Ti Ireregget ti Biblia nga Agtalinaed
Kapitulo 2
Ti Ireregget ti Biblia nga Agtalinaed
Nagadu ti ebidensia a mamaneknek a ti Biblia talaga a Saot’ Dios. Tunggal maysa natibker, ket no pagtitiponen dagita, nalagda unay. Ditoy a kapitulo ken ti sumaganad, salaysayentayo ti maysa laeng nga ebidensia: ti historia ti Biblia kas maysa a libro. Kinapudnona, talaga a milagro no kasano a nakalasat ingga ita daytoy karkarna a libro. Amirisenyo a mismo dagiti pudno a pasamak.
1. Aniat’ sumagmamano a detalye maipapan iti Biblia?
TI BIBLIA saan a basta maysa a libro. Nabaknang a libraria daytoy ti 66 a libro, daddumat’ ababa ken daddumat’ atiddog, a naglaon ti linteg, padto, historia, daniw, balakad, ken adu pay. Siniglo sakbay ti pannakayanak ni Kristo, naisurat ti umuna a 39 kadagitoy a libro—kaaduanna iti Hebreo a lenguahe—babaen kadagiti matalek a Judio, wenno Israelita. Masansan a maaw-awagan Daan a Tulag daytoy a paset. Ti maudi a 27 a libro naisurat iti Griego babaen kadagiti Kristiano ket nalatak a maaw-awagan Baro a Tulag. Sigun iti linaonna nga ebidensia ken kadagiti kadaanan unay a tradision, ti 66 a libro naisuratda iti unos ti agarup 1,600 a tawen, nangrugi idi a ti Egipto isut’ dominante a pannakabalin ket nagngudo idi a ti Roma isut’ nangituray iti lubong.
Biblia Laeng ti Nakalasat
2. (a) Aniat’ situasion ti Israel idi nangrugi a naisurat ti Biblia? (b) Ania a dadduma a literatura ti napartuat iti dayta met la a tiempo?
2 Iti nasurok a 3,000 a tawenen, idi a nangrugi ti pannakaisurat ti Biblia, ti Israel maysa la a bassit kadagiti adu a nasion idiay Middle East. Ni Jehova isut’ Diosda, idinto ta dagiti nasion a nanglikmut kadakuadat’ addaan nagduduma a makaulaw a dios ken diosa. Kabayatan dayta a tiempo, saan la a dagiti Israelita ti nagsurat kadagiti relihiuso a literatura. Nagsurat met dagiti dadduma a nasion kadagiti libroda a nangilawlawag iti relihionda ken ti ugali ti nasionda. Kas pangarigan, ti Akkadian nga estoria ni Gilgamesh manipud Mesopotamia ken dagiti nobela a daniw ti Ras Shamra, a naisurat iti Ugaritic (lenguahe a maus-usar ita iti amianan a Siria), di pagduaduaan popularda unay idi. Ti nawadwad a literatura idi a panawen ramanenna met dagiti libro kas ti The Admonitions of Ipu-wer ken ti The Prophecy of Nefer-rohu iti lenguahe nga Ehipsio, dagiti himno para iti nagduduma a didiosen iti pagsasao a Sumerian, ken librot’ pammadto iti Akkadian.1
3. Aniat’ mangigiddiat iti Biblia kadagiti dadduma a relihiuso a literatura a napataud idiay Middle East iti dayta met la a tiempo?
3 Amin dagitoy a libro ti Middle East, nupay kasta, pareparehot’ nagbanaganda. Nalipatanda ida, ket napukaw payen dagiti lenguahe a nakaisuratan dagita. Kadagitoy la nabiit a tawen a nadamag dagiti arkeologo ken philologo ti kaadda dagita ket nadiskobreda no kasanot’ pannakabasada. Iti sabali a dasig, dagiti immuna a naisurat a libro ti Hebreo a Biblia nakalasatda inggat’ tiempotayo ket nagadu pay lat’ makabasbasa kadagita. No dadduma kunaen dagiti eskolar a dagiti Hebreo a libro ti Biblia bale inadawda manipud kadagitoy kadaanan a literatura. Ngem yantangay nagadu kadagita a literatura ket nalipatanen idinto ta nakalasat ti Hebreo a Biblia paneknekanna a ti Biblia nagpaiduma unay.
Nangbantay iti Sao
4. Aniada a grabe a problema dagiti Israelita ti kasla namagpeggad ti ilalasat ti Biblia?
4 Diyo koma liplipatan, a sigun iti natauan a panangmatmat ti ilalasat ti Biblia saan a sigurado. Dagiti umili a namataud iti dayta nagsagabadat’ nakaro a suot ken napait a pannakairurumen ket ti panagtalinaedna ingga ita talaga a karkarna. Kadagidi tawen sakbay ni Kristo, dagiti Judio a namataud iti Hebreo a Kasuratan (ti “Daan a Tulag”) bale bassitda a nasion. Agngangabit idit’ kabibiagda iti ngalay dagiti napolitikaan nga estado nga agiinnunada a mangragpat iti kinatan-okda. Ti Israel nagregget tapno makapagtalinaed idinto ta sinarangetna ti nagsasagadsad a nasion, kas kadagiti Filisteo, Moabita, Amonita, ken Edomita. Idi a dagiti Hebreo nabingaydat’ dua a pagarian, dandani inkisap ti nadangkok nga Imperio ti Asiria dayta makin-amianan a pagarian, bayat a dagiti taga Babilonia dinadaelda ti makin-abagatan a pagarian, nga indistierroda dagiti umili ket adda la natda a nakasubli kalpasan ti 70 a tawen.
5, 6. Ania dagiti inrantada a namagpeggad iti mismo a biag dagiti Hebreo bilang maysa nga ili?
5 Naipadamag pay dagiti rantada a panangikisap kadagiti Israelita. Idi tiempo ni Moises, imbilin ni Faraon ti pannakapapatay amin a kappasngay a lallaki. No naitungpal la komat’ bilinna, natalipupos koman ti intero a Hebreo nga ili. (Exodo 1:15-22) Adu a tawen kalpasanna, idi a dagiti Judiot’ inturayan ti Persia, inggakat dagiti kabusorda a maipaulog ti linteg a nairanta a mangikisap kadakuada. (Ester 3:1-15) Ti pannakapaay daytoy a gakat maselselebraran pay laeng iti dayta Purim a Piesta dagiti Judio.
6 Ad-adu pay a tawen kalpasanna, idi a dagiti Judiot’ inturayan ti Siria, impamuspusan ni Ari Antiochus IV a pagbalinen a Griego dayta a nasion, a pinilitna ida a mangsurot kadagiti Griego a kustombre ken agdayaw kadagiti Griego a didiosen. Isu ket napaay met. Imbes a napunas dagiti Judio wenno nakombertida, nakalasatda ketdi, ngem kaaduan kadagiti nasion a nanglikmut kadakuada, nagsasarunoda a napukaw manipud sangalubongan nga eksena. Ket ti Hebreo a Kasuratan iti Biblia limmasat met a kaduada.
7, 8. Kasano a nagpeggad ti ilalasat ti Biblia gaput’ rigat a linak-am dagiti Kristiano?
7 Dagiti Kristiano, a namataud iti maikadua a paset ti Biblia (ti “Baro a Tulag”), nairurumenda met. Ti liderda, ni Jesus, napapatay kas kadawyan a kriminal. Idi kalpasan ti ipapatayna, inkagumaan dagiti Judio nga agturay idiay Palestina nga imameg ida. Idi a ti Kinakristiano nagsaknap kadagiti sabali a daga, inanup dagiti Judio ida, nga inkagumaanda a pasardengen ti panagmisioneroda.—Aramid 5:27, 28; 7:58-60; 11:19-21; 13:45; 14:19; 18:5, 6.
8 Idi tiempon Nero, nagbalbaliw daydi dati a naanus a kababalin dagiti Romano nga agturay. Impasindayag ni Tacitus dagiti “nakaay-ayat a tuok” nga insaplit dayta a nadangkok nga emperador kadagiti Kristiano, ket nanipud idin, mapapatay ti asinoman nga agbalin a Kristiano.2 Idi 303 K.P., ni Emperador Diocletian direktamente a linabananna ti Biblia. * Tapno maikisapna koma ti Kinakristiano, imbilinna a mapuoran amin a Biblia dagiti Kristiano.3
9. Ania komat’ napasamak no nagballigi dagiti kampania a pannakaikisap dagiti Judio ken Kristiano?
9 Dagitoy a kampania ti panangirurumen ken panangikisap talaga a pinagpeggadda ti ilalasat ti Biblia. No koma ta dagiti Judio sinurotdat’ dana dagiti Filisteo ken Moabita wenno nagballigi koma ti pamuspusan dagidi Judio ken dagidi agturay ti Roma a nangtalipupos iti Kinakristiano, asino komat’ nangisurat ken nangitalimeng iti Biblia? Nakaay-ayat, ta dagiti nangbantay iti Biblia—immuna dagiti Judio ket simmaruno dagiti Kristiano—saanda a naikisap, ket nakalasat ti Biblia. No di man ti ilalasatnat’ nagpeggadanna, nupay kasta, grabet’ pannakaipangta uray ti kinatarnaw lat’ Biblia.
Errado a Kopia
10. Kasanot’ orihinal a pannakaitalimeng ti Biblia?
10 Adu kadagiti nadakamat itayen a literatura nga idi agangay nalipatanen ket naikitikitda iti bato wenno kadagiti nalagda a tapi a damili. Ngem saan a kastat’ Biblia. Idi damo naisurat daytoy iti papiro wenno iti napino a lalat—materiales a nalaklaka nga agrakaya. No kasta, dagidi manuskrito a pinataud dagidi orihinal a mannurat nabayagdan a napukaw. Kasano, ngarud, ti pannakaitalimeng ti Biblia? Rinibribo a kopia dagiti inan-anusanda nga insurat babaen ti ima. Kastat’ gagangay a panagkopia iti libro sakbay a naimbento ti panagimprenta.
11. Aniat’ di maliklikan no ima ti mangkopia iti manuskrito?
11 Adda, nupay kasta, ti peggadnat’ panagkopia babaen ti ima. Inlawlawag ni Sir Frederic Kenyon, ti nalatak nga arkeologo ken librarian ti British Museum: “Awan pay naparsua nga ima ken utek ti tao a kabaelanna a kopiaen ti interamente a nagatiddog a libro a di pulos agerrado. . . . Sigurado a makasingit ti kamali.”4 No makasingit ti kamali idiay manuskrito, maulitto dayta inton dayta a manuskrito isut’ pagsakaran dagiti masanguanan a kopia. No adu a kopia dagiti naaramid iti las-ud ti naunday a panawen, adu a natauan nga errado ti nakasingit.
12, 13. Asinot’ nangako iti annong a mangitalimeng iti teksto (linaon) ti Hebreo a Kasuratan?
12 Yantangay nagadu a ribo a kopia ti Biblia dagiti naaramid, kasanotay nga ammo a ti nagsasagadsad a panagkopia dina binalbaliwan nga interamente dayta? Ay ket, alaenyo a pangarigan ti Hebreo a Biblia, ti “Daan a Tulag.” Kalpasan ti kagudua ti maika-6 a siglo K.K.P., idi nagsubli dagiti Judio manipud pannakaidistierrodat’ Babilonia, adda grupo dagiti Hebreo nga eskolar a naawagan Sopherim, “eskriba,” nga isudat’ nangitalimeng iti teksto ti Hebreo a Biblia, ket responsabilidadda idi a kopiaen dagiti Kasuratan a mausar iti publiko ken pribada a panagdaydayaw. Naimbag ti pannakataming dagidi a propesional a lallaki, ket ti trabahoda nangatot’ kalidadna.
13 Manipud maika-7 inggat’ maika-10 a siglo ti Kadawyan a Panawentayo, dagiti Masoretes isudat’ nangtawid iti akem dagiti Sopherim. Ti naganda namunganay iti Hebreo a sao a kaipapanannat’ “tradision,” ket talaga nga eskribada met ket annongda nga italimeng ti tradisional a teksto ti Hebreo. Nakaan-annad dagidi Masoretes. Kas pangarigan, ti eskriba masapul a pagsakaranna laeng daydiay sigurado nga umno a kopia, ket dina mabalin nga isurat ti aniaman nga insaulona. Masapul a siertuenna ti tunggal letra sakbay nga isuratna.5 Inreport ni Propesor Norman K. Gottwald ti kastoy: “Ti mangipakita a naannadda no iti panangtungpal iti annongda a ta alagaden dagiti rabbi nga amin a kabbaro a manuskrito masapul a masukimat ket dagidiay kopia nga adda erradona masapul a maibasura a dagus.”6
14. Aniat’ natakkuatanda a nangpasingked ti kinaapag-isu ti teksto ti Biblia a kinopia dagiti Sopherim ken Masoretes?
14 Kasanot’ kinaapag-isu ti teksto a kinopia dagiti Sopherim ken Masoretes? Ingga idi 1947 narigat a sungbatan dayta a saludsod, yantangay ti masarakan a kadaanan a kompleto a Hebreo a manuskrito ket manipud maika-10 a siglo ti Kadawyan a Panawentayo. Ngem idi 1947, natakkuatandat’ sumagmamano a nakadadaan a pirsa-pirsay a manuskrito kadagiti kueba nga asideg idiay Dead Sea, agraman dagiti paset ti libro ti Hebreo a Biblia. Adu kadagita a manuskrito ti agedad sakbay ti tiempo ni Kristo. Indilig dagiti eskolar dagitoy kadagidiay agdama a manuskrito a Hebreo tapno pasingkedanda ti kinaapag-isu ti pannakakopia ti teksto. Aniat’ nagbanagan ti panangidiligda?
15. (a) Aniat’ resultana idi pinagdinniligda ti Dead Sea scroll a manuskrito ti Isaias ken iti Masoretico a teksto? (b) Ania komat’ konklusiontayo idinto ta dadduma a manuskrito a nasarakan idiay Dead Sea ket nabalbaliwan ti dadduma a tekstoda? (Kitaenyo ti footnote.)
15 Maysa kadagiti kadadaanan a kopia a nadiskobreda isut’ kompleto a libro ni Isaias, ket ti panagpada ti tekstona iti daydiay Masoretico a Biblia nga iggemtay ita ket nakaskasdaaw. Insurat ni Propesor Millar Burrows: “Adu kadagiti naggiddiatan ti [kattakkuatda a] St. Mark’s Isaiah scroll ken ti Masoretico a teksto mailawlawag a kas errado no iti panagkopia. Malaksid kadagitoy, karkarnat’ pannakiparehona kadagiti agdama nga Edad Media a manuskrito, no matmatan nga interamente. Ti kasta a pannakipareho ti manuskrito a mas dadaan isut’ testimonia a mangisierto ti kinaapag-isu ti gagangay a teksto.”7 Innayon ni Burrows: “Pagsiddaawan pay ketdi ta nagbassit ti nagbaliwan ti teksto idinto ta mapan a sangaribo a tawen ti nagbaetanda.” *
16, 17. (a) Apay a masiertotayo a ti teksto ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan ket natalged? (b) Aniat’ pinasingkedan ni Sir Frederic Kenyon maipapan iti teksto ti Griego a Kasuratan?
16 No iti paset ti Biblia nga insurat dagiti Kristiano iti pagsasao a Griego, a maaw-awagan Baro a Tulag, dagiti para kopia nayaspingda kas nalalaing nga agdadamo imbes a nasisigo a propesional a Sopherim. Serioso ti panangakemdat’ annongenda, idinto ta nagpeggadda gaput’ pannusa manipud turay. Ket dua a banag ti mangisierto kadatayo nga ikuttayo ita ti isu met la a teksto nga insurat dagidi orihinal a mannurat. Umuna, addaantay kadagiti manuskrito a ti petsada ket dumenna iti daydi tiempot’ pannakaisuratda imbes a kas iti kaso ti Hebreo a paset ti Biblia. Kinapudnona, maysa a pirsay ti manuskrito ti Ebanghelio ni Juan napetsaan iti karrugi ti maika-2 a siglo, kumurang 50 tawen nanipud petsa idi a ni Juan nalabit insuratna ti Ebangheliona. Maikadua, ti mismo a kinawadwad dagiti manuskrito nga adda ingga ita itdenna ti nalagda a pakakitaan ti kinatalged ti teksto.
17 Maipapan itoy, pinasingkedan ni Sir Frederic Kenyon: “Maigunamgunam a ti linaon a teksto ti Biblia ket sigurado. Nangnangruna pay iti kaso ti Baro a Tulag. Ti dagup dagiti manuskrito ti Baro a Tulag, dagiti immuna a patarus iti dayta, ken dagiti inadaw dita dagidiay immuna a mannurat ti Simbaan, nagadu unay ket ngarud sigurado a ti umno a pannakaisawang ti aniaman a bersikulo a medio pagduaduaan ket intalimeng ti maysa wenno sabali a kadaanan nga appo. Awanen kadaanan a libro ditoy lubong a kastat’ kasasaadna.”10
Ti Umili ken ti Lenguaheda
18, 19. Kasano a ti Biblia saan a nalimitaran laeng kadagidiay lenguahe nga orihinal a nakaisuratanna?
18 Dagiti orihinal a lenguahe a nakaisuratan ti Biblia, idi agangay, tuben met iti ilalasatna. Ti immuna a 39 a libro kaaduannat’ naisurat iti Hebreo, ti pagsasao dagiti Israelita. Ngem saan a pulos a naglatak idi ti Hebreo. No nagtalinaed koma ti Biblia iti dayta a lenguahe, awan koma a pulos ti impluensiana malaksid la kadagiti Judio ken sumagmamano a ganggannaet a makabasa iti dayta. Nupay kasta, idi maika-3 a siglo K.K.P., tapno mabasa dagiti Hebreo nga agnanaed idiay Alexandria, Egipto, nangrugi a ti Hebreo a paset ti Biblia naipatarus iti Griego. Griego idin ti internasional a lenguahe. Iti kasta, ti Hebreo a Biblia nabasan dagidiay saan a Judio.
19 Idi tiemponan a maisurat ti maikadua a paset ti Biblia, nalatak pay lat’ pannakausar ti Griego, gapuna a ti maudi a 27 a libro ti Biblia naisurat iti dayta a pagsasao. Ngem adu met ti di makaawat iti Griego. Gapuna, dagiti patarus ti agpadpada a Hebreo ken Griego a paset ti Biblia din nagbayag nangrugidan a nagparang iti inaldaw a lenguahe dagidi immuna a siglo, a kas ti Syriac, Coptic, Armenian, Georgian, Gothic, ken Ethiopic. Latin ti opisial idi a lenguahe ti Imperio ti Roma, ket nagadu ti napartuat a Latin a patarus gapuna a naibilin ti pannakapartuat ti “autorisado a bersion.” Nakompleto daytoy idi agarup 405 K.P. ket naawagan kas Vulgate (kayuloganna ti “popular” wenno “gagangay”).
20, 21. Aniadat’ tuben iti ilalasat ti Biblia, ket apay naparmek dagitoy?
20 Gapuna, nupay naruay ti tuben nakalasat ti Biblia inggat’ immuna a siglo ti Kadawyan a Panawentayo. Dagidi namataud iti dayta nagbalinda a nauyaw ken naidadanes a grupo a narikut ti panagbiagda iti ngalay ti nauyong a lubong. Nalaka la koma a nasuktan ti linaonna bayat ti pannakakopiana, ngem saan a kasta. Sa, naliklikanna ti peggad a dagidiay laeng tattao a sabalit’ lenguaheda ti makabasa iti dayta.
21 Apay nagrikut unay ti ilalasat ti Biblia? Ti Biblia a mismot’ nagkuna: “Ti intero a lubong adda iti sidong ti pannakabalin daydiay nadangkes.” (1 Juan 5:19) Yantangay kasta, ekspektarentayo a ti lubong guraenna ti naipablaak a kinapudno, ket talaga a kastat’ nagbanaganna. Apay, ngarud, a talaga a nakalasat ti Biblia idinto ta dagidiay nagadu a literatura a di met kastat’ rikut a napadasanda ket nalipatanen? Sungbatan met ti Biblia daytoy. Kunana: “Ti sao ni Jehova agtalinaed nga agnanayon.” (1 Pedro 1:25) No ti Biblia talaga a Sao ti Dios, awan natauan a pannakabalin a makabael a mangdadael iti dayta. Ket ingga itoy maika-20 a siglo, pimmudno daytoy.
22. Aniat’ nagbalbaliw idi rugi ti maika-4 a siglo ti Kadawyan a Panawentayo?
22 Nupay kasta, idi maikapat a siglo ti Kadawyan a Panawentayo, adda napasamak nga idi agangay nagbanag iti kabbaro a pannakaraut ti Biblia ket napalalot’ panangapektarna iti turong ti historia ti Europa. Sangapulo la a tawen kalpasan ti panangpadas ni Diocletian a dadaelen amin a kopia ti Biblia, nagbaliw ti takder ti imperio ket pinagbalinna a legal ti “Kinakristiano.” Sangapulo ket dua a tawen kalpasanna, idi 325 K.P., adda Romano nga emperador a nangimaton iti “Nakristianuan a” Konsilio ti Nicaea. Apay ket a pagpeggadan ti Biblia ti kasta a bale paborable a pasamak? Masungbatantayto dayta iti sumaruno a kapitulo.
[Footnotes]
^ par. 8 Iti daytoy a libro, imbes a daydiay nakairuaman nga “A.D.” ken “B.C.,” mausar daydiay mas umno a “K.P.” (Kadawyan a Panawen) ken “K.K.P.” (Kasakbayan ti Kadawyan a Panawen).
^ par. 15 Saan met ketdi nga amin a manuskrito a natakkuatan idiay Dead Sea ket parehoda nga eksakto kadagiti agdama a teksto ti Biblia. Adda dagidiay dakkel ti naggiddiatanda. Nupay kasta, dagitoy a giddiat dina kaipapanan a natiritir ti kayulogan ti teksto. Sigun ken Patrick W. Skehan ti Catholic University of America, kaaduan kadagita ket “pannakabalbaliw [ti teksto ti Biblia] sigun iti panagtutunos ti paset, iti kasta lumawa ti sawenna ngem isu met lat’ kayuloganna . . . Daytoy kangrunaan a panangmatmat isut’ nabatad a panangraem iti teksto a naibilang kas sagrado, panangmatmat a panangilawlawag (kas panangikunatayo) iti Biblia babaen ti Biblia met laeng sigun iti mismo a pannakayallatiw ti teksto.”8
Innayon pay ti sabali a komentarista: “Nupay nagadu a panagduadua, agtalinaed ti kinapudno a ti teksto nga imettayo ita, no iti interamente a panangmatmat, talaga nga isudat’ aktual a sao dagidi autor, a sumagmamano kadakuadat’ nagbiag, dandani tallo ribo a tawenen, ket saantay koma a kuestionaran ti pannakatiritir dagiti teksto no di ket patientay ti kinaumno ti mensahe nga itden kadatayo ti Daan a Tulag.”9
[Salsaludsod]
[Kahon iti panid 19]
Ti Nalagda a Teksto ti Biblia
Tapno maawatantayo ti kinalagda ti teksto a linaon ti Biblia, idiligtayo dayta iti sabali a literatura a naaramid idi ugma: dagiti klasikal a libro ti Grecia ken Roma. Kinapudnona, kaaduan kadagitoy a literaturat’ naisurat kalpasan ti pannakakompleto ti Hebreo a Kasuratan. Awan nairekord a ranta a pannakaikisap dagiti Griego wenno Romano, ket dida met inlemmeng ti literaturada maipuon iti pannakaidadanes. Kaskasdi, paliiwenyo ti komento ni Propesor F. F. Bruce:
“No iti Gallic War ni Cesar (a naputar iti nagbaetan ti 58 ken 50 B.C.) adda sumagmamano a natda a MSS, ngem siam laeng wenno sangapulo ti mabalin pay, ket ti kalakayan ket agarup 900 a tawen kalpasan idi tiempo ni Cesar.
“Kadagiti 142 a libro ni Livy maipapan iti historia ti Roma (59 B.C.-A.D. 17), 35 laeng ti nakalasat; naammuantay dagitoy gapu lat’ di sumurok a duapulo a MSS a di unay napateg, a maysa la kadagita, a nanglaon kadagiti paset ti Libro III-VI, ti agedad ti maika-4 a siglo.
“Kadagiti sangapulo ket uppat a libro ni Tacitus a Histories (c. A.D. 100) uppat la ket kagudua ti nakalasat; kadagiti sangapulo ket innem a libro nga Annals, sangapulo ti limmasat a sibubukel ket dua ti di kompleto. Ti teksto dagitoy natda a paset ti dua a naindaklan a historiko a librona agpannurayda laeng iti dua a MSS, maysa idi maika-9 a siglo ket ti maikadua idi maika-11. . . .
“Ti Historia ni Thucydides (c. 460-400 B.C.) naammuantayo gaput’ walo a MSS, ti kalakayan agedad ti c. A.D. 900, ken sumagmamano a pirsay ti papiro, a naisurat idi agarup mangrugi ti Kristiano a panawen.
“Kasta met lat’ Historia ni Herodotus (c. 488-428 B.C.). Kaskasdi awan klasikal nga eskolar a mangikankano no adda mangkuestion iti kinaagpaypayso ni Herodotus wenno Thucydides ta ti kalakayan ngamin a MSS iti libroda nga adda kaes-eskanna kadatayo ket nasurok a 1,300 a tawen ti baetda kadagiti orihinal.”—The Books and the Parchments, panid 180.
Idiligyo daytoy iti kinapudno nga adda rinibo a manuskrito dagiti nagduduma a paset ti Biblia. Ket dagiti manuskrito ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan agedaddat’ kurang a sangagasut a tawen manipud pannakaisurat dagiti orihinal a libro.
[Ladawan iti panid 13]
Dagiti Hebreo bassitda a nasion a naynay nga ipangpangta dagiti dakkel a nasion. Daytoy daan a kitikit iladawannat’ sumagmamano a Hebreo a kinautibo dagiti Asirio
[Ladawan iti panid 14]
Sakbay ti pannakaimbento ti panagimprenta, ima ti nangkopiat’ Kasuratan
[Ladawan iti panid 16]
Imbilin ni Nero a ti ag-Kristiano patay ti dusana
[Ladawan iti panid 21]
Idi inadalda ti Dead Sea scroll ti Isaias napaneknekanda a dandani awan nagbaliwan dayta a libro iti unos ti 1,000 tawen
[Ladawan iti panid 23]
Napaay ti ganuat ni Emperador Diocletian a mangdadael iti Biblia
