Ti Nagan ti Dios ken dagiti Managipatarus ti Biblia

IDI karrugi ti maikadua a siglo, kalpasan ipapatay ti kaudian kadagiti apostol, nangrugin a sibabara ti impadto ni Jesus ken dagiti paspasurotna nga isisina manipud Nakristianuan a pammati. Nakastreken dagiti pagano a pilosopia ken doktrina iti kongregasion; rimsuan dagiti sekta ken panagsisina, ket ti dati a kinadalus ti pammati narugitanen. Ken nagsardeng metten ti pannakaus-usar ti nagan ti Dios.

Bayat ti panagsaksaknap daytoy apostata a Kinakristiano, timmaud met ti panangipatarus ti Biblia manipud orihinal a Hebreo ken Griego iti dadduma a pagsasao. Kasanot’ panangipaulog dagiti managipatarus iti nagan ti Dios iti patpatarusda? Masansan, us-usarenda ti katupag ti “Apo.” Ti dakkel impluensiana a bersion idi ket isut’ Latin Vulgate, a patarus ti Biblia ni Jerome iti inaldaw-aldaw a Latin. Inkabil ni Jerome ti Tetragrammaton (YHWH) babaen ti panangsukatna iti Dominus, “Apo.”

Idi agangay, dagiti baro a pagsasao, kas ti Pranses, Ingles ken Español, ti mangrugida a tumpuaren idiay Europa. Ngem, inupay ti Iglesia Katolika ti panangipatarus ti Biblia kadagitoy baro a pagsasao. Gapuna, bayat a dagiti Judio, a mangus-usar ti Biblia iti orihinal a Hebreo a pagsasao, madidan nga ibalikas ti nagan ti Dios no makitada dayta, kaaduan a “Kristiano” nangngeganda ti pannakaibasa ti Biblia kadagiti patarus a Latin a di mangus-usaren ti nagan.

Idi agangay, nagsubli ti pannakausar ti nagan ti Dios. Idi 1278 nagparang dayta iti Latin iti libro a Pugio fidei (Dagger of Faith), ni Raymundus Martini, maysa a monghe nga Español. Inusar ni Raymundus Martini ti panangdeletiar a Yohoua. * Di nagbayag kalpasanna, idi 1303, nakumpleton ni Porchetus de Salvaticis ti libro a napauloan Victoria Porcheti adversus impios Hebraeos (Porchetus’ Victory Against the Ungodly Hebrews). Iti daytoy met, dinakamatna ti nagan ti Dios, a nagdudumat’ panangdeletiarna kas Iohouah, Iohoua ken Ihouah. Sa, idi 1518, impablaak ni Petrus Galatinus ti libro a napauloan De arcanis catholicae veritatis (Concerning Secrets of the Universal Truth) a sadiay dineletiarna ti nagan ti Dios kas Iehoua.

 Ti nagan ti immuna a nagparang iti Biblia nga Ingles idi 1530, idi impablaak ni William Tyndale ti patarus ti umuna a lima a libro ti Biblia. Iti daytoy inramanna ti nagan ti Dios, a masansan madeldeletiar a Iehouah, iti sumagmamano a bersikulo, * ket iti nota itoy nga edision insuratna: “Iehovah ti nagan ti Dios . . . Sa no masansan a makitkitayo ti APO iti dadakkel a letra (malaksid no adda biddut iti pannakaiyimprentana) iti Hebreo dayta ti Iehovah.” Manipud iti daytoy a timmaud ti ugali a panangusar ti nagan ni Jehova iti sumagmamano laeng a bersikulo ken panangisurat ti “APO” wenno “DIOS” iti kaaduan a dadduma a luglugar a nagparangan ti Tetragrammaton iti teksto a Hebreo.

Idi 1611 ti nagbalin a kasasaknapan a patarus iti Ingles, nga isu ti Authorized Version, ti naipablaak. Nagparang iti daytoy ti nagan a namimpat a daras iti kangrunaan a teksto. (Exodo 6:3; Salmo 83:18; Isaias 12:2; 26:4) Ti “Jah,” nga isut’ pangappatan iti nagan iti daniw, ti nagparang met idiay Salmo 68:4. Ken nagparang nga interamente ti nagan kadagiti nagnagan ti lugar kas iti “Jehovah-jireh.” (Genesis 22:14; Exodo 17:15; Oc-ocom 6:24) Ngem, kas panangtulad ken Tyndale, iti kaaduan a daras dagiti managipatarus insukatda ti “APO” wenno “DIOS” para iti nagan ti Dios. Ngem no mabalin nga agparang ti nagan ti Dios kadagiti uppat a bersikulo, apay a di mabalin nga agparang iti amin dagiti dadduma pay a rinibribo a bersikulo a nagparangan dayta iti orihinal a Hebreo?

Adda umas-asping a mapaspasamak iti pagsasao nga Aleman. Idi 1534 impablaak ni Martin Lutero ti kumpleto a patarusna iti Biblia, nga imbasarna kadagiti orihinal a pagsasao. Gapu iti sumagmamano a rason saanna nga inraman ti nagan ti Dios no di ket nagusar kadagiti kasukatna, kas ti HERR (“APO”). Nupay kasta, pagaammona ti nasantuan a nagan, ta iti sermonna iti Jeremias 23:1-8, nga impalawagna idi 1526, kunana: “Daytoy nagan a Jehova, Apo, ti naipampamaysa a maipabiang laeng iti pudno a Dios.”

Idi 1543 nagsurat iti sigud a kinapranka ni Lutero: “A kunada [dagiti Judio] a ti nagan a Jehova ket saanen a maibalikas, dida ammo ti sasawenda . . . No daytat’ maisurat iti pluma ken tinta, apay ngarud a daytat’ di maibalikas, nga isut’ nasaysayaat ngem iti pannakaisuratna iti pluma ken tinta? Apay a dida met kunaen a daytat’  saanen a maisurat, saanen a mabasa wenno saanen a mapanunot? No kukuentaen amin, adda banag a naangot iti dayta.” Nupay kasta, saan a kinorehir ni Lutero dagiti bambanag iti patarusna a mismo ti Biblia. Kadagiti naud-udi a tawen, nupay kasta, dagiti dadduma a Biblia nga Aleman ti naglaon ti nagan idiay teksto ti Exodo 6:3.

Kadagiti sumaruno a siglo, nagturong dagiti managipatarus ti Biblia iti maysa kadagiti dua a direksion. Linisian dagiti dadduma ti aniaman a panangusar iti nagan ti Dios, ngem dadduma inusarda a naan-anay dayta iti Hebreo a Kasuratan, a dadduma iti pormana a Jehova wenno iti pormana a Yahweh. Usigentayo dagiti dua a patarus a linisianna ti nagan ken kitaentayo, sigun kadagiti manangipatarusda, no apay daytoy ti inaramidda.

No Apay Inikkatda Dayta

Idi nangaramid da J. M. Powis Smith ken Edgar J. Goodspeed ti moderno a patarus ti Biblia idi 1935, nasarakan dagiti managbasa a naus-usar ti APO ken DIOS iti kaaduan a paset kas kasukat ti nagan ti Dios. Ti rason ti nailawlawag iti pakpakauna a paset ti dayta a Biblia: “Iti daytoy a patarus sinurotmi ti nakaiyugalianen a tradision dagiti Judio ket insukatmi ‘ti Apo’ para iti nagan a ‘Yahweh’ ken ti sasao a ‘ni Apo Dios’ para kadagiti sasao a ‘ni Apo Yahweh.’ Kadagiti amin a kaso a sadiay ti ‘Apo’ wenno ‘Dios’ irepresentarna ti orihinal a ‘Yahweh’ nausar dagiti babassit a kapital.”

Ket, iti karkarna a panangbaliktad iti tradision dagiti Judio a mabasa a YHWH ngem imbalikasda dayta kas “Apo,” ti pakpakauna kunana: “Asinoman ngarud a  tarigagayanna a taginayonen ti imas ti orihinal a teksto ti rebbeng a basaenna laeng ti ‘Yahweh’ sadinoman ti pakakitaanna ti APO wenno DIOS”!

Iti pannakabasa iti daytoy, dagus nga umay ti saludsod iti panunot: No ti panangbasa ti “Yahweh” imbes nga “APO” ket taginayonenna ti “imas ti orihinal a teksto,” apay ngarud a di inusar dagiti managipatarus ti “Yahweh” iti patarusda? Apay nga isuda, sigun iti mismo a sasaoda, ‘insukatda’ ti sao nga “APO” para iti nagan ti Dios ket iti kasta inlingedda ti imas ti orihinal a teksto?

Kuna dagiti managipatarus a sursurotenda laeng kano ti nakaiyugalianen a tradision dagiti Judio. Ngem nainsiriban kadi dayta para iti Kristiano? Laglagipenyo, dagiti Pariseo, dagiti manangsalimetmet ti nakaiyugalianen a tradision a Judio, ti nangilaksid ken ni Jesus ken nagkuna kadakuada: “Pinukawyo ti kapapaayan ti bilin ti Dios gapu iti kadawyanyo.” (Mateo 15:6) Ti kasta a panangsukat pudno a pinakapsutna ti Sao ti Dios.

Idi 1952 naipablaak ti Revised Standard Version ti Hebreo a Kasuratan iti Ingles, ket daytoy a Biblia, ti nagusar met ti kasukat iti nagan ti Dios. Daytoy ti nakaskasdaaw ta ti orihinal nga American Standard Version, nga isut’ nakarebisaran daytoy, ti nagusar ti nagan a Jehova iti intero a Hebreo a Kasuratan. Gapuna, ti panangikkatda iti nagan ti maysa a nakaskasdaaw a panangbalbaliw. Apay nga inaramidda dayta?

Iti pakpakauna ti Revised Standard Version, mabasatayo: “Agpaay iti dua a rason nagsubli ti Komite iti ad-adda a pagaammon a panangusar ti King James Version [kayatda a sawen, ti panangikkatda iti nagan ti Dios]: (1) ti sao a ‘Jehovah’ saanna nga irepresentar nga apagpag-isu ti aniaman a porma ti Nagan a nausar iti Hebreo; ken (2) ti panangusar ti aniaman a nagan para iti maymaysa ken kakaisuna a Dios, a kaslakettay addada dadduma a didios a rebbeng a pakaigiddiatanna, ti naisardengen iti Judaismo sakbay ti panawen ti Kinakristiano ket daytat’ interamente a di maiyanatup para iti sapasap a pammati ti Nakristianuan nga Iglesia.”

Napigsa kadi dagitoy nga argumento? Kas naisalaysayen a nasapsapa, ti nagan a Jesus ti saanna nga irepresentar nga apagpag-isu ti orihinal a porma ti nagan ti Anak ti Dios nga inus-usar dagiti paspasurotna. Ngem di met nangallukoy daytoy iti Komite a lisian nga usaren dayta a nagan ken usaren koma kas kasukatna ti “Manangibabaet” wenno “Kristo.” Pudno, maus-usar met dagitoy a titulo, ngem kanayonan ti nagan a Jesus, saan a kas kasukatna.

Maipapan iti argumento nga awan sabsabali a didiosen nga isut’ pakaidumaan ti pudno a Dios, daytat’ saan a pudno. Minilmilion a didiosen ti pagdaydayawan ti sangatauan. Kuna ni apostol Pablo: “Aduda dagiti ‘didios.’” (1 Corinto 8:5; Filipos 3:19) Pudno, adda laeng maymaysa a pudno a Dios, kas ituloy a kinuna ni Pablo. Gapuna, maysa kadagiti kadakkelan a bentaha ti panangusar ti nagan ti pudno a Dios a ta daytat’ mangilasin kenkuana manipud amin nga ulbod a didiosen. Maysa pay, no ti panagusar ti nagan ti Dios ket “interamente a di maiyanatup,” apay a daytat’ nagparang iti ngangngani 7,000 a daras iti orihinal a Hebreo a Kasuratan?

Ti kinapudnona ket, adu kadagiti moderno a managipatarus dida patien a dayta a nagan, agraman moderno a pannakaibalikasna, ket awan lugarna iti Biblia. Dayta ti inramanda kadagiti bersionda, ket kanayon a ti resulta ti patarusda ti nangted ad-adda a dayaw iti Autor ti Biblia ken ad-adda a kumumporme a simamatalek iti orihinal a teksto. Dadduma kadagiti nasaknap pannakaus-usarna a bersion a nangiraman iti nagan ket isu ti patarus ni Valera (Español,  a naipablaak idi 1602), ti bersion ni Almeida (Portugues, a naipablaak idi 1681), ti orihinal nga Elberfelder a bersion (Aleman, a naipablaak idi 1871), agraman ti American Standard Version (Ingles, a naipablaak idi 1901). Dadduma a patpatarus, nangnangruna ti The Jerusalem Bible, ti napampamaysa nga inusarna ti nagan ti Dios, ngem nadeletiar kas Yahweh.

Itan basaenyo dagiti kumento ti sumagmamano kadagiti managipatarus a nangiraman ti nagan kadagiti patpatarusda ket idiligyo ti panagrasrasonda kadagidiay nangikkat iti dayta a nagan.

No Apay Dadduma Inramanda ti Nagan

Adtoy ti kumento dagiti managipatarus ti American Standard Version ti 1901: “[Dagiti managipatarus] nakagtengda iti napampamaysa a pammati a ti an-anito dagiti Judio, a kunada a ti Nasantuan a Nagan ket sagrado unay a maibalikas, ti saanen a rebbeng nga isut’ mangdominar iti Ingles wenno kadagiti dadduma a bersion ti Daan a Tulag . . . Daytoy Pakalaglagipan a Nagan, a nailawlawag idiay Ex. iii. 14, 15, ken naipaganetget a kasta a maulit-ulit iti orihinal a teksto ti Daan a Tulag, ti nangdesignar iti Dios kas ti personal a Dios, kas Dios ti tulag, ti Dios ti paltiing, ti Manangispal, ti ‘Gayyem ti ilina . . . Daytoy personal a nagan, agraman ti aglaplapusanan a sagrado a nakaikonkonektaranna, ti naisublin ita iti lugarna iti sagrado a teksto nga awan makabalin a mangkarit iti kalinteganna.”

Kasta met, idiay pakpakauna ti orihinal nga Elberfelder Bibel nga Aleman mabasatayo: “Jehova. Tinaginayonmi daytoy a nagan ti Dios ti Tulag ti Israel gapu ta daytat’ nairuamen kadagiti managbasa iti adun a tawtawen.”

Ni Steven T. Byington, managipatarus ti The Bible in Living English, ti nangilawlawag no apay nga inusarna ti nagan ti Dios: “Ti pannakadeletiar ken pannakaibalikasna ti saanda nga isut’ importante unay. Ti importante unay isut’ panangsalimetmet a silalawag a daytoy ket isut’ personal a nagan. Addada sumagmamano a teksto a di umisot’ pannakatarusna no ipatarustay daytoy a nagan iti gagangay a nagan kas ti ‘Apo,’ wenno, dakdakes pay, babaen nabileg nga adjectivo [kas pangarigan, ti Agnanayon].”

Ti kaso ti sabali pay a patarus, ni J. B. Rotherham, ti makapainteres. Inusarna ti nagan ti Dios iti patarusna ngem kinaykayatna ti porma a Yahweh. Nupay kasta, iti naud-udi pay nga aramidna, ti Studies in the Psalms, a naipablaak idi 1911, isut’ nagsubli iti porma a Jehova. Apay? Inlawlawagna: “JEHOVAH.​—Ti panangusar iti daytoy Ingles a porma ti nagan a Pakalaglagipan (Exo. 3:18) iti agdama a bersion ti Salmo ti saan a rimsua manipud iti aniaman a panagduadua maipapan ti ad-adda nga umiso a pannakaibalikasna, kas Yahwéh; no di ket nangnangruna manipud praktikal nga ebidensia a pinili a personal maipapan iti panangtarigagay a makaasideg wenno maidenna iti lapayag ken mata ti publiko iti daytoy a banag, a ti kangrunaan a banag isut’ nalaka a pannakailasin iti Nasantuan a nagan.”

Idiay Salmo 34:3 nabagbagaan dagiti managdaydayaw ken Jehova: “O bumuyogkayo kaniak a mangipangruna ken Jehova, ket itan-oktayo koma nga agtitimpuyog ti naganna.” Kasano a makasungbat a naan-anay dagiti managbasa ti patpatarus ti Biblia a nangikkat iti nagan ti Dios iti dayta a pammagbaga? Maragsakan dagiti Kristiano nga adda met sumagmamano a manangipatarus nga addaan tured a mangiraman ti nagan ti Dios iti panangipaulogda ti Hebreo a Kasuratan, ket gapu itoy naipreserbarda ti kuna ni Smith ken Goodspeed ti “imas ti orihinal a teksto.”

Nupay kasta, kaaduan a patpatarus, nupay inramanda ti nagan ti Dios iti Hebreo a Kasuratan, ti inikkatda dayta iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti “Baro a Tulag.” Aniat’ rason iti daytoy? Adda kadi aniaman a panangikalintegan a pangiraman ti nagan ti Dios iti daytoy maudi a paset ti Biblia?

[Footnotes]

[Blurb iti panid 17]

Dagiti manangipatarus iti Authorized Version, impreserbarda ti nagan ti Dios, a Jehovah, iti uppat laeng a bersikulo, sada insukat ti DIOS ken APO iti dadduman

[Blurb iti panid 22]

No ti panangusar ti nagan ti Dios ti “interamente a di maiyanatup,” apay ngarud a daytat’ nagparang a ngangngani 7,000 a daras iti orihinal a teksto ti Hebreo?

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 21]

Ibubusor iti Nagan ti Dios?

Iti agdama, awan pay patarus ti Biblia iti pagsasao nga Afrikaans (ti pagsasao dagiti South Africans iti kapuonan nga Olandes) a naglaon ti nagan ti Dios. Daytoy ti nakaskasdaaw, yantangay adun a patarus kadagiti pagsasao dagiti tribo iti dayta a pagilian ti siwayawaya a mangus-usar iti nagan. Kitaenyo no apay kastat’ napasamak.

Idi Agosto 24, 1878, naaramid ti napigsa a panangidawat iti maysa a miting ti Society of True Afrikaners (G.R.A.) a maaramid koma ti maysa a patarus ti Biblia iti pagsasao nga Afrikaans. Innem a tawen iti kamaudiananna, nairiing manen dayta a banag, ket idi agangay daytat’ naikeddengen a maituloy ket ipatarus ti Biblia manipud kadagiti orihinal a pagsasao. Naitalek dayta a trabaho ken ni S. J. du Toit, Superintendente ti Edukasion idiay Transvaal.

Ti surat a naglaon ti bilbilin ken du Toit ti nangiraman iti sumaganad a pagannurotan: “Ti nagan ti Apo, a Jehova wenno Jahvê, ti agtalinaed koma a di maipatpatarus [kayatna a sawen, saan a masuksukatan ti Apo wenno Dios] iti intero a libro.” Nakaipatarus ni S. J. du Toit ti pito a libro iti Afrikaans, ket nagparang nga interamente sadiay ti nagan a Jehova.

Dadduma pay a publikasion ti Sud Africa, ti naminsan linaonda ti nagan ti Dios. Kas pangarigan, idiay De Korte Catechismus (The Short Catechism), ni J. A. Malherbe, 1914, nagparang daytoy sumaganad: “Ania ti natan-ok a nagan ti Dios?” Ti sungbat? “Jehova, a naisurat kas APO babaen kadagiti dadakkel a letra kadagiti Bibliatayo. Daytoy [a nagan] ti nikaanoman saan a nait-ited iti aniaman a parsua.”

Idiay Die Kathisasieboek (maysa a katekismo nga impablaak ti Federated Sunday School Commission ti Dutch Reformed Church idiay Sud Africa) nagparang ti sumaganad a saludsod: “Ngarud ditay kadi us-usaren ti nagan a Jehovah wenno APO? Isu daytat’ ar-aramiden dagiti Judio . . . Saan a kastat’ kayat a sawen ti bilin. . . . Mabalintay nga usaren daytoy a nagan, ngem nikaanoman saan a barengbareng.” Agingga iti nabiit pay, dagiti pannakaiyimprenta manen ti Die Halleluja (maysa a himno) ti naglaon met ti nagan a Jehova iti dadduma kadagiti himno.

Nupay kasta, ti patarus ni du Toit ket saan a popular, ket idi 1916 nadutokan ti maysa a Commission for Bible Translation a maipapan ti pannakaipatarus ti Biblia nga Afrikaans. Daytoy a Commission ti naaddaan ti pagannurotan nga ikkaten manipud Biblia ti nagan a Jehova. Idi 1971 ti Sosiedad ti Biblia idiay Sud Africa ti nangipablaak ti “tentatibo a patarus” ti sumagmamano a liblibro ti Biblia iti Afrikaans. Nupay nadakamat ti nagan ti Dios iti introduksion, saan a nausar dayta iti teksto ti patarus. Kasta met, idi 1979 nagparang ti baro a patarus ti “Baro a Tulag” ken ti Salmo ket kas met laeng idi immuna inikkatda ti nagan ti Dios.

Nupay kasta, nanipud 1970 ti pannakadakamat ti nagan a Jehova ti inikkatdan manipud Die Halleluja. Ket iti maikanem a panagimprenta iti narebisar nga edision ti Die Katkisasieboek, nga impablaak ti Dutch Reformed Church idiay Sud Africa, ti nangikkat metten iti nagan.

Kinapudnona, ti panagregget a panangikkat ti porma a Jehova ket saan a limitado kadagiti libro. Maysa a simbaan ti Dutch Reformed idiay Paarl ti dati nga addaan ti bato a pasuli a nakaikitikitan dagiti sasao a JEHOVAH JIREH (“Ni Jehova ti Mangipaay”). Ti ladawan daytoy a simbaan ken ti bato a pasulina ti nagparang iti Oktubre 22, 1974, a ruar ti magasin nga Agriingkayo! iti Afrikaans. Nanipud idin, ti pasuli a bato ti sinuktanen dagiti sabali a sasao, DIE HERE SAL VOORSIEN (“Ti APO ti Mangipaay”). Ti sitasion ti kasuratan ken ti petsa ti bato a pasuli ti nagtalinaed kas iti dati, ngem ti nagan a Jehova ti inikkatda.

Gapuna, adu kadagiti Afrikaners itatta saanda nga ammo ti nagan ti Dios. Dagiti kamkameng ti iglesia a makaammo iti dayta ti iniddiandan ti panangus-usar iti dayta. Dadduma ti makirinnason a maibusor pay iti dayta, a kunkunada a ti nagan ti Dios ket APO ket ak-akusarenda dagiti Saksi ni Jehova a nangimbento iti nagan a Jehova.

[Dagiti Ladawan]

Ti simbaan ti Dutch Reformed idiay Paarl, Sud Africa. Iti dati, ti nagan a Jehova ti naikitikit iti bato a pasuli (makingngato a kannawan). Kamaudiananna, daytat’ nasukatan (makingngato a kannigid)

[Ladawan iti panid 18]

Ti nagan ti Dios iti porma a Yohoua ti nagparang idi 1278 iti libro a Pugio fidei kas makita iti daytoy a manuskrito (a napetsaan idi maika-13 wenno maika-14 a siglo) manipud ti libraria a Ste. Geneviève, sadi Paris, Francia (folio 162b)

[Ladawan iti panid 19]

Iti patarusna kadagiti umuna a lima a libro ti Biblia, a naipablaak idi 1530, inraman ni William Tyndale ti nagan ti Dios idiay Exodo 6:3. Inlawlawagna ti panangusarna ti nagan iti maysa a nota iti patarus

[Credit Line]

(Ti retrato babaen ti pammalubos ti American Bible Society Library, New York)