Kapitulo 13

Ti Repormasion​—Ti Panangbiruk Naaddaan ti Baro a Turong

1, 2. (a) Kasano a ti maysa a librot’ Repormasion dineskribirna ti Iglesia Katolika Romana idi Edad Media? (b) Aniadat’ rumsua a saludsod maipapan iti kasasaad ti Iglesia ti Roma?

 “TI TALAGA a didigra ti simbaan idi Edad Media isut’ dina pannakibansag iti panawen. . . . Imbes nga agprogreso, imbes a mangted iti naespirituan a giya, kimmapuy ken bimmulok, rinuker amin a kamengna.” Kastat’ kuna ti libro a The Story of the Reformation maipapan iti maingel nga Iglesia Katolika Romana, a nangdominar idi iti kaaduan a paset ti Europa nanipud maika-5 a siglo inggat’ maika-15 a siglo K.P.

² Kasano a natnag ti Iglesia ti Roma manipud kabibilgan a saadna sa nagbalin a ‘nakapuy ken rinuker’? Kasano a ti papa, nga inakona a suno ti apostol, dina inted ti “naespirituan a giya”? Ket aniat’ nagresultaan daytoy a kinakapuy? Tapno magun-odtay dagiti sungbat, masapul nga usigentayo biit no ania a kita a simbaan ti nagbalinanna ket aniat’ inakemna no iti panangbiruk ti sangatauan iti pudno a Dios.

Kimmapuy Unay ti Iglesia

3. (a) Aniat’ material a kinabaknang ti Iglesia Romana idi agngudo ti maika-15 a siglo? (b) Kasano nga inkagumaan ti simbaan a taginayonen ti dayagna?

³ Idi agngudon ti maika-15 a siglo, ti Iglesia ti Roma, nga aduan kadagiti parokia, monasterio, ken kumbento iti intero a pagturayanna, nagbalin a kadadaklan a hasiendero iti intero nga Europa. Naipadamag a kukuana ti kagudua ti Francia ken  Alemania ken dua a kakalima wenno ad-adu pay idiay Sweden ken Inglatera. Ti resultana? Ti “dayag ti Roma napalalo unay kadagidi maudi a dekada ti 1400 ken immuna a dekada ti 1500, ket ti napolitikaan a kinapategna rimmang-ay iti temporario laeng,” kuna ti libro nga A History of Civilization. Ngem, amin dagidi a dayag, dakkel ti kasukatna, ket tapno mataginayon dayta, kapilitan ti papa nga agbiruk ti baro a panguartaan. Kas panangdeskribirna iti nagduduma a namuspusanda, insurat ni historiador Will Durant:

 “Amin a nadutokan a klero masapul a mangipatulod iti kuarta idiay Curia ti papa​—ti administratibo nga opisina ti papa–kagudua ti sueldona no iti umuna a tawen (“annates”), ket kalpasanna tinawen nga apagkapullo. Ti kaddutok nga arsobispo masapul a bayadanna ti papa iti nangina a gatad daydiay pallium​—ti balabal a puraw a delana nga agserbi a pammasingked ken insignia ti autoridadna. No matay ti uray asino a kardinal, arsobispo, obispo, wenno padi, dagiti personal a sanikuana maipatulodda iti papa. . . . Tunggal desision wenno pabor a maalada manipud iti Curia masapul a masubadan iti sagut, ket masansan a ti desision agpannuray iti daydiay maisagut.”

4. Kasano a dagiti kinabaknang a simrek iti simbaan inapektaranna dagiti papa?

 ⁴ Dagiti dakkel a kantidad a naurnong a tinawen kadagiti baul ti papa nagturong iti adu a panagabuso ken kinabulok. Pagsasaoda idi nga ‘uray papa no agiggem iti pariok maugingan,’ ket dagiti historiador ti simbaan iti daydi a periodo namatida iti inawagan ti maysa a historiador “a panagsasagadsad dagiti nailubongan unay a papa.” Inramanna daytoy ni Sixto IV (papa, 1471-84), a nagdakkel a kantidad ti ginastosna tapno mabangon ti Sistine Chapel, a nainaganan kenkuana, ken tapno pabaknangenna dagiti kaannakanna; ni Alejandro VI (papa, 1492-1503), daydi nakaam-amak a Rodrigo Borgia, a silalatak a binigbigna ken impangatonat’ saad dagiti bastardo nga annakna; ken ni Julio II (papa, 1503-13), kaanakan ni Sixto IV, nga ad-adda nga inasikasona dagiti gubat, politika, ken arte imbes a dagiti eklesiastikal nga annongna. Maikanatad unay nga insurat ni Erasmus a Katoliko nga eskolar nga Olandes idi 1518: “Ti kinaawan babainna ti Romano a Curia nagtengnan ti tampokna.”

5. Aniat’ ipakita dagiti kadaanan a rekord maipapan iti moral a kababalin dagiti klero?

⁵ Saan laeng a dagiti papa ti rinuker ken imoral. Kuna ti popular a pagsasao idi: “Pagbalinem ta anakmo a padi, no kayatmo a maperdi.” Paneknekan daytoy dagiti rekord idi a tiempo. Sigun ken Durant, idiay Inglatera, dagup “dagiti darum maipapan iti [seksual a] kinaderrep a nairekord idi 1499, . . . ag-23 porsiento ti dagup dagiti klero a nakabasol, idinto ta dagiti klero ket awan pay 2 porsiento ti dagupda iti populasion. Dagiti padi a mangumpesar kaiddaenda dagiti babbai a nagkumpesar kadakuada. Rinibo dagiti padi nga adda kamalalana; idiay Alemania dandani isuda amin.” (Idiligyo ti 1 Corinto 6:9-11; Efeso 5:5.) Ti kinadakesda iti moral nakagteng pay kadagiti dadduma nga aramidda. Adda Kastila a nakuna a nagreklamo idi: “Madlawko a gistay awan maalatayo  kadagiti ministro ni Kristo malaksid no mangtedtay ti kuarta; no agpabuniag kuarta . . . no agpakasar kuarta, no agkumpesar kuarta​—saan, di pay mabalin ti santo oleo [no agngangabit ken patay] no awan kuarta! Dida pagunien ti kampana no awan kuarta, dida misaan ti natay no awan kuarta; gapuna kasla narikpanen ti Paraiso kadagidiay awanan kuarta.”​—Idiligyo ti 1 Timoteo 6:10.

6. Kasanot’ panangdeskribir ni Machiavelli iti Iglesia Romana? (Roma 2:21-24)

⁶ Kas pananggupgop iti kasasaad ti Iglesia Romana idi karrugi ti maika-16 a siglo, adawenmit’ sinao ni Machiavelli, nalatak nga Italiano a pilosopo idi a tiempo:

 “No koma ta ti relihion ti Kinakristiano ket nataginayon sigun kadagiti alagaden ti Namangon iti dayta, ti estado ken mankomunidad ti Kakristianuan ad-adda koma a nagkaykaysa ken naragragsak ngem ita. Awanen ti dakdakkel a prueba iti kinabulokna no di ti mapaspasamak a mientras dagiti umili ket as-asidegda iti Iglesia Romana, nga ulo ti relihionda, lallalo met a saanda a relihiuso.”

Nagkauna a Pamuspusan a Panagbalbaliw

7. Aniat’ nakapuy a namuspusan ti simbaan tapno mataming dagiti dadduma a panagabuso?

⁷ Saan laeng a dagiti kas kada Erasmus ken Machiavelli ti nakadlaw iti krisis a laklak-amen ti simbaan no di ket pay ti simbaan a mismo. Inangayda dagiti konsilio ti simbaan tapno asikasuenda dagiti dadduma a reklamo ken panagabuso ngem awan latta ti manayon a resultada. Dagidi papa, nga agum-uma iti personal a pannakabalin ken dayagda, inupaydat’ napudno a pamuspusan iti panagbalbaliw.

8. Aniat’ resulta ti nagtultuloy a kinaliway ti simbaan?

⁸ No mas serioso koma ti simbaan iti panangdalusnat’ rugitna, nalabit saan koma a napasamak ti Repormasion. Ngem, nagbanaganna, ti ikkis ti panagbalbaliw nangngeg nga agpada iti uneg ken ruar ti simbaan. Idiay Kapitulo 11 nadakamattayon  dagiti Waldenses ken Albigenses. Nupay kinondenarda ida a kas erehes ken sidadangkokda ida a rinebbek, riniingna ti panagdisgusto dagiti umili kadagiti panagabuso dagiti klerot’ Katoliko ket rinubrobanna ti tarigagayda nga agusar manen iti Biblia. Ti kasta a rikna isut’ inyebkas ti sumagmamano a nagkauna a Repormador.

Protesta Manipud Uneg ti Simbaan

9. Asinon John Wycliffe, ket nagsermon a maikontrat’ ania?

⁹ Masansan a tukoyenda a kas isut’ “baggak ti Repormasion,” ni John Wycliffe (1330?-84) Katoliko a padi ken propesor ti teolohia idiay Oxford, Inglatera. Yantangay kabesadona ti kinaabusado ti simbaan, nagsurat ken nagsermon a maibusor kadagiti kinabulok dagiti monastiko nga orden, buis para iti papa, doktrinat’ transubstantiation (a kunada a ti tinapay ken arak iti Misa ket literal nga agbalin a lasag ken dara ni Jesu-Kristo), ti panagkumpesar, ken ti pannakibiang ti simbaan kadagiti problemat’ gobierno.

10. Kasano nga impakitan Wycliffe ti debosionna iti Biblia?

¹⁰ Nangnangruna nga inatakar ni Wycliffe ti kinaliway ti simbaan a nangisuro iti Biblia. Naminsan kinunana: “Sapay koma iti Dios ta tunggal simbaan iti daytoy a daga ket addaan ti kompleto a Biblia ken umiso a pannakailawlawag ti ebanghelio, ket dagiti padi adalenda a nalaing dagita, ket isuroda a talaga ti ebanghelio ken dagiti bilin ti Dios kadagiti umili!” Gapu itoy, ni Wycliffe, idi arinunosen ti biagna, inkagumaanna nga ipatarus iti Ingles daydi Latin Vulgate a Biblia. Babaen iti tulong dagiti kaduana, nangruna ken Nicholas Hereford, naparnuayna ti immuna a kompleto a Biblia iti Ingles a pagsasao. Di pagduaduaan a daytat’ kapatgan a naitulong ni Wycliffe iti panangbiruk ti sangatauan iti Dios.

11. (a) Aniat’ nagapuanan dagiti pasurot ni Wycliffe? (b) Aniat’ napasamak kadagiti Lollard?

¹¹ Dagiti insurat ni Wycliffe ken paspaset ti Biblia naiwarasda iti intero nga Inglatera babaen iti grupo dagiti mangaskasaba  a naawagan “Nanumo a Papadi” gapu ta simple lat’ kawesda, sakasakada, ken awanandat’ material a sanikua. Silalais met nga inawaganda idat’ Lollards, manipud Middle Dutch a sao a Lollaerd, wenno “daydiay agtanamitim iti lualo wenno himno.” (Brewer’s Dictionary of Phrase and Fable) “Sumagmamano la a tawen, immadu unayen ti dagupda,” kuna ti libro a The Lollards. “Napattapatta a di kumurang a kakapat ti nasion ti kameng wenno agannayas kadagitoy a rikrikna.” Siempre, nadlaw ti simbaan amin dagitoy. Gapu ta isu ket prominente kadagiti agtuturay ken kadagiti eskolar, pinalubosanda ni Wycliffe a natay a sitatalna idi maudi nga aldaw ti 1384. Ngem nakalkaldaang dagiti pasurotna. Idi turay ni Henry IV ti Inglatera, imbilangda ida nga erehe, ket adut’ naibalud, natutuok, wenno napuoran ingga ken patay.

12. Asinon Jan Hus, ket nagsermon a maikontrat’ ania?

¹² Ti naimpluensiaan a sibibileg ni John Wycliffe isu ni Bohemiano (Czech) a Jan Hus (1369?-1415), padi met a Katoliko ken rector ti University of Prague. Kas ken Wycliffe, insermon ni Hus ti maikontra iti kinabulok ti Iglesia Romana ket inggunamgunamna ti kinapateg ti panangbasa iti Biblia. Daytoy ti dagdagus a nakapungtotan ti hierarkia kenkuana. Idi 1403 imbilin dagiti autoridad nga isardengna nga isersermon dagiti kontra-papa nga ideya ni Wycliffe, a dagiti librona pinuoranda iti imatang ti publiko. Ngem ni Hus, intuloyna nga insurat  dagiti kakaruan a panangatake kadagiti aramid ti simbaan, agraman panagilako iti indulhensia. a Isut’ kinondenar ken inlaksidda idi 1410.

13. (a) Aniat’ insuro ni Jan Hus kas pudno nga iglesia? (b) Aniat’ imbunga ti kinatibker ni Hus?

¹³ Sireregget ni Hus a nangsuporta iti Biblia. “Ti yaalsa maibusor iti agbidbiddut a papa kayulogannat’ panagtulnog ken Kristo,” insuratna. Insurona pay a ti pudno nga iglesia, imbes a ti papa ken ti Romano a pasdek, “isut’ dagup amin dagidiay napili ken ti naespirituan a bagi ni Kristo, a ni Kristot’ ulo; ken ti nobia ni Kristo, a gaput’ dakkel nga ayatna sinubbotna iti mismo a darana.” (Idiligyo ti Efeso 1:22, 23; 5:25-27.) Maipuon amin kadagitoy, isut’ binistada idiay Konsilio ti Constance sada kinondenar kas erehe. Gaput’ panangipudnona a “nasaysayaat ti matay a sililinteg ngem ti agbiag a sikikillo,” dina kinayat ti sumuko, gapuna idi 1415 pinuoranda a sigagalut iti kayo ingga a natay. Dayta met la a konsilio ti nangibilin a kalienda dagiti tulang ni Wycliffe sada pinuoran uray no 30 a tawenen a natay ken naitanem!

14. (a) Asinon Girolamo Savonarola? (b) Aniat’ impadas nga aramiden ni Savonarola, ket aniat’ nagbanaganna?

¹⁴ Ti sabali pay a Repormador isu ni Girolamo Savonarola (1452-98) a Dominicano a monghet’ monasterio ti San Marcos idiay Florence, Italia. Gapu ta nagargari iti espiritut’ Italian Renaissance, inatakar ni Savonarola ti kinabulok ti Simbaan ken Estado. Idi inakona a Kasuratan ti nagbatayanna, agraman dagiti sirmata ken palgaak a kunana nga inawatna, inkagumaanna nga ipasdek ti Kristiano nga estado, wenno teokratiko nga urnos. Idi 1497 isut’ inlaksid ti papa. Iti sumuno a tawen, inarestarda, sada tinutuok, ken binitay. Dagitoy ti maudi a saona: “Natay ti Apok gapu kadagiti basolko; diakto aya maragsakan nga ited toy nanumo a biagko para kenkuana?” Pinuoranda ti bagina sada impurruak ti dapona idiay karayan  Arno. Maitutop unay, inawagan ni Savonarola ti bagina kas “pakpakauna ken maysa a daton.” Sumagmamano la a tawen kalpasanna, simged a sidadarang ti Repormasion iti intero nga Europa.

Balay a Nabingay

15. Kasano a ti Kakristianuan iti Lumaud a Europa nabingay gaput’ Repormasion?

¹⁵ Idi simmangpeten ti bagio ti Repormasion, rinakrakna ti relihiuso a balay ti Kakristianuan iti Lumaud nga Europa. Gapu ta dati a dandani dinominaran nga interamente ti Iglesia Katolika Romana, nagbalin itan a balay a nabingay. Ti Umabagatan a Europa​—Italia, España, Austria, ken paset ti Francia​—kaaduannat’ nagtalinaed a Katoliko. Ti dadduma a paset nabingay iti tallo a kangrunaan a dibision: Lutheran sadi Alemania ken Scandinavia; Calvinista (wenno Reformed) sadi Switzerland, Olanda, Scotland, ken paset ti Francia; ken Anglican sadi Inglatera. Naiwaras kadagitoy dagiti babbabassit ngem mas radikal a grupo, umuna dagiti Anabaptist sa simmaruno dagiti Mennonite, Hutterite, ken Puritan, nga idi agangay inawitda ti pammatida idiay Norte America.

16. Idi agangay, aniat’ napasamak iti balay ti Kakristianuan? (Marcos 3:25)

¹⁶ Iti unos dagiti tawen, dagitoy a kangrunaan a dibision nasinasinada pay kadagiti ginasut a denominasion itatta​—Presbyterian, Episcopal, Methodist, Baptist, Congregational, ken adu pay. Ti Kakristianuan talaga a nagbalin a balay a nabingay. Kasano a rimsua dagitoy a dibision?

Ni Luther ken ti Tesisna

17. Aniat’ maited kas opisial a petsa a panangrugi ti Protestante a Repormasion?

¹⁷ No adda matudingan a petsa a panangrugi ti Protestante a Repormasion, dayta isut’ Oktubre 31, 1517, idi a ni Martin Luther (1483-1546) nga Agustiniano a monghe inlansana ti 95 a tesisna (salaysay) iti ridaw ti kastilio a simbaan sadi Wittenberg  iti Aleman a probinsia ti Saxony. Nupay kasta, aniat’ nangsugsog itoy dramatiko a pasamak? Asino ni Martin Luther? Ket aniat’ nagprotestaanna?

18. (a) Asinon Martin Luther? (b) Aniat’ nanggutugot ken Luther a mangiparuar iti tesisna?

¹⁸ Kas kada Wycliffe ken Hus nga immun-una a rimsua, ni Martin Luther maysa nga eskolar a monghe. Isu ket doktor pay ti teolohia ken propesor ti panagadal iti Biblia idiay University of Wittenberg. Limmatak idi ni Luther gaput’ kinasariritna iti Biblia. Nupay desidido dagiti opinionna iti temat’ pannakaisalakan, wenno pannakapalinteg, babaen iti pammati imbes ket a kadagiti aramid, wenno penitensia, dina inggakat a sumina iti Iglesia ti Roma. Kinapudnona, ti panangiruarnat’ tesisna isut’ reaksionna iti espesipiko nga insidente ket daytoy saan a naiplano a yaalsa. Agrekreklamo la idi gaput’ pannakailako dagiti indulhensia.

19. Idi tiempon Luther, kasanoda nga inaprobetsar dagiti indulhensia?

¹⁹ Idi tiempon Luther, nailako dagiti indulhensia ti papa  saan la a para kadagiti sibibiag no di pay kadagiti natay. “Apaman a kimriing ti kuarta, rumkuas ‘diay Purgatorio ti kararua” isut’ popular a replan. Kadagiti ordinario nga umili, ti indulhensia nagbalin a seguro tapno maliklikan ti pannakadusa ti aniaman a basol, ket ti panagbabawi awan serbinan. “Uray sadino,” insurat ni Erasmus, “inlakoda ti pannakapakawan iti tuok sadi purgatorio; ket saanda laeng nga inlako, impilitda pay kadagidiay madi a gumatang.”

20. (a) Apay a napan ni John Tetzel idiay Jüterbog? (b) Aniat’ reaksion ni Luther iti panaglakon Tetzel ti indulhensia?

²⁰ Idi 1517 ni John Tetzel, a Dominicano a prayle, naglakot’ indulhensia idiay Jüterbog, asideg ti Wittenburg. Ti paset ti kuarta a naurnongna nagpaay iti pannakatarimaan ti St. Peter’s Basilica idiay Roma. Timmulong pay ken Albert ti Brandenburg a pangsupusop iti inutangna a pangbayad iti Romano a Curia gaput’ puestona kas arsobispo ti Mainz. Impakat amin ni Tetzel ti laingna nga aglako, ket nagaaripuno dagiti umili kenkuana. Nakaunget ni Luther, ket inusarna ti kapartakan a pamuspusanna tapno mayebkasna iti publiko ti opinionna iti daytoy pasken a kasla karnabal​—babaen iti panangilansana iti ridaw ti simbaan iti 95 a punto a pagdedebatean.

21. Aniat’ inrason ni Luther a maikontra iti panaglakodat’ indulhensia?

²¹ Inawagan ni Luther ti 95 a tesisna iti Disputation for Clarification of the Power of Indulgences. Ti ad-adda a pinanggepna a kariten, saan a ti autoridad ti simbaan, no di ket ti panagsobsobra ken panagabusoda a mangilako kadagiti indulhensia ti papa. Madlaw daytoy sigun kadagiti sumaganad a tesis:

 “5. Ti papa awan bilegna wenno puersana a mamakawan ti aniaman a dusa, malaksid kadagidiay impaulogna gaput’ autoridadna. . . .

 20. Gapuna no ti papa, sawenna ti interamente a pammakawan dagiti amin a pannusa, dina talaga a kayat a sawen  nga isuamin, no di ket dagidiay laeng mismo nga impaulogna. . . .

 36. Tunggal Kristiano a mariknana ti pudno a panagbabawi adda kalinteganna a mapakawan nga interamente iti pannusa ken basol uray pay no awanan kadagiti surat ti pammakawan.”

22. (a) Aniat’ timmanor bayat a nagsaknap ti mensahen Luther? (b) Aniat’ napasamak idi 1520 a nakairamanan ni Luther, ket aniat’ imbanagna?

²² Gaput’ tulong ti kaim-imbento a pagimprentaan, dagitoy nabara nga ideya di nagbayag dimmanonda kadagiti dadduma a paset ti Alemania​—ken idiay Roma. Daydi nangrugi a kas akademiko a debate iti panagilako ti indulhensia di nagbayag nagbalin a salisal maipapan iti pammati ken iti autoridad ti papa. Idi damo, ti Iglesia ti Roma kinadebatena ni Luther sana imbilin ti panaglusulosna. Idi nagkitakit ni Luther, isut’ pinarigat nga agpada dagiti eklesiastikal ken politikal a puersa. Idi 1520 inruar ti papa ti bula, wenno bilin, a nangiparit ken Luther nga agsermon ket imbilinnat’ pannakapuor dagiti librona. Kas panangkarit pinuoran ni Luther iti imatang ti publiko ti bilin ti papa. Isut’ inlaksid ti papa idi 1521.

23. (a) Aniat’ Kongreso ti Worms? (b) Kasano nga indatag ni Luther ti takderna idiay Worms, ket aniat’ nagbanaganna?

²³ Idi arinunos dayta a tawen, ni Luther inayabanda iti sanguanan ti diet, wenno kongreso, idiay Worms. Isut’ binista ti emperador ti Holy Roman Empire, a ni Charles V, napeklan a Katoliko, agraman innem a prinsipe dagiti probinsia ti Alemania, agraman dadduma a lider ken dignitario, relihiuso ken sekular. Idi pinilitda nga aglusulos, inyebkas ni Luther ti nagdindinamag a saona: “No di paneknekan ti Kasuratan ken umiso a panagpanunot a nakabasolak . . . , di mabalin ken diakto pulos nga ilusulos ti aniaman, ta ti panangkontrak iti konsiensiak dakes ken delikado. Saluadannak koma ti Dios. Amen.” Nagbanaganna, isut’ imbilang ti emperador kas rebelde. Nupay kasta, ti prinsipe ti mismo a probinsiana sadi Alemania,  a ni Elector Frederick ti Saxony, isut’ nangsaranay kenkuana ket pinagtaengna iti kastilio ti Wartburg.

24. Aniat’ nagapuanan ni Luther bayat ti kaaddana idiay kastilio ti Wartburg?

²⁴ Dagitoy a pamuspusan, nupay kasta, dida inep-ep ti isasaknap dagiti ideya ni Luther. Iti las-ud ti sangapulo a bulan, a naaywanan idiay Wartburg, impamaysa ni Luther ti tiempona iti panagsursurat ken panangipatarus iti Biblia. Impatarusna ti Griego a Kasuratan iti Aleman manipud iti Griego a teksto ni Erasmus. Insarunona kalpasanna ti Hebreo a Kasuratan. Daydi Biblia ni Luther nagbanaganna nga isut’ apagisu a kasapulan dagiti umili. Naipadamag a “lima ribo a kopia ti nailako iti dua a bulan, dua gasut a ribo iti sangapulo ket dua a tawen.” Ti impluensia dayta iti lenguahe ken kultura nga Aleman mayasping iti impluensia ti King James Version kadagiti Ingles.

25. (a) Kasano a nabukel ti nagan a Protestante? (b) Ania ti Augsburg Confession?

²⁵ Kadagiti tawen kalpasan daydi Kongreso ti Worms, nagpopular unay ti Repormasion gapuna idi 1526 impalubosen ti emperador a kada probinsia ti Alemania adda kalinteganda a mangpili iti bukodda a relihion, Lutheran wenno Romano Katoliko. Nupay kasta, idi 1529, idi binaliktad ti emperador ti desisionna, dadduma kadagiti Aleman a prinsipe ti nagprotesta; gapuna ti nagan a Protestante binukelda a pangnagan iti ganuat ti Repormasion. Iti sumuno a tawen, 1530, iti daydi Kongreso ti Augsburg, impamuspusan ti emperador nga agasan ti rikkiar ti dua a partido. Dagiti Lutheran indatagda ti pammatida iti maysa a dokumento, ti Augsburg Confession, a pinutar ni Philipp Melanchthon ngem naibasar kadagiti pannursuro ni Luther. Nupay mannakikappia ti tonada daydi dokumento, inlaksid dayta ti Iglesia Romana, ket nagbanaganna din mabalin nga agtunos ti Protestantismo ken Katolicismo. Adu a probinsiat’ Alemania ti nakidasig ken Luther, ket dagiti taga Scandinavia simmurotda met kalpasanna.

 Reporma wenno Yaalsa?

26. Sigun ken Luther, ania dagiti pamunganayan a punto a nangbingay iti Protestantismo ken Katolicismo?

²⁶ Ania dagiti kangrunaan a punto a nangbingay kadagiti Protestante kadagiti Katoliko Romano? Sigun ken Luther addada tallo. Umuna, namati ni Luther a ti pannakaisalakan agresulta iti “pannakapalinteg babaen laeng iti pammati” (Latin, sola fide) b saan ket a gaput’ panangpakawan ti padi wenno panagpenitensia. Maikadua, insurona a ti pannakapakawan maited gapu laeng iti grasia ti Dios (sola gratia) saan ket a gaput’ autoridad dagiti padi wenno papa. Maudi, inlawlawag ni Luther nga amin a doktrinal a parikut masapul a mapasingkedan babaen laeng iti Kasuratan (sola scriptura) saan ket a babaen kadagiti papa wenno konsilio ti simbaan.

27. (a) Aniada a di Nainkasuratan a Katoliko a sursuro ken alagaden ti tinaginayon dagiti Protestante? (b) Aniada a panagbalbaliw ti kinalikaguman dagiti Protestante?

²⁷ Numan pay kastoy, ni Luther, sigun iti The Catholic Encyclopedia, “tinaginayonna ti adu kadagiti kadaanan a doktrina ken liturhia a mabalinna nga usaren a maikanatad iti bukodna a panangmatmat iti basol ken pannakapalinteg.” Ti Augsburg Confession kunana maipapan iti pammati a Lutheran nga “awan aniaman a maisungani iti Kasuratan, wenno iti Iglesia Katolika, wenno uray pay iti Iglesia Romana, sigun iti pannakaammo dagiti mannurat maipapan iti dayta nga Iglesia.” Kinapudnona, ti pammati a Lutheran, kas nabalabala iti Augsburg Confession, innayonna dagiti di nainkasuratan a doktrina a kas iti Trinidad, imortal a kararua, ken agnanayon a tuok, agraman dagiti alagaden kas iti pannakabuniag dagiti  maladaga ken dagiti nangina nga aldaw ken piestat’ simbaan. Iti kasumbangirna, adda dagiti panagbalbaliw a kinalikaguman dagiti Lutheran, a kas iti pannakaipalubos dagiti umili nga umawat iti arak ken tinapay bayat ti Komunion ken masapul a maikkat ti selibasia, monastiko a sapata, ken inkapilitan a panagkumpesar. c

28. Aniat’ nagballigian ti Repormasion, ket ania met ti nakapaayanna?

²⁸ No iti sapasap, ti Repormasion, kas indauluan ni Luther ken dagiti pasurotna, nagballigi a simmina manipud sangol ti papa. Kaskasdi, kas sinaon Jesus iti Juan 4:24, “Ti Dios maysa nga Espiritu, ket dagiti agdaydayaw kenkuana masapul nga agdaydayawda iti espiritu ken kinapudno.” Mabalin a kunaen a no iti biang ni Martin Luther, ti panangbiruk ti sangatauan iti pudno a Dios naaddaan laeng iti baro a turong; ti akikid a dana ti kinapudno kaskasdi pay la nga adayo.​—Mateo 7:13, 14; Juan 8:31, 32.

Ti Reporma ni Zwingli idiay Switzerland

29. (a) Asinon Ulrich Zwingli, ket nagsermon a maikontrat’ ania? (b) Kasano a ti reporma ni Zwingli naigiddiat ken Luther?

²⁹ Idi madama a lablabanan ni Luther dagiti emisario ti papa ken dagiti agtuturay iti gobierno idiay Alemania, ni Ulrich Zwingli (1484-1531) a Katoliko a padi, inrugina ti repormana idiay Zurich, Switzerland. Gapu ta Aleman ti pagsasao dayta a rehion, datin a naapektaran dagiti umili iti dalluyon ti reporma manipud amianan. Idi agarup 1519, inrugi ni Zwingli ti nagsermon a maikontra kadagiti indulhensia, panagrukbab ken Maria, selibasia dagiti klero, ken dadduma pay a doktrina ti Iglesia Katolika. Nupay kuna ni Zwingli nga isu ket di naikappon ken Luther, adut’ banag nga inanamonganna ken Luther  ket inwarasna dagiti polieto ni Luther iti intero a pagilianna. Ngem, no idilig ken ni Luther a mas konserbatibo, ni Zwingli indagadagna ti pannakaikkat amin a ramramit ti Iglesia Romana​—dagiti imahen, krusipiho, abito ti klero, agraman musika ti liturhia.

30. Aniat’ nasken nga isyu a nangdibidir kada Zwingli ken Luther?

³⁰ Ngem, ti ad-adda a serioso a rikkiar dagiti dua a Repormador isut’ maipapan iti isyu ti Eucharist, wenno Misa (Komunion). Ni Luther, gaput’ panangipilitna iti literal nga interpretasion dagiti sinaon Jesus a, ‘Daytoy isu ti bagik,’ namati a ti bagi ken dara ni Kristo simimilagro a nailas-ud iti tinapay ken arak a naidiaya iti Komunion. Ni Zwingli, iti kasumbangirna, inrasonna, sigun iti salaysayna nga On the Lord’s Supper, a ti sao ni Jesus “masapul a tarusan a piguratibo wenno adda iladladawanna; ‘Daytoy ti bagik,’ kaipapananna, ‘Ti tinapay isimbolona ti bagik,’ wenno ‘iladawanna ti bagik.’” Gapu itoy a naggiddiatan, nagsina dagiti dua a Repormador.

31. Aniat’ nagbanagan ti ganuat ni Zwingli idiay Switzerland?

³¹ Intultuloy ni Zwingli nga inkasaba dagiti nareporma a doktrinana idiay Zurich ket nayusuatna dagiti adu a panagbalbaliw sadiay. Idi kuan simmurot kenkuana dagiti dadduma a siudad, ngem kaaduan kadagiti taga away, gapu ta mas konserbatiboda, nagtalinaedda iti Katolicismo. Dimmakkel unay idi ti rikkiar dagiti dua a benneg gapuna nagbettak ti giera sibil iti nagbaetan dagiti Protestante a Swiso ken Katoliko Romano. Ni Zwingli, a nagserbi kas kapelan ti armada, natay idiay dangadang ti Kappel, nga asideg ti Danaw Zug, idi 1531. Idi nagkakappiada met laengen, naited ti kalintegan ti tunggal distrito a mangikeddeng no aniat’ kayatna a relihion, Protestante wenno Katoliko.

Dagiti Anabaptist, Mennonite, ken Hutterite

32. Asino dagiti Anabaptist, ket kasanoda a naala ti naganda?

³² Impapan dagiti dadduma a Protestante, nupay kasta, a  dagiti Repormador dida a talaga nga inrenunsia dagiti biddut ti papista nga iglesia Katolika. Namatida a ti iglesia Kristiana buklen laeng koma dagidiay miembro a mangal-alagad ken mabautisaran, imbes ket nga amin nga umili iti komunidad wenno iti nasion. Gapuna, inlaksidda ti pannakabuniag dagiti maladaga ket impilitda ti panagsina ti Simbaan ken Estado. Sililimed a binautisaranda manen dagiti padada a mammati gapuna nanaganandat’ Anabaptist (ana kayuloganna “manen” iti Griego). Gapu ta dida kayat ti agarmas, agsapata, wenno agsaad iti gobierno, minatmatanda ida a kas pagpeggadan ti sosiedad ket indadanes ida nga agpadpada dagiti Katoliko ken Protestante.

33. (a) Aniat’ nanggargari ti narungsot a pannakatrato dagiti Anabaptist? (b) Kasano a nagsaknap ti impluensia dagiti Anabaptist?

³³ Idi damo dagiti Anabaptist saggabassit ti grupoda a naiwaras iti Switzerland, Alemania, ken Olanda. Bayat nga inkasabada ti pammatida iti amin a napananda, napartak nga immadut’ dagupda. Adda grupo dagiti Anabaptist, a gaput’ relihiuso a reggetda, nagarmasda sada kinautibo ti siudad ti Münster idi 1534 ket inggakatda nga aramiden a komunal, poligamiat’ kasasaadna a Baro a Jerusalem. Naparmek a dagdagus dayta a ganuat babaen iti nakarangranggas a panaglalaban. Daydi ti nangdadael iti nagan dagiti Anabaptist, ket dandanida naikisap. Kinapudnona, kaaduan nga Anabaptist ket simpleda a relihiuso nga umili a kayatda laeng ti biag a naiputputong ken nalinak. Ti ad-adda nga organisado a disipulo dagiti Anabaptist isu dagiti Mennonite, a pasurot ni Menno Simons nga Olandes a Repormador, ken dagiti Hutterite, nga indauluan ni Tyroleano a Jacob Hutter. Tapno maliklikandat’ pannakaidadanes, dadduma kadakuada ti immakar idiay Dumaya nga Europa​—Poland, Hungary, agraman Rusia​—dadduma napan idiay Norte America, nga idi agangay rimsuada a kas komunidad dagiti Hutterite ken Amish.

 Rimsua ti Calvinismo

34. (a) Asinon John Calvin? (b) Ania a napateg a libro ti insuratna?

³⁴ Ti reporma a ganuat idiay Switzerland immabante iti sidong ti panangidaulo ti maysa a Frances nga agnagan Jean Cauvin, wenno John Calvin (1509-64), a nakaadalen kadagiti pannursuro dagiti Protestante idi ages-eskuela idiay Francia. Idi 1534 pinanawan ni Calvin ti Paris gaput’ relihiuso a pannakaidadanes ket nagtaeng idiay Basel, Switzerland. Kas pangdepensana kadagiti Protestante, impablaakna ti Institutes of the Christian Religion, a ginupgopna dagiti ideya dagidi nagkauna nga amma ti simbaan ken dagiti teologo idi Edad Media, agraman kada Luther ken Zwingli. Dayta a libro isut’ imbilangda kas doktrinal a pundasion dagiti amin a Nareporma a simbaan a naipasdek kalpasanna idiay Europa ken America.

35. (a) Aniat’ rason ni Calvin iti doktrinana a predestination? (b) Kasano a ti kinaserioso daytoy a doktrina naiparangarang kadagiti sabali nga aspeto ti sursuro ni Calvin?

³⁵ Idiay Institutes, inlanadna ti teolohiana. Ken Calvin, ti Dios isut’ absoluto a soberano, ket ti pagayatanna ikeddengna ken iturayanna amin a banag. Kasupadina, ti natnag a tao managbasol ken interamente a di maikari. Ti pannakaisalakan, no kasta, saan nga agpannuray kadagiti nasayaat a gapuanan ti tao no di ket iti Dios​—gapuna, rimsua ti doktrina ni Calvin a predestination (gasat a naikeddeng), a kastoy ti insuratna:

 “Sagudayenmi, a gapu iti agnanayon ken di agbaliw a pagalagadan, ti Dios namimpinsan nga inkeddengna nga agpada, dagidiay admitirenna iti pannakaisalakan, ken dagidiay kondenarenna iti pannakadadael. Pasingkedanmi a daytoy a pagalagadan, no iti biang dagiti napili, naibasar iti sibubulos nga asina, a di maigapu iti aniaman nga aramid ti tao; ngem kadagidiay kondenarenna, narikpanen ti ridaw ti biag gapu iti awan pakapilawanna, ngem di mautob, a pangngeddeng.”

 Ti kinaserioso ti kasta a sursuro naiparangarang met kadagiti  dadduma nga aramidda. Indagadag ni Calvin a dagiti Kristiano agbiagda koma a nasantuan ken nasingpet, a saan laeng a basol ti liklikanda no di pay ti linglingay ken ang-angaw. Mainayon pay, inrasonna a ti iglesia, a buklen dagiti napili, maluk-atan koma kadagiti amin a panangipawil ti gobierno ket baeten laeng iti iglesia a mabalin a maipasdek ti pudpudno a nadiosan a sosiedad.

36. (a) Aniat’ inkagumaan nga aramiden da Calvin ken Farel idiay Geneva? (b) Aniada nga estrikto a reglamento ti nayusuat? (c) Aniat’ maysa a nakaro a resulta ti kinaestrikto ni Calvin, ket kasanona nga inkalintegan dagiti aksionna?

³⁶ Di nagbayag kalpasan a naipablaak ti Institutes, ni Calvin ket inuyotan ni William Farel, sabali pay a Repormador a taga Francia, nga agtaeng koma idiay Geneva. Nagkaduada a nangipakat iti Calvinismo. Inggakatda a pagbalinen ti Geneva a siudad ti Dios, maysa a teokrasia nga iturayan ti Dios a pagtiponenda dagiti annong ti Simbaan ken ti Estado. Inyusuatda dagiti estrikto a reglamento, agraman pannakaimpuersarda, a nangsakup iti isuamin manipud iti relihiuso nga instruksion ken dagiti gimong ti simbaan agingga kadagiti moral ti publiko agraman kadagiti parikut ti sanitasion ken pananglapped iti uram. Inreport ti maysa a libro ti historia a ti “para kulot, kas pangarigan, gapu ta naalas ti panangurnosna iti buok ti nobia, maibalud iti dua nga aldaw; ket ti inana, agraman dua a babbai a gagayyemna, a timmulongda iti dayta, kasta met ti dusada. Ti panagsala ken panagay-ayam ti baraha dusaen met ti mahistrado.” Nakas-ang a dusa ti maipatay kadagidiay kumaniwas iti teolohia ni Calvin, a ti kakaruan a kaso isut’ panangpuorda ken Español a Miguel Serveto, wenno Michael Servetus.​—Kitaenyo ti kahon, panid 322.

37. Kasano a ti impluensia ni Calvin dimmanon iti ruar ti Switzerland?

³⁷ Intuloy ni Calvin nga impakat ti bukodna a reporma idiay Geneva inggat’ ipapatayna idi 1564, ket naipasdek a sitatalged ti Reformed church. Dagidi Protestante a repormador,  nga intarayanda ti pannakaidadanes kadagiti sabali a daga, nagkamangda idiay Geneva, sada inannugot dagiti ideya ni Calvin, ket isudat’ nausar a nangiyusuat kadagiti panagreporma idiay mismo nga ilida. Idin ti Calvinismo nagsaknap idiay Francia, a sadiay dagiti Huguenot (nga awagda kadagiti Frances a Calvinista a Protestante) nagsagabadat’ nakaro a pannakaidadanes kadagiti Katoliko. Idiay Olanda, dagiti Calvinista timmulongda a nangipasdek iti Dutch Reformed Church. Idiay Scotland, iti naregta a liderato ni John Knox a dati a Katoliko a padi, naipasdek ti Presbyterian Church of Scotland a Calvinista ti sursuroda. Adda met ti akem ti Calvinismo iti Repormasion ti Inglatera, ket sadiay kimmuyog kadagiti Puritan a napan iti Norte America. Iti daytoy a sentido, nupay ni Luther ti nangiduron iti Protestante a Repormasion, dakdakkel ti impluensia ni Calvin iti itatanor dayta.

Repormasion idiay Inglatera

38. Kasano a ti Protestante nga espiritu idiay Inglatera ket pinarayray ti gapuanan ni John Wycliffe?

³⁸ Naisalumina kadagiti reporma idiay Alemania ken Switzerland, ti Ingles a Repormasion agsubli ti puonna kadagidi aldaw ni John Wycliffe, a dagidi sermonna a maikontra kadagiti klero ken panangigunamgunamna iti Biblia pinarayrayna ti Protestante nga espiritu sadi Inglatera. Daydi reggetna a mangipatarus iti Biblia iti Ingles tinulad dagiti dadduma. Ni William Tyndale, a tinalawanna ti Inglatera, pinarnuayna ti Baro a Tulag a patarusna idi 1526. Idi agangay liniputanda idiay Antwerp ken ginaroteda iti maysa nga adigi, sada pinuoran ti bangkayna. Ni Miles Coverdale inleppasna ti patarus ni Tyndale, ket nagparang ti intero a Biblia idi 1535. Ti pannakaipablaak ti Biblia iti lenguahe dagiti umili di pagduaduaan isut’ agsolsolo a kabibilgan nga elemento a nangpaandar iti Repormasion idiay Inglatera.

39. Aniat’ inakem ni Henry VIII iti Repormasion ti Inglatera?

³⁹ Ti pormal nga isisinada iti Romano Katolicismo naangay  idi a ni Henry VIII (1491-1547), a ninaganan ti papa a Manangikaluya iti Pammati, indeklarana ti Act of Supremacy idi 1534, nga inaramidna ti bagina kas ulo ti Iglesia ti Inglatera. Sinerraan ni Henry dagiti monasterio sana inwaras ti sanikuada kadagiti klase aristokrata. Sa, imbilinna nga adda koma kopia ti Ingles a Biblia iti tunggal simbaan. Nupay kasta, ti inaramid ni Henry ket ad-adda a politikal imbes a relihiuso. Kayatna idi ti agindependiente manipud autoridad ti papa, nangruna iti problema ti pannakiasawana. d Ngem no iti relihion, interamente a wagas ti Katoliko ti nagtalinaedanna malaksid iti nagan.

40. (a) Aniada a panagbalbaliw ti naangay iti Iglesia ti Inglatera idi turay ni Elizabeth I? (b) Aniada a kimmaniwas a grupo ti timmanor idi agangay idiay Inglatera, Olanda, ken Norte America?

⁴⁰ Bayat daydi naunday a turay (1558-1603) ni Elizabeth I a ti Iglesia ti Inglatera nagbalin a Protestante no iti aramid nupay ad-adda a Katoliko ti balabalana. Winaswasnat’ panagtulnogda iti papa, selibasia dagiti klero, panagkumpesar, ken dadduma pay nga alagaden dagiti Katoliko, kaskasdi tinaginayonda ti episkopal a porma ti balabala ti iglesia no iti urnos ti hierarkia dagiti arsobispo ken obispo agraman ti orden dagiti monghe ken mamadre. e Daytoy a kinakonserbatibo nangbuangay ti nawadwad a panagdisgusto, gapuna rimsua dagiti kimmaniwas a grupo. Dagiti Puritan kinalikagumanda ti ad-adu pay a pannakagugor ti iglesia kadagiti amin nga alagaden ti Katolika Romana; dagiti Separatista ken Independiente impilitda a dagiti ganuat ti simbaan tamingen koma dagiti lokal a panglakayen (presbitero). Adu kadagita a kimmaniwas ti kimmamang idiay Olanda wenno idiay Norte America, a sadiay  intuloyda a pinatanor dagiti iglesiada a Congregational ken Baptist. Rimsua pay idiay Inglatera ti Society of Friends (Quakers) nga indauluan ni George Fox (1624-91) ken dagiti Methodist nga indauluan ni John Wesley (1703-91).​—Kitaenyo ti tsart iti baba.

Aniada idit’ Epektona?

41. (a) Sigun iti opinion ti dadduma nga eskolar, aniat’ epekto ti Repormasion iti historia ti tao? (b) Aniada a saludsod ti pakaseknantay unay?

⁴¹ Itan ta naamiristayon ti tallo a kangrunaan a dibision ti Repormasion​—Lutheran, Calvinista, ken Anglican​—utobentayo no aniat’ nagapuanan ti Repormasion. Di mailibak, binaliwanna ti historia ti Lumaud a lubong. “Ti epekto ti Repormasion isut’ panangitag-ayna iti panagwaw ti umili iti wayawaya ken iti nangatngato ken nasinsin-aw a pannakipagili. Sadino man a nakagtengan ti ganuat dagiti Protestante, ad-adda met a maipilit dagiti masa ti kayatda,” insurat ni John F. Hurst iti librona a Short History of the Reformation. Adu nga eskolar ti mamati a no saan a maigapu iti Repormasion saan koma a kastoy  ita ti Lumaud a sibilisasion. No kasta man ti napasamak, masapul nga iyimtuodtayo: Aniat’ nagapuanan ti Repormasion no iti relihiuso a wagas? Aniat’ naitulongna iti panangbiruk ti sangatauan iti pudno a Dios?

42. (a) Aniat’ di pagduaduaan a katan-okan a gapuanan ti Repormasion? (b) Aniat’ mayimtuodtayo maipapan kadagiti pudno a gapuanan ti Repormasion?

⁴² Ti katan-okan a nagapuanan ti Repormasion, di pagduaduaan, isut’ panangitedna kadagiti komon a tao ti Biblia iti bukodda a pagsasao. Damo unay idi, a dagiti umili mabalindan a basaen nga interamente ti Sao ti Dios, tapno mataraonanda iti naespirituan. Ngem, siempre, saan nga umdas ti basta panangbasa laeng iti Biblia. Nabaelan kadi ti Repormasion a wayawayaan dagiti umili saan laeng a manipud iti autoridad ti papa no di pay met kadagiti errado a doktrina ken dogma a nangsaksakup kadakuada iti adu a siglo?​—Juan 8:32.

43. (a) Aniada a kredo ti patpatien dagiti kaaduan a simbaan ti Protestante itatta, a naglaon kadagiti ania a doktrina? (b) Aniat’ gapuanan ti siwayawaya nga espiritu ken panaggigiddiat nga inresulta ti Repormasion no iti panangbiruk ti sangatauan iti pudno a Dios?

⁴³ Gistay amin a simbaan ti Protestante mamatida iti isu met la nga isu a kredo​—ti kredo ti Nicea, ni Atanasio, dagiti Apostol​—sa dagitoy linaondat’ sumagmamano kadagiti mismo a doktrina nga insursuro ti Katolicismo iti unos dagiti siglo, kas iti Trinidad, imortal a kararua, ken impierno nga apuy. Dagiti kasta a di nainkasuratan a sursuro intedna kadagiti umili ti tiritir a ladawan ti Dios ken ti panggepna. Imbes a timmulongda iti panangbiruk iti pudno a Dios, dagiti nagadu a sekta ken denominasion a rimsua kas resulta ti siwayawaya nga espiritu ti Protestante a Repormasion ginuyugoyda dagiti tao nga agturong iti nadumaduma a direksion. Kinapudnona, ti nagdudumaanda ken kinakirukiro intagadna ti inda panangkuestion iti mismo a kaadda ti Dios. Ti resultana? Idi maika-19 a siglo simngay ti allon ti ateismo ken agnosticismo. Daytanto ti tema ti sumaruno a kapitulotayo.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 322]

“Errado ti Trinidad”

Idi agedad 20, ni Michael Servetus (1511-53), Español a nagadal iti linteg ken medisina, impablaakna ti De Trinitatis erroribus (Dagiti Errado ti Trinidad), a kinunana a dina “usaren ti sao a Trinidad, a di met masarakan iti Kasuratan, ken agparang a pagrairaenna laeng ti pilosopikal nga errado.” Inatakarna ti Trinidad a kas doktrina “a di matarusan, nga imposible sigun iti kasasaad dagiti banag, ken mamatmatan pay ketdi a kas tabbaaw!”

Gaput’ kinaprangkesana, ni Servetus kinondenar ti Iglesia Katolika. Ngem dagidi Calvinista isudat’ nangarestar, nangbista, ken nangpapatay kenkuana babaen iti nabannayat a panangpuorda kenkuana. Inkalintegan ni Calvin dayta nga aksionda a kastoy: “No ti iglesia dagiti papa ket nakas-ang ken naranggas ti panangikaluyada kadagiti an-anitoda nga urayda la nga agpungtot a siuulpit a mangibukbok iti inosente a dara, dinto ket ad-adda a nakababainen no dagiti Kristiano a mahistrado nakapkapuy ti reggetda a mangidepensa iti kapkapnekanda a kinapudno?” Ti relihiuso a kinapanatiko ni Calvin ken personal a gurana isut’ nangbulsek iti panunotna ken nangep-ep kadagiti Nakristianuan a prinsipio.​—Idiligyo ti Mateo 5:44.

[Dagiti Ladawan]

Ni John Calvin, katigid, pinapuoranna a kas erehe ni Michael Servetus, kanawan, ingga a natay

[Tsart iti panid 327]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Simple a Balabala dagiti Kangrunaan a Relihion ti Kakristianuan

Panangrugi ti Apostasia - Maika-2 a Siglo

Iglesia Katolika Romana

Maika-4 a Siglo (Constantino)

Maika-5 a Siglo Coptica

Jacobita

1054 K.P. Dumaya nga Orthodox

Ruso

Griego

Romaniano ken dadduma pay

Maika-16 a Siglo Repormasion

Lutheran

Aleman

Sueko

Americano ken dadduma pay

Anglican

Episcopal

Methodist

Salvation Army

Baptist

Pentecostal

Congregational

Calvinismo

Presbyterian

Reformed Churches

[Dagiti Ladawan iti panid 307]

Daytoy maika-16 a siglo a kitikit idiligna ti panangpapanaw ni Kristo kadagiti agsuksukat ti pirak ken ti panaglako ti Papa iti indulhensia

[Dagiti Ladawan iti panid 311]

Ni Jan Hus a naigalut iti adigi

Ni Ingles a Repormador ken nagipatarus iti Biblia a John Wycliffe

[Dagiti Ladawan iti panid 314]

Ni Martin Luther, kanawan, prinotestana ti panagilako ni prayle John Tetzel iti indulhensia