Ti Nagan ti Dios​—Ti Kaipapananna ken Pannakaibalikasna

MAYSA a mannurat ti Biblia ti nangisaludsod: “Siasino ti nangakup iti angin kadagiti petpetpetna? Siasino ti nangabbeng kadagiti dandanum iti pagan-anayna? Siasino ti nangbangon kadagiti amin a pungto ti daga? Ania ti naganna ket ania ti nagan ti anakna, no ammom?” (Proverbio 30:4) Kasanotay a maammuan no aniat’ nagan ti Dios? Nasken dayta a saludsod. Ti sangaparsuaan ti nagpigsa a pammaneknek ti kaadda ti Dios, ngem di ibaga dayta kadatayo ti naganna. (Roma 1:20) Kinaagpaysuanna, ditay pulos maammuan ti nagan ti Dios malaksid no ti Namarsua mismo dina ibaga kadatayo. Ket inaramidna daytoy iti Librona, ti Santa Biblia.

Iti maysa a pagaammon nga okasion, imbalikas ti Dios ti mismo a naganna, nga inulit-ulitna dayta iti panagdengngeg ni Moises. Insurat ni Moises dayta a pasamak nga isut’ naitalimeng iti Biblia agingga iti kaaldawantayo. (Exodo 34:5) Insurat pay ti Dios ti naganna iti “ramayna.” Idi intedna ken Moises ti aw-awagantay itan ti Sangapulo a Bilbilin, namilagruan ti panangisurat ti Dios kadagita. Kuna ti rekord: “Ket intedna [ti Dios] ken Moises idi a nalpas ti pannakisaona kenkuana idiay rabaw ti Bantay Sinai dagiti dua a taptapi ti Pammaneknek, a tapi a bato a sinuratan ti ramay ti Dios.” (Exodo 31:18) Nagparang ti nagan ti Dios iti walo a daras iti orihinal a Sangapulo a Bilbilin. (Exodo 20:1-17) Ngarud impanayag ti Dios ti naganna iti tao agpadpada iti sao ken surat. No kasta, ania dayta a nagan?

Iti sao a Hebreo daytat’ naisurat a יהוה. Dagitoy uppat a letra, a makunkuna a Tetragrammaton, ti mabasa manipud kannawan nga agpakattigid iti Hebreo ken mabalin a mairepresentar kadagiti moderno a pagsasao kas YHWH wenno JHVH. Ti nagan ti Dios, a nairepresentar kadagitoy uppat a konsonante, ti nagparang a ngangngani 7,000 a daras iti orihinal a “Daan a Tulag,” wenno Hebreo a Kasuratan.

Ti nagan ket porma ti maysa a Hebreo a verbo a ha·wahʹ (הוה), a kayatna a sawen “nga agbalin,” ket kinapudnona kaipapananna “Pinataudna nga Agbalin.” * Gapuna, ti nagan ti Dios ti mangipabigbig kenkuana kas Daydiay kanayon a mangtungtungpal ti karina ken di mapapaay a mangaramid ti pangpanggepna. Ti laeng pudno a Dios ti maaddaan ti kasta a napnuan-kaipapananna a nagan.

Malagipyo kadi pay ti nagduduma a  pamay-an a panagparang ti nagan ti Dios idiay Salmo 83:18, a naibinsabinsa iti napalabas a seksion (panid 5)? Dua kadagidiay a patarus ti addaan laeng kadagiti titulo (“ti APO,” ti “Agnanayon”) kas kasukat ti nagan ti Dios. Ngem iti dua kadakuada, ti Yahweh ken Jehovah, makita dagiti uppat a letra iti nagan ti Dios. Nupay kasta, naggiddiat ti panangibalikas. Apay?

Kasanot’ Pannakaibalikas ti Nagan ti Dios?

Ti kinapudnona ket, awan makaammo a sigurado no kasanot’ orihinal a pannakaibalikas ti nagan ti Dios? Apay awan? Ti umuna a pagsasao a nausar iti panangisurat ti Biblia ket Hebreo, ket idi maisurat ti sao a Hebreo, insurat laeng dagiti mannurat dagiti konsonante​—saan dagiti bokales. Gapuna, idi met insurat dagiti napaltiingan a mannurat ti nagan ti Dios, natural inaramidda ti isu met laeng a banag ken konsonante met laeng dagiti insuratda.

Idi a ti kadaanan a Hebreo ti inaldaw a pagsasao pay, awan parikut nga impresentar daytoy. Ti pannakaibalikas ti Nagan ti pagaammo dagiti Israelitas ket no makitada dayta a naisurat ikkanda daytan kadagiti  bokales a didan agpampanunot (kas met laeng, iti managbasa ti Ingles, ti pangappatan nga “Ltd.” irepresentarna ti “Limited” ken ti “bldg.” irepresentarna ti “building”).

Dua a bambanag ti napasamak a nangbalbaliw itoy a situasion. Umuna, timmaud ti panagan-anito kadagiti Judio a dakes kano ti panangisawang a sipipigsa iti nasantuan a nagan; gapuna no makagtengda iti dayta iti panagbasbasada ti Biblia iyebkasda ti sao a Hebreo nga ’Adho·naiʹ (“Soberano nga Apo”). Mainayon pay, bayat ti pannagna ti panawen, ti pagsasao a Hebreo mismo ti nagpukawen kas inaldaw a pagsasao, ket iti daytoy a pamay-an ti orihinal a Hebreo a panangibalikas ti nagan ti Dios idi agangay nalipatanen.

Tapno maisiguro a ti pannakaibalikas ti sao a Hebreo nga intero ket di mapukaw, dagiti iskolar a Judio iti maudi a kagudua ti umuna a milenio K.P. ti nangimbentoda ti sistema dagiti punto a mangirepresentar kadagiti mapukpukaw a bokales, ket inkabilda dagitoy iti aglawlaw dagiti konsonante iti Biblia a Hebreo. Gapuna, naisurat nga agpadpadan dagiti bokales ken konsonante, ket ti panagibalikas kas pagaammoda ti nataginayon.

No umayen iti nagan ti Dios, imbes nga ikabilda dagiti umiso a pagilasinan ti bokales iti aglawlawna, iti kaaduanna ikabilda ti dadduma a pagilasinan ti bokales a mangipalagip iti agbasbasa a rebbeng a kunaenna ’Adho·naiʹ. Manipud itoy immay ti panangdeletiar nga Iehouah, ket, idi agangay, ti Jehova ti naakseptaren a pannakaibalikas ti nasantuan a nagan iti Ingles. Daytoy ti namagtalinaed kadagiti nasken nga elemento ti nagan ti Dios manipud iti orihinal a Hebreo.

Ania a Panangibalikas ti Usarenyo?

Sadino ngay ti naggapuan ti panangibalikas kas ti Yahweh? Dagitoy ti porma nga insingasing dagiti moderno nga iskolar a mangpadpadas a mangrason ti orihinal a pannakaibalikas ti nagan ti Dios. Dadduma​—nupay saan nga amin​—patienda a dagiti Israelitas sakbay ti panawen ni Jesus ti nalabit nangibalikas iti nagan ti Dios a  Yahweh. Ngem awan ti makasiguro. Nalabit kastat’ panangibalikas, mabalin met a saan.

Nupay kasta, adut’ mangayat ti panangibalikas a Jehova. Apay? Agsipud ta daytat’ addaan ti kinapopular ken kinasaknapen nga isut’ awan iti Yahweh. Saan kadi a nasaysayaat ti panangusar ti porma a mabalin as-asideg iti orihinal a pannakaibalikasna? Kinapudnona saan, ta saan a daytat’ ugali kadagiti nagnagan ti Biblia.

Kas prominente a pangarigan, alaentayon ti nagan ni Jesus. Ammoyo kadi no kasanot’ panangawag ti pamilia ken gagayyem ni Jesus kenkuana iti inaldaw-aldaw a panagsasaoda bayat ti panagdakdakkelna idiay Nazaret? Ti kinapudnona ket, awan tao ti makasiguro, nupay mabalin a kasla Yeshua (wenno nalabit Yehoshua). Sigurado a daytat’ saan a Jesus.

Nupay kasta, idi ti salaysay ti kabibiagna naisuratda iti pagsasao a Griego, saan a tinaginayon dagiti napaltiingan a mannurat ti orihinal a pannakabalikasna iti Hebreo. Imbes ketdi, insuratda ti nagan iti Griego, nga I·e·sousʹ. Ita, daytat’ naipatarus iti nagduduma sigun iti pagsasao ti agbasbasa ti Biblia. Dagiti managbasa ti Biblia nga Español masarakanda ti Jesús (a  maibalikas kas Hes·soosʹ). Deletiaren dagiti Italiano dayta kas Gesù (a maibalikas kas Djay·zooʹ). Ken deletiaren dayta dagiti Aleman a Jesus (maibalikas kas Yayʹsoos).

Rebbeng aya nga isardengtay aminen nga us-usaren ti nagan ni Jesus gapu ta kaaduan kadatayo, wenno mabalin nga amintayo, ket ditay talaga nga ammo ti orihinal a pannakabalikasna? Agingga ita, awan pay met managipatarus ti nangisingasing iti daytoy. Kayattayo nga usaren ti nagan, ta ipabigbig dayta ti dungdungnguen nga Anak ti Dios, a ni Jesu-Kristo, a nangited ti darana nga agpaay kadatayo. Panangidayaw aya ken Jesus ti panangikkat amin a pannakadakawat ti naganna idiay Biblia ket sukatan dayta ti basta titulo laeng kas ti “Mannursuro,” wenno “Manangibabaet”? Siempre saan! Nadekkettay ken Jesus no usarentayo ti naganna kas gagangay a pannakaibalbalikasna iti pagsasaotayo.

Kasta met laeng ti maikuna kadagiti amin a nagnagan a mabasbasatayo iti Biblia. Ibalbalikastay ida iti bukodtayo a pagsasao ket ditay met tultuladen ti orihinal a pannakaibalikasda. Gapuna kunatayo “Jeremias,” saan a Yir·meyaʹhu. Kasta met a kunatayo Isaias, nupay idi kaaldawan daytoy a mammadto nalabit pagaammo kas ni Yeshaʽ·yaʹhu. Uray pay dagiti iskolar a makaammo iti orihinal a pannakaibalikas dagitoy a nagnagan us-usarenda met ti moderno a pannakaibalikas, saan a ti daan, no sasawenda ti maipapan kadakuada.

Pudno met dayta iti nagan a Jehova. Nupay ti moderno a pannakaibalikasna a Jehovah ti saan nga isut’ eksakto nga orihinal a pannakaibalikasna, saan a mangkissay daytoy iti kinapateg ti naganna. Ipabigbig dayta ti Namarsua, ti Dios a sibibiag, ti Kangatuan a nangikunaan ni Jesus: “Amami nga addaka sadi langit, masantipikar koma ti naganmo.”​—Mateo 6:9.

‘Daytat’ Saan a Masukatan’

Nupay adu a manangipatarus kaykayatda ti panangibalikas nga Yahweh, ti New World Translation ken kasta met ti dadduma pay a patpatarus ti mangitultuloy a  mangusar ti porma a Jehova gapu ta nairuamen dagiti tattao iti dayta ti sinigsiglon. Maysa pay, tinaginayon dayta, kas kadagiti dadduma a langana, dagiti uppat a letra ti Tetragrammaton, a YHWH wenno JHVH. *

Iti nasapsapa pay, ti propesor nga Aleman a ni Gustav Friedrich Oehler ti nangaramid ti umas-asping a desision iti isu met laeng a rason. Sinalaysayna ti nadumaduma a panangibalikas ket nagpatingga a kunana: “Manipud itan nga agtultuloy usarekon ti sao a Jehova, ta, kinapudnona, daytoy a nagan ti nagbalinen a natural iti bokabulariotayo, ket saanen a masukatan.”—Theologie des Alten Testaments (Theology of the Old Testament), maikadua nga edision, naipablaak idi 1882, panid 143.

Umasping met iti dayta, iti librona a Grammaire de l’hébreu biblique (Grammar of Biblical Hebrew), edision ti 1923, iti footnote idiay panid 49, ti Jesuita nga iskolar a ni Paul Joüon ti nagkuna: “Kadagiti patarusmi, imbes a ti (teoria laeng) a porma a Yahweh, inusarmi ti porma a Jéhovah . . . nga isut’ nakairuamanen a porma iti literaria a maus-usar iti Pranses.” Kadagiti adu pay a sabsabali a pagsasao inus-usar dagiti managipatarus ti Biblia ti isu met laeng a porma, kas ipakita ti kahon iti panid 8.

Ngarud, saan kadi nga umiso ti panangusar ti porma kas ti Yahweh? Saan a kasta. Isuna laeng ta ti porma a Jehova ti mabalin addaan ti daras a panagtignay iti bumabasa agsipud ta isu daytan a porma ti “natural” iti kaaduan a pagsasao. Ti nasken a banag a ta daydiay us-usarentayo ti nagan ken iwarwaragawagtayo dayta kadagiti dadduma. “Agyamankayo ken ni Jehova! Awaganyo ti naganna. Ipalawagyo dagiti ar-aramidna kadagiti inilin-ili. Isaritayo a ti naganna maitan-ok.”​—Isaias 12:4.

Kitaentayo no kasanot’ panagtignay dagiti ad-adipen ti Dios maitunos iti dayta a bilin kadagiti adu a sigsiglon.

[Footnotes]

[Kahon iti panid 7]

Dagiti nagduduma nga iskolar addaanda ti nagduduma met nga ideya no kasanot’ orihinal a pannakaibalikas ti nagan a YHWH.

Idiay The Mysterious Name of Y.H.W.H., panid 74, kuna ni Dr. M. Reisel ti “pannakaibalikas ti Tetragrammaton ti rebbeng nga orihinal a YeHūàH wenno YaHūàH.”

Ni Canon D. D. Williams ti Cambridge ti nagkuna nga “ipamatmat dagiti ebidensia, no di pay ketdi ngangnganina paneknekan, a ti Jāhwéh ket saan nga isut’ pudno a pannakaibalikas ti Tetragrammaton . . . Ti nagan mismo ket nalabit JĀHÔH.”​—Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft (Periodical for Old Testament Knowledge), 1936, Tomo 54, panid 269.

Iti glossary ti Pranses a Revised Segond Version, panid 9, naaramid daytoy a kumento: “Ti panangibalikas a Yahvé a nausar kadagiti sumagmamano a nabiit pay a patarus ti naibatay kadagiti sumagmamano laeng a kadaanan a saksi, ngem saan a daytat’ pinal. No ikuenta ti maysa ti personal a nagnagan agraman ti nasantuan a nagan, kas ti Hebreo a nagan ni mammadto nga Elias (Eliyahou) ti panangibalikas ti nasaysayaat laengen a Yaho wenno Yahou.”

Idi 1749 ti Aleman nga iskolar ti Biblia a ni Teller ti nangibaga ti sumagmamano a nagduduma a panangibalikas ti nagan ti Dios a nabasbasana: “Ni Diodorus manipud Sicily, ni Macrobius, Clemens Alexandrinus, Saint Jerome ken ni Origenes insuratda ti Jao; dagiti Samaritano, Epiphanius, Theodoretus, Jahe, wenno Jave; ni Ludwig Cappel binasana a Javoh; ni Drusius, Jahve; ni Hottinger, Jehva; ni Mercerus, Jehovah; ni Castellio, Jovah; ket ni le Clerc, Jawoh, wenno Javoh.”

Ngarud kaawatan a ti orihinal a pannakaibalikas ti nagan ti Dios ti saanen nga ammo. Wenno saan met nga isu daytat’ importante. No koma importante, ti Dios mismo ti nangipasiguro a dayta koma ti naipreserbar nga usarentayo. Ti importante ket isut’ panangusartayo ti nagan ti Dios sigun iti gagangay a pannakaibalbalikasna iti bukodtayo a pagsasao.

[Kahon iti panid 8]

Dagiti porma ti nasantuan a nagan iti nagduduma a pagsasao, a mangipampamatmat ti internasional a pannakaakseptar ti porma a Jehova

Aleman - Jehova

Awabakal - Yehóa

Bugotu - Jihova

Cantonese - Yehwowah

Danes - Jehova

Efik - Jehovah

Español - Jehová

Fijian - Jiova

Finnish - Jehova

Futuna - Ihova

Hapones - Ehoba

Hungario - Jehova

Iloko - Jehova

Ingles - Jehovah

Italiano - Geova

Maori - Ihowa

Motu - Iehova

Mwala-Malu - Jihova

Narrinyeri - Jehovah

Nembe - Jihova

Olandes - Jehovah

Petats - Jihouva

Polako - Jehowa

Portugues - Jeová

Pranses - Jéhovah

Romaniano - Iehova

Samoan - Ieova

Sotho - Jehova

Swahili - Yehova

Swedish - Jehova

Tahitian - Iehova

Tagalog - Jehova

Tongan - Jihova

Venda - Yehova

Xhosa - uYehova

Yoruba - Jehofah

Zulu - uJehova

[Kahon iti panid 11]

Nasaknap ti pannakaammo iti “Jehovah” kas nagan ti Dios uray kadagiti saan a Biblikal a konteksto.

Pinutar ni Franz Schubert ti musika iti kanta a napauloan “The Almightiness,” nga insurat ni Johann Ladislav Pyrker, a sadiay namindua a nagparang ti Jehova. Nausar met dayta idiay ungto ti maudi nga eksena ti opera ni Verdi a “Nabucco.”

Mainayon pay, ti Pranses a kompositor a ni Arthur Honegger iti oratoriona a “King David” pinagprominentena ti nagan a Jehova, ket ti agdindinamag a Pranses nga autor a ni Victor Hugo inusarna dayta iti nasurok a 30 a liblibrona. Isu ken ni Lamartine ti nagsursuratda kadagiti daniw a napauloan “Jehovah.”

Iti libro a Deutsche Taler (The German Taler), a naipablaak idi 1967 babaen iti Banko Federal ti Alemania, adda ladawan ti maysa kadagiti kababayaganen a kuarta nga addaan nagan a “Jehovah,” maysa a 1634 Reichstaler manipud Duchy of Silesia. Maipapan iti ladawan nga adda iti bangir ti kuarta a sinsilio, kunana: “Iti sidong ti naraniag a nagan a JEHOVAH, a rumrummuar manipud iti tengnga dagiti ulep, isut’ nakoronaan a sarapa nga addaan ti escudo de armas ti Silesia.”

Iti museo idiay Rudolstadt, Makindaya nga Alemania, makitayo idiay kuelio ti kabal a naminsan inus-usar ni Gustavus II Adolph, ti maika-17 siglo nga ari ti Sweden, ti nagan a JEHOVAH kadagiti dadakkel a letra.

Gapuna, iti adu a siglon ti porma a Jehova ti mabigbigbig nga internasional a pannakaibalikas ti nagan ti Dios, ket dagiti tattao a makangngeg dagus a mailasinda no asino ti mapagsasaritaan. Kas kinuna ni Propesor Oehler, “Daytoy a nagan ti naturalen iti bokabulariotayo, ket saanen a masukatan.”​—Theologie des Alten Testaments (Theology of the Old Testament).

[Ladawan iti panid 6]

Paset ti maysa nga anghel nga addaan iti nagan ti Dios, a nasarakan iti tanem ni Papa Clemente XIII, idiay St. Peter’s Basilica, sadi Vaticana

[Ladawan iti panid 7]

Adu a sinsilio ti naar-aramid nga addaan ti nagan ti Dios. Daytoy, a napetsaan ti 1661, ti manipud Nuremberg, Alemania. Ti sasao iti Latin ti mabasa: “Iti sidong dagiti payakmo”

[Dagiti Ladawan iti panid 9]

Kadagiti naglabas a panawen, ti nagan ti Dios iti Tetragrammaton ti naar-aramid kas paset ti dekorasion ti adu a narelihiusuan a patpatakder

Fourvière Catholic Basilica Lyons, Francia

Katedral ti Bourges, Francia

Simbaan idiay La Celle Dunoise, Francia

Simbaan idiay Digne, umabagatan a Francia

Simbaan idiay São Paulo, Brazil

Katedral ti Strasbourg, Francia

Katedral ni San Marcos, Venice, Italia

[Dagiti Ladawan iti panid 10]

Ti nagan ni Jehova kas agparang iti monasterio idiay Bordesholm, Alemania;

iti sinsilio nga Aleman a napetsaan 1635;

iti ruangan ti simbaan idiay Fehmarn, Alemania;

ken iti lapida idi 1845 idiay Harmannschlag, Lower Austria