panagraem ti inaudi

Nalinteg nga ugalit’ asawa a lalaki, panagtulnog ti babai

Naasi a konsiderasion dagiti panglakayen, panagraem dagiti agkabannuag

Panagparabur dagiti agtuturay, kinasungdo dagiti ministro ken iturayan.”

 Tumulong amin dagitoy a mangilawlawag no apay kaaduan  nga Insik, ken dadduma pay nga Oriental, igunamgunamda unay ti singgalut ti pamilia, kinagaget, edukasion, ken panangammo ken panagtignay mayannatup iti saad ti maysa. Pagsayaatan man wenno pagdaksan, naigamer unay dagiti konsepto ti Confucianismo iti panunot dagiti Insik bayat dagiti siglo a pannakaigunamgunamda.

Ti Confucianismo Nagbalin a Kultot’ Gobierno

36. Kasano a ti Confucianismo nagbalin a kulto ti Gobierno?

³⁶ Idi nagrairat’ Confucianismo, nagpatingga ti periodo ti “ginasut a kapanunotan.” Dagiti emperador ti dinastia a Han nabigbigda a ti kinasungdo nga isursurot’ Confucianismo apaghusto unay a kasapulanda tapno mapatibkerda ti pannakabalin ti trono. Iti turay ni Emperador Wu Ti, a nadakamattay itayen a nainaig iti Taoismo, ti Confucianismo nagbalin a kultot’ Gobierno. Dagidiay la makinkabesadot’ klasika ti Confucianismo isudat’ napili a kas opisial ti Gobierno, ket asinoman a kayatnat’ maipuesto iti gobierno masapul a makapasa iti nasional nga eksaminasion a naibasar kadagiti klasika ti Confucianismo. Dagiti seremonia ken ritual ti Confucianismo nagbalinda a relihion ti palasio.

37. (a) Kasano a ti Confucianismo ket nagbalin a relihion? (b) Apay, kinapudnona, a ti Confucianismo ket saan a maysa la a pilosopia?

³⁷ Daytoy a panagbaliw dagiti pasamak intan-okda ti saad ni Confucius iti sosiedad dagiti Insik. Inrugi dagiti emperador a Han ti tradision a panagidaton idiay tanem ni Confucius. Naibalangat kenkuana dagiti titulo a pammadayaw. Ket, idi 630 K.P., ni T’ai Tsung nga emperador a T’ang immandarnat’ pannakapatakder ti templot’ Gobierno para ken Confucius iti tunggal probinsia ken rehion ti intero nga imperio ken masapul a naynay nga adda maidiaya a daton. Bale, naisaaden a kas dios ni Confucius, ket ti Confucianismo nagbalinen a relihion a narigat nga igiddiat iti Taoismo wenno Budismo.​—Kitaenyo ti kahon, panid 175.

 Tawid a Sirib iti Dumaya

38. (a) Aniat’ napasamak iti Taoismo ken Confucianismo nanipud 1911? (b) Ngem aniat’ kaskasdi a kasasaad dagiti pamunganayan a sursuro dagitoy a relihion?

³⁸ Nanipud nagngudot’ dinastiko a turay sadi China idi 1911, nababalaw unay, ken naidadanes pay ketdi ti Confucianismo ken Taoismo. Linaisda ti Taoismo gapu kadagiti salamangka ken an-anitona. Ket kinunada a para hasiendero ti Confucianismo, a panuynoyanna ti tinatagabo a panagis-isip tapno agpasakop dagiti umili, aglalot’ babbai. Ngem, nupay kastat’ panangtinggar ti gobierno, dagiti pamunganayan a sursuro dagitoy a relihion naigamerda unay iti isip dagiti Insik gapuna napigsat’ panangtengngelda kadagiti umili.

39. Aniat’ impadamag ti maysa a diario maipapan kadagiti inaanito a relihiuso nga alagaden ti China?

³⁹ Kas ehemplo, sigun iti paulo a “Dagiti Relihiuso a Seremoniat’ Insik Natakkon idiay Beijing ngem Agrairada kadagiti Sabangan,” inreport ti Canadiano a diario a Globe and Mail idi 1987 a kalpasan ti dandani 40 a tawen nga ateistiko a turay sadi China, kaskasdi a gagangay dagiti ritual ti pumpon, misat’ templo, ken adu nga an-anito kadagiti aw-away. “Kaaduan a purok addaandat’ tao a fengshui, a masansan a lakay nga ammona nga itarusan dagiti puersat’ angin (feng) ken danum (shui) tapno maikeddengna ti kasayaatan a disso ti amin a banag kas iti pangitaneman kadagiti inapo, baro a balay wenno muebles ti sala,” kuna ti report.

40. Aniada a relihiuso nga aramid ti adda idiay Taiwan?

⁴⁰ Kadagiti dadduma a lugar, masarakan ti Taoismo ken Confucianismo basta adda dagiti kadaanan nga Insik. Idiay Taiwan, adda lalaki a kunana nga apoko ni Chang Tao-ling a mangidadaulo a kas “nailangitan a maestro” ket addaan pannakabalin a mangordin kadagiti padi a Taoista (Tao Shih). Ni Matsu a popular a diosa, a naawagan “Santa nga Ina ti Langit,” pagrukrukbabanda a kas patron dayta nga isla ken kadagiti marino ken dumadaklis. No maipapan kadagiti komon  nga umili, ad-addada a maseknan kadagiti daton ken sakripisio para kadagiti espiritu dagiti karayan, bantay, ken bituen; dagiti patron dagiti panggedan; ken dagiti dios ti salun-at, naimbag a gasat, ken kinabaknang. d

41. Kas maysa a relihion, kasanot’ panangalagadda itatta iti Confucianismo?

⁴¹ Ti ngay Confucianismo? Ti akemna bilang relihion naipasulin a kas maysa a nasional a monumento. Idiay Ch’ü-fou sadi China, a nakayanakan ni Confucius, mentenaren ti Gobierno ti Templo ni Confucius ken lugar ti pamiliana para kadagiti turista. Sadiay, sigun iti magasin a China Reconstructs, “maipabuya ti ritual ti panagrukbab ken Confucius.” Ket idiay Singapore, Taiwan, Hong Kong, ken dadduma a lugar ti makindaya nga Asia, rambakan pay la dagiti umili ti kasangay ni Confucius.

42. Kasano nga agerrado ti Taoismo ken Confucianismo kas giya no iti panangbiruk iti pudno a Dios?

⁴² Makitatayo, iti Confucianismo ken Taoismo, no kasano a ti sistema a naibatay iti natauan a sirib ken panagrasrason, uray nainkalintegan ken naimbag ti gandatna, pagangayanna agerrado no iti panangbirukna iti pudno a Dios. Apay? Ngamin inlaksidnat’ maysa a nasken a paset, nga isu, daydiay pagayatan ken kalikaguman dayta personal a Dios. Ti Confucianismo agpannuray iti natauan a kababalin a kas mamagtignay a puersa tapno agaramid ti kinaimbag, ket ti Taoismo agpannuray iti mismo a nakaparsuaan. Ngem kamali a panagtalek daytoy gapu ta agbanag la a panangdaydayaw kadagiti naparsua imbes ket nga iti Namarsua.​—Salmo 62:9; 146:3, 4; Jeremias 17:5.

43. Kasano a dagiti relihiuso a tradision dagiti Insik sapasap a nagdaksanda no iti panangbirukda iti pudno a Dios?

⁴³ Iti sabali a dasig, dagiti tradision ti panagrukbab kadagiti  inapo ken idolo, panagraem iti kosmiko a langit, ken panagdayaw kadagiti espiritut’ nakaparsuaan, agraman seremonia ken ritual a nainaig kadagita, naigamerda unayen iti panagpampanunot dagiti Insik ket inannugotda dagitan a kas di nayesngaw a kinapudno. Masansan a narikut a kasarita ti maysa nga Insik maipapan iti personal a Dios wenno Namarsua gapu ta ganggannaet dayta nga ideya kenkuana.​—Roma 1:20-25.

44. (a) Kasanot’ reaksion dagiti managpanunot nga isip no kadagiti pagsidsiddaawan iti nakaparsuaan? (b) Maparegtatay nga agaramid iti ania?

⁴⁴ Di negaren a ti nakaparsuaan napnot’ pagsidsiddaawan ken sirib ket datayo a tattao nasagutantayo kadagiti karkarna a panagrason ken konsiensia. Ngem kas naibatad iti kapitulo a maipapan iti Budismo, dagiti makitatay a pagsidsiddaawan iti natural a lubong inturongda ti managrason nga isip nga agkuna a masapul nga adda ti Nangdisenio wenno Namarsua. (Kitaenyo ti pinanid 151-2.) Gapu ta kasta, ngarud, saan kadi a nainkalintegan nga ikagumaantayo a biruken ti Namarsua? Kinapudnona awisennatay ti Namarsua a mangaramid iti kasta: “Itangadyo dagiti matayo idiay ngato ket kitaenyo. Asino ti namarsua kadagitoy? Isu Daydiay a babaen iti panangbilang iruarna dagiti buyotda, isu inagananna ida amin.” (Isaias 40:26) No aramidentay ti kasta, saantayto la a maammuan no asino ti Namarsua, nga isun Jehova a Dios, no di agraman ti insaganana iti masanguanantayo.

45. Ania a sabali nga Oriental a relihion ti sumarunotay nga amirisen?

⁴⁵ Mainayon iti Budismo, Confucianismo, ken Taoismo, a naaddaan iti napateg nga akem iti relihiuso a kabibiag dagiti taga Oriente, adda pay sabali a relihion, a karkarna kadagiti umili ti Japan​—ti Shinto. Kasanot’ pannakaigiddiatna? Aniat’ gubuayanna? Inturongna ngata dagiti umili iti pudno a Dios? Daytoy ti amirisentayo iti sumaruno a kapitulo.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

[Kahon iti panid 162]

Balikas dagiti Sao nga Insik

Tapno maitunos kadagiti kaaduan a de-kalidad a libro, nausar ditoy ti Wade-Giles a pormat’ transliterasion dagiti sao nga Insik. Naited ditoy dagiti katupagda nga Iloko a balikas:

ch j, kas iti Tao Te Ching (jing)

ch’ ch, kas iti dinastia a Ch’in (chin)

hs sh, kas iti Ta Hsüeh (shu-eh), The Great Learning

j r, kas iti jen (ren), nasayaat a panagpuspuso

k g, kas iti Kuan-yin (gwan-yin) a diosa dagiti Budista

k’ k, kas iti K’ung-fu-tzu (kung-fu-tzu), wenno Confucius

t d, kas iti Tao (daw), ti Dana

t’ t, kas iti dinastia a T’ang (tang)

[Kahon iti panid 175]

Confucianismo​—Pilosopia wenno Relihion?

Gapu ta mammanot’ naikomento ni Confucius maipapan iti Dios, adut’ mangmatmat iti Confucianismo a kas maysa la a pilosopia imbes a relihion. Kaskasdi, ti sinao ken inaramidna ipakitana nga isu ket relihiuso. Dua a benneg ti pakabigbigan a kasta. Umuna, adda nadayaw a panagbutengna iti kangatuan a kosmiko a naespirituan a puersa, nga aw-awagan dagiti Insik iti T’ien, wenno Langit, nga imbilangna a kas gubuayan ti amin a kinasingpet ken moral a kinaimbag, ket impapanna, a ti nakem dayta isut’ mangidirihir kadagiti isuamin. Maikadua, napalalot’ panangigunamgunamna iti nasaet a panangalagad kadagiti ritual ken seremonia a nainaig iti pannakarukbab ti langit ken dagiti espiritu dagiti simmina nga inapo.

Nupay pulos a di indagadag ni Confucius dagitoy a panangmatmat a kas porma ti relihion, kadagiti adu a kaputotan dagiti Insik nagbalin dagita nga isut’ interamente a relihionda.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 177]

Uppat a Libro ken Lima a Klasika ti Confucianismo

Dagiti Uppat a Libro

1. The Great Learning (Ta Hsüeh), pakaibasaran ti edukasion ti natan-ok a lallaki, ti umuna a teksto nga adalen dagiti babbarito idiay China idi ugma

2. The Doctrine of the Mean (Chung Yung), salaysay ti itatanor ti natauan a kababalin baeten iti kinatimbeng

3. The Analects (Lun Yü), koleksion dagiti balikas ni Confucius, maibilang a kangrunaan a librot’ sursuro ti Confucianismo

4. The Book of Mencius (Meng-tzu), dagiti surat ken balikas ni Meng-tzu, wenno Mencius a kangrunaan a disipulo ni Confucius

Dagiti Lima a Klasika

1. The Book of Poetry (Shih Ching), 305 a daniw a mangipakita ti inaldaw a kabibiag idi rugrugi ti Chou (1000-600 K.K.P.)

2. The Book of History (Shu Ching), saklawennat’ 17 a siglo ti historia dagiti Insik nanipud dinastia a Shang (1766-1122 K.K.P.)

3. The Book of Changes (I Ching), librot’ pammuyon, a naibasar kadagiti interpretasion ti 64 a posible a kombinasion dagiti innem a diretso wenno naputedputed a linea

4. The Book of Rites (Li Chi), koleksion dagiti reglamentot’ seremonia ken ritual

5. Annals of Spring and Autumn (Ch’un Ch’iu), historiat’ Lu a probinsia a nakayanakan ni Confucius, nanipud 721-478 K.K.P.

[Dagiti Ladawan]

Dagiti Lima a Klasika, iti ngato, ken paset, katigid, ti The Great Learning (maysa kadagiti Uppat a Libro), a naadaw iti panid 181

[Ladawan iti panid 163]

Ti Tao, ‘ti dana a pagturongan koma ti tao’

 [Ladawan iti panid 165]

Ni Lao-tzu, ti pilosopo ti Taoismo, a sisasakay iti nuang

[Ladawan iti panid 166]

Templo dagiti Taoista para ken Matsu, “Santa nga Ina ti Langit,” idiay Taiwan

[Ladawan iti panid 171]

Dagiti naangep a bantay, nalinak a danum, mayang-angin a kayo, ken retirado nga eskolar​—popularda a temat’ pinta dagiti Insik​—iparangarangdat’ arapaap dagiti Taoista nga agbiag a maitunos iti nakaparsuaan

[Dagiti Ladawan iti panid 173]

Kadaanan a Taoista a kitikit, katigid, ti dios ti Naunday a Biag agraman Walo nga Imortal.

Kanawan, padi a Taoista a kompletot’ arkosna a mangmisa iti natay

[Ladawan iti panid 179]

Ni Confucius, kangrunaan kadagiti masirib idiay China, raemenda a kas mannursuro iti moral ken prinsipio

[Ladawan iti panid 181]

Rambak a buyogen dagiti tukar sadi Sung Kyun Kwan, sentrot’ edukasion ti Confucianismo idi maika-14 a siglo idiay Seoul, Korea, taginayonendat’ ritual ti Confucianismo

[Dagiti Ladawan iti panid 182]

Budista man, Taoista, wenno Confucianista, ti kadawyan nga Insik, manipud katigid, raemenna dagiti inapo idiay balayna, pagrukbabanna ti dios ti kinabaknang, ket agdaton idiay templo no aldaw ti piesta