Ti Nagan ti Dios ken ti “Baro a Tulag”

NATIBKER ti panagsaad ti nagan ti Dios iti Hebreo a Kasuratan, ti “Daan a Tulag.” Nupay insardeng dagiti Judio ti panangibalikasda iti dayta, ti narelihiusuan a pammatida ti nanglapped ti panangikkatda iti dayta a nagan idi nagar-aramidda kadagiti kopia dagiti daan a manuskrito ti Biblia. Gapuna, masansan a linaon ti Hebreo a Kasuratan ti nagan ti Dios ngem iti aniaman a sabali a nagan.

Ti situasion ti naiduma maipapan iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti “Baro a Tulag.” Dagiti manuskrito iti libro nga Apocalipsis (ti maudi a libro ti Biblia) ti naglaon iti nagan ti Dios iti pinaababa a pormana, a “Jah,” (iti sao a “Hallelujah”). Ngem malaksid iti dayta, awanen ti daan a manuskrito a Griego nga adda kadatayo itatta kadagiti libro manipud Mateo ingganat’ Apocalipsis ti naglaon iti nagan ti Dios. Kaipapanan kadi dayta nga awan koman idiay ti naganna? Nakaskasdaaw koma dayta gapu iti kinapudno a binigbig dagiti paspasurot ni Jesus ti kinapateg ti nagan ti Dios, ket insuronatay ni Jesus a kararagen a masantipikar koma ti nagan ti Dios. Ania ngarud ti napasamak?

Tapno matarusan daytoy, laglagipen a dagiti manuskrito ti Kristiano a Griego a Kasuratan nga adda kadatay itatta ket saanda nga orihinal. Dagiti aktual a liblibro nga insurat da Mateo, Lucas ken dadduma pay a mannurat ti Biblia ti masansanda a maus-usar ket gapu itoy darasda a narunrunot. Gapu itoy, naar-aramid dagiti kopiada, ket idi dagitoy manen ti narunrunot, ad-adu manen a kopia ti naar-aramid  kadagitoy a kopkopia. Isu daytoy ti namnamaentayo, yantangay naar-aramid nga usaren dagiti kopia, saan a tapno maipreserbarda.

Adda dagiti rinibribo a kopia ita ti Kristiano a Griego a Kasuratan, ngem kaaduan kadakuada ti naaramid kabayatan wenno kalpasan ti maikapat a siglo ti Kadawyan a Panawentayo. Daytoy ti mangisingasing ti maysa a posibilidad: Adda kadi napasamak iti teksto ti Kristiano a Griego a Kasuratan sakbay ti maikapat a siglo a nangibunga ti pannakaikkat ti nagan ti Dios? Dagiti kinapudno paneknekanda nga adda napasamak.

Adda ti Nagan Idi Sadiay

Makasigurotayo nga inraman ni apostol Mateo ti nagan ti Dios iti Ebangheliona. Apay? Ngamin ta daytat’ insuratna nga orihinal iti Hebreo. Idi maikapat a siglo, ni Jerome, a nangipatarus ti Latin Vulgate, ti nagkuna: “Ni Mateo, nga isu met laeng ni Levi, a manipud maysa nga agsingsingir ti buis nagbalin nga apostol, ti umuna nga insuratna ti Ebanghelio ni Kristo idiay Judea iti pagsasao nga Hebreo . . . No asino ti nangipatarus iti dayta iti Griego kalpasanna ti di maisierto unay. Nupay kasta, ti mismo a Hebreo ti naipreserbar agingga itoy nga aldaw idiay libraria ti Cesarea.”

Yantangay nagsurat ni Mateo iti Hebreo, imposible a panunoten a dina inusar ti nagan ti Dios, nangnangruna no isut’ agad-adaw manipud kadagiti paset ti “Daan a Tulag” a naglaon iti nagan. Nupay kasta, dagiti dadduma a mannurat ti maikadua a paset ti Biblia nagsuratda a maipaay iti sangalubongan a gimong iti internasional a pagsasao iti dayta a tiempo, nga isut’ Griego. Gapuna, saanda nga agad-adaw manipud kadagiti orihinal a sursurat a Hebreo no di ket manipud iti bersion ti Griego a Septuagint. Ken uray met ti Ebanghelio ni Mateo ti agangay naipatarus met laeng iti Griego. Nagparang koma aya ti nagan ti Dios kadagitoy sursurat a Griego?

Bueno, dadduma kadagiti daanen a rigrigis ti Septuagint Version nga adda idi nga aktual idi kaaldawan ni Jesus ti nakalasat agingga iti kaaldawantayo, ket nakaskasdaaw ta ti personal a nagan ti Dios ti nagparang kadakuada. Kuna ti The New International Dictionary of New Testament Theology (Tomo 2, panid 512): “Dagiti nabiit pay a diskobre ti teksto ti mangted panagduadua iti ideya a dagiti nagsurat ti LXX [Septuagint] impatarusda ti tetragrammaton a YHWH kas kyrios. Ti kadadaanan nga LXX MSS (rigrigis) nga adda kadatayo itatta ti addaanda iti tetragrammaton a naisurat kadagiti letra a Heb[reo] iti teksto a G[rieg]o. Daytoy a kustombre ti tinaginayon dagiti naud-udi a manangipatarus a Judio iti D[aan] a T[ulag] idi umuna a sigsiglo A.D.” Gapuna, binasa man ni Jesus ken dagiti adalanna dagiti Kasuratan iti Hebreo wenno Griego, masallakawda ti nasantuan a nagan.

Gapuna, ni Propesor George Howard, ti University of Georgia, E.U.A., ti nagkumento a kastoy: “Idi ti Septuagint nga inus-usar ken inad-adaw ti iglesia a Baro a Tulag ti naglaon ti Hebreo a porma ti nasantuan a nagan, awan duadua a dagiti mannurat ti Baro a Tulag inramanda ti Tetragrammaton kadagiti panagad-adawda.” (Biblical Archaeology Review, Marso 1978, panid 14) Aniat’ autoridadda ngay a mangaramid ti sabali?

Nabaybayag pay ti panagtalinaed ti nagan ti Dios kadagiti patarus a Griego ti “Daan a Tulag.” Iti umuna a kagudua ti maikadua a siglo K.P., ti proselita a Judio a ni Aquila ti nangaramid ti baro a patarus ti Hebreo a Kasuratan iti Griego, ket ditoy inrepresentarna ti nagan ti Dios babaen ti Tetragrammaton iti kadaanan a letra a Hebreo. Idi maikatlo a siglo, nagsurat ni Origen: “Ket kadagiti apagpag-isu unay a manuskrito nagparang TI NAGAN kadagiti karakter a Hebreo, ngem saan kadagiti agdama a [karakter] a Hebreo, no di ket kadagiti kadaanan unay.”

Uray met idi maikapat a siglo, insurat ni Jerome prologo dagiti liblibro a Samuel ken Ar-ari: “Ken makitatayo ti nagan ti Dios, ti Tetragrammaton [יהוה], kadagiti dadduma a tomo a Griego a maiyeb-ebkasda kadagiti kadaanan a letra agingga itoy nga aldaw.”

 Ti Pannakaikkat ti Nagan

Kadagitoyen a tiempo, nupay kasta, ti apostasia nga impadto ni Jesus ti mabukbukelen, ket ti nagan, nupay nagparangda kadagiti manuskrito, ti bumassit a bumassit ti pannakaus-usarna. (Mateo 13:24-30; Aramid 20:29, 30) Idi agangay, adu payen kadagiti managbasa ti saandan a mailasin no ania dayta ket kinuna ni Jerome nga idi tiempona “dadduma kadagiti nakuneng, gapu iti panagaasping dagiti letra, no makitada [ti Tetragrammaton] kadagiti libro a Griego, ti nairuamdan a mangbasa ti ΠΙΠΙ.”

Kadagiti naud-udi a kopia ti Septuagint, naikkaten ti nagan ti Dios ket naisukat dagiti sasao kas ti “Dios” (The·osʹ) ken “Apo” (Kyʹri·os). Ammotayo a daytoy ti napasamak ta addaantayo kadagiti immun-una a rigrigis ti Septuagint a sadiay nairaman pay ti nagan ti Dios ket dagiti naud-udi a kopia dagidiay met laeng a paset ti Septuagint a sadiay naikkaten ti nagan ti Dios.

Ti isu met laeng a banag ti napasamak iti “Baro a Tulag,” wenno ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Intuloy a kinuna ni Propesor George Howard: “Idi ti Hebreo a porma ti nasantuan a nagan ti naikkaten a pabor kadagiti kasukat a Griego idiay Septuagint, daytat’ naikkat metten manipud kadagiti Baro a Tulag a panagadaw iti Septuagint. . . . Di nabayag napukawen ti nasantuan a nagan iti iglesia a Gentil malaksid laeng kadagiti pannakaiyebkasna kadagiti napagnunummuanen a kasukatna wenno kas malaglagip dagiti iskolar.”

Gapuna, kabayatan a madin dagiti Judio a mangiyebkas iti nagan ti Dios, ti apostata nga iglesia Kristiana ti nagballigi met a nangikkat nga interamente iti dayta manipud kadagiti manuskrito iti pagsasao a Griego agpadpada kadagiti paset ti Biblia, ken manipud kadagiti dadduma pay a bersion ti pagsasao.

Ti Pannakasapul iti Nagan

Iti agangay, kas nakitatayon a nasapsapa, naisubli met laengen ti nagan kadagiti adu a patarus ti Hebreo a Kasuratan. Ngem ti met ngay Griego a Kasuratan? Nabigbig  dagiti managipatarus ti Biblia ken dagiti estudiante a no awan ti nagan ti Dios, dadduma a paset ti Kristiano a Griego a Kasuratan ti narigat a matarusan a siuumiso. Ti panangisubli iti nagan ket dakkel a tulong iti panangparang-ay iti kinalawag ken pannakaawat iti daytoy a paset ti naipaltiing a Biblia.

Kas pangarigan, usigenyo dagiti sasao ni Pablo kadagiti taga Roma, kas panagparangna idiay Authorized Version: “Siasinoman nga umawagto iti nagan ti Apo maisalakanto.” (Roma 10:13) Makin-nagan ngay ti awagantayo tapno maisalakan? Yantangay ni Jesus ti masansan a masasao kas “Apo,” ken kuna pay ti maysa a kasuratan: “Mamatika ken Apo Jesu-Kristo, ket maisalakankanto,” ipatotayon aya a ni Pablo ditoy ket sasawenna ti maipapan ken Jesus?​—Aramid 16:31, Authorized Version.

Saan a rebbeng a kasta. Ti marginal reference iti Roma 10:13 idiay Authorized Version itudonatayo idiay Joel 2:32 iti Hebreo a Kasuratan. No kitaenyo dayta a reperensia, makitayo nga aktual nga ad-adawen ni Pablo ti sasao ni Joel iti suratna kadagiti taga Roma; ket ti kuna idi ni Joel iti orihinal a Hebreo ket: “Uray siasino nga umawagto iti nagan ni Jehova maisalakanto.” (New World Translation) Wen, ti kayat a sawen ni Pablo ditoy ket masapul nga umawagtayo iti nagan ni Jehova. No kasta, nupay mamatitayo met ken Jesus, ti pannakaisalakantayo ti naikawing iti umiso a panangipategtayo iti nagan ti Dios.

Daytoy a pangarigan ti nangidemostra no kasano a ti panangikkat iti nagan ti Dios manipud iti Griego a Kasuratan ti nakagapu iti pannakairiro ken Jesus ken ni Jehova iti is-isip dagiti adu. Saanen a pagduaduaan ngarud, a daytat’ dakkel a makagapu met iti itatanor ti doktrina a Trinidad!

Rebbeng Kadi a Maisubli ti Nagan?

Adda kadi kalintegan ti managipatarus nga isubli ti nagan, idinto a dagiti agdama a manuskrito dida ik-ikutan dayta? Wen, isut’ addaan iti dayta a kalintegan. Kaaduan a lexicons wenno diksionario a Griego bigbigenda a masansan ti sao nga “Apo” idiay Biblia ket tuktukoyenna ni Jehova. Kas pangarigan, iti seksionna iti sidong ti sao a Griego a Kyʹri·os (“Apo”), kuna ti A Greek and English Lexicon of the New Testament ni Robinson (a naiyimprenta idi 1859) a kaipapanan dayta ti “Dios kas ti Katan-okan nga Apo ken soberano ti uniberso, a masansan iti Sept[uagint] para iti Heb[reo] a יְהוָֹה Jehovah.” Gapuna, kadagiti luglugar a sadiay dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan agad-adawda iti nasapsapa wenno immun-una a Hebreo a Kasuratan, addaan kalintegan ti managipatarus nga ipaulog ti sao a Kyʹri·os kas “Jehova” sadinoman a pagparangan ti nasantuan a nagan iti orihinal a Hebreo.

 Adu a managipatarus ti nangaramid iti daytoy. Nanipud pay laeng idi maika-14 a siglo, nagadun a patarus a Hebreo ti naar-aramiden iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Aniat’ inar-aramid dagiti managipatarus tunggal makagtengda kadagiti panagadaw manipud “Daan a Tulag” a nagparangan ti nagan ti Dios? Masansan, mariknada a mapilitanda a mangisubli iti nagan ti Dios iti teksto. Nagadu a patpatarus kadagiti paspaset wenno ti intero a Kristiano a Griego a Kasuratan iti Hebreo ti naglaon iti nagan ti Dios.

Dagiti patarus kadagiti moderno a pagsasao, nangnangruna kadagidiay us-usaren dagiti misionero, ti nangsurot iti daytoy nga ulidan. Gapu itoy nagadu a bersion ti pagsasao nga Africano, iti Asia, Americano ken kadagiti purpuro ti Pacifico kadagiti Kasuratan a Griego ti sibubuslon nga inus-usarda ti Jehova, tapno makita a silalawag dagiti managbasa ti paggiddiatan ti pudno a Dios kadagiti ulbod. Ti nagan ti nagparang met kadagiti bersion dagiti pagsasao nga Europeo.

Maysa a patarus a situtured a nangisubli ti nagan ti Dios nga addaan naimbag nga autoridad isut’ New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Daytoy a bersion, nga agdaman a magun-odan iti 11 a moderno a pagsasao, agraman Ingles, ti nangisubli iti nagan ti Dios tunggal maysa a paset ti Hebreo a Kasuratan a naglaon iti dayta ket naadaw iti Griego a Kasuratan. Iti intero, nagparang ti nagan nga addaan napigsa a pangibatayan 237 a daras iti dayta a patarus ti Griego a Kasuratan.

Ibubusor iti Nagan

Agpapan pay panagregget dagiti adu a managipatarus nga isubli ti nagan ti Dios iti Biblia, kanayon nga adda latta narelihiusuan a panangpilit nga ikkaten dayta. Dagiti Judio, nupay daytat’ binaybay-anda kadagiti Bibliada, ket madida nga ibalikas dayta. Dagiti apostata a Kristiano idi maikadua ken maikatlo a siglo ti nangikkat iti dayta idi nagar-aramidda kadagiti kopia dagiti manuskrito ti Biblia a Griego ken inikkatda dayta idi nagar-aramidda kadagiti patpatarus ti Biblia. Dagiti managipatarus kadagiti moderno a pannawen ti nangik-ikkat iti dayta, uray no imbasbasarda dagiti patarusda iti orihinal a Hebreo, a nagparangan dayta iti ngangngani 7,000 a daras. (Daytat’ nagparang iti 6,973 a daras iti teksto a Hebreo idiay New World Translation of the Holy Scriptures, edision ti 1984.)

Kasanot’ panangmatmat ni Jehova kadagidiay nangikkat ti naganna manipud iti Biblia? No maysakay nga autor, kasanot’ panagriknayo iti daydiay nagreggetanna unay nga ikkaten ti naganyo manipud iti libro nga insuratyo? Dagiti manangipatarus a sumuppiat iti nagan, nga inaramidda dayta gaput’ parikut iti panangibalikas wenno gapu kadagiti tradision a Judio, ti maiyarig kadagidiay kinuna ni Jesus a “mangsagat iti kuto ngem mangalun-on met ti kamelio!” (Mateo 23:24) Maitibkolda kadagitoy nagbabassit a problema ngem ti nagtungpalanna nagpataudda met iti dakdakkel a problema​—babaen ti panangikkatda ti nagan ti kadadakkelan a persona iti uniberso manipud iti libro nga impaltiingna.

Ti salmista ti nagsurat: “Kasano ti kapaut, O Dios, ti panangum-umsi ti kabusor? Kankanayonto aya a pagtabtabbaawan ti kabusor ta naganmo?”​—Salmo 74:10.

[Kahon iti panid 25]

“Ti APO”​—Katupag kadi ti “Jehova”?

Ti panangikkat ti naisalsalumina a personal a nagan ti Dios manipud Biblia ken sukatan iti titulo kas ti “Apo” wenno “Dios” pagbalinenna ti teksto a nakapuy ken agkurang iti adu a pamay-an. Kas pangarigan, daytat’ mabalin nga agturong iti awan mamaayna a kumbinasion dagiti sasao. Iti pakpakauna a sasaona, kuna ti The Jerusalem Bible: “Ti panagkuna a, ‘Ti Apo isut’ Dios’ ti nalawag a maysa a tautology [ti awan kaes-eskanna, awan mamaayna, a panangulit-ulit], saan a kas ti panangikuna a ‘ni Yahweh isut’ Dios.’”

Dagiti kakasta a panangsukat ti mangiturong met kadagiti nakakatkatawa a sasao. Gapuna idiay Authorized Version, mabasa ti Salmo 8:9: “O APO, apomi, amangan a nagtan-ok ta naganmo iti amin a daga!” Anian a panangparang-ay idi ti nagan a Jehova naisubli iti kasta a teksto! Gapuna, ti Young’s Literal Translation of the Holy Bible mabasa ditoy: “Jehova, nga Apomi, anian a maidaydayaw Ti naganmo iti amin a daga!”

Ti panangikkat ti nagan ti mangiturong met ti pannakariro. Kuna ti Salmo 110:1: “TI APO kunana iti Apok, Agtugawka iti makanawanko, agingga iti mapagbanagko dagiti kabkabusormo a pagbatayam.” (Authorized Version) Asino ti agsasao iti asino? Anian a nasaysayaat ti patarus a: “Ti sasao ni Jehova iti Apok ket: ‘Agtugawka iti makanawanko agingga a mapagbalinko dagiti kabkabusormo a pagbatayan dagiti saksakam.’”—New World Translation.

Mainayon pay, ti panangisukat ti “Apo” iti “Jehova” ikkatenna ti banag a nakapatpateg unay manipud Biblia: ti personal a nagan ti Dios. Kuna ti The Illustrated Bible Dictionary (Tomo 1, panid 572): “Iti istrikto a panagsasao, ti Yahweh ti kakaisuna a ‘nagan’ ti Dios.”

Inladawan ti The Imperial Bible Dictionary (Tomo 1, panid 856) ti pagdumaan ti “Dios” (Elohim) ken “Jehova,” babaen panagkunana: “Ti [Jehova] ti isuamin ket maysa a proper noun, a mangipakpakaammo ti personal a Dios ken is-isu laeng; idinto a ti Elohim ti mangala nangnangruna ti kababalin ti maysa a common noun, a mangipakpakaammo a masansan, ngem saan a nesesita wenno napampamaysa, iti Kangatuan.”

Ni J. A. Motyer, prinsipal ti Trinity College, Inglatera, innayonna pay: “Nagdakkelan ti mapukaw iti panagbasbasa ti Biblia no malipatantayo ti kumita iti labes ti naisukat a sao [nga Apo wenno Dios] iti daydiay personal, nasinged a nagan ti Dios mismo. Babaen ti panangibagana kadagiti tattao iti naganna, inranta ti Dios nga ipanayag kadakuada ti kaunggan a kababalinna.”—Eerdmans’ Handbook to the Bible, panid 157.

Saan, awan makaipaay ti naisalsalumina a rumbeng a nagan babaen iti titulo laeng. Nikaanoman di pulos maipaay ti titulo ti naan-anay, nabaknang a kaipapanan ti orihinal a nagan ti Dios.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 26]

Daytoy a rigis ti Septuagint (kannawan) a napetsaan iti umuna a siglo K.P. ken naglaon ti Zacarias 8:19-21 ken Zac 8:23–9:4 ti adda idiay Israel Museum sadi Jerusalem. Daytat’ naglaon ti nagan ti Dios iti uppat a daras, a tallo dagiti naipakita ditoy. Iti Alexandrine Manuscript (kannigid), maysa a kopia ti Septuagint a naaramid 400 a tawtawen a nasapsapa, ti nagan ti Dios ti nasukatan kadagidiay met laeng a bersikulo babaen iti KY ken KC, pangappatan a porma ti sao a Griego a Kyʹri·os (“Apo”)

[Kahon iti panid 27]

Ni John W. Davis, a misionero idiay China idi maika-19 a siglo, ti nangilawlawag no apay patienna a rebbeng ti nagan ti Dios adda idiay Biblia: “No ti Espiritu Santo kunana a Jehova iti aniaman a lugar iti Hebreo, apay a di met kunaen ti manangipatarus ti Jehova iti Ingles wenno iti Insik? Aniat’ adda a kalinteganna a mangikuna, Usarek ti Jehova ditoy ket ti kasukatna idiay? . . . No adda man mangikuna nga addada kaskaso a ti panangusar ti Jehova ti di umiso, bay-anyo nga ipakitana ti rason no apay; ti onus probandi [ti dagsen ti pammaneknek] ti maipabaklay wenno agsadag kenkuana. Makitananto a nadagsen dayta nga obra, ta masapul a sungbatanna daytoy simple laeng a saludsod,​—No iti maysa a kaso ket di umiso ti panangusar ti Jehova iti patarus ngarud apay a ti napaltiingan a mannurat inusarna dayta idiay orihinal?”​​—The Chinese Recorder and Missionary Journal, Tomo VII, Shanghai, 1876.

[Ladawan iti panid 23]

Siuumiso nga inusar ti New World Translation of the Christian Greek Scriptures ti nagan ti Dios a 237 a daras

[Dagiti Ladawan iti panid 24]

Ti nagan ti Dios iti maysa a simbaan idiay Minorca, España;

iti maysa nga estatua idiay asideg ti Paris, Francia;

ken idiay Chiesa di San Lorenzo, Parma, Italia