Kapitulo 8

Ti Siensia: Napaneknekanna Kadi a Kamali ti Biblia?

Idi 1613 ni Galileo nga Italiano a sientista nangipablaak iti libro a napauluan “Letters on Sunspots.” Iti dayta, nangidatag ti ebidensia a ti daga rikosenna ti init, imbes a ti init ti mangrikos iti daga. Gapu iti dayta, inyusuatnat’ nagsasagadsad a pasamak a nagtungpalanna naidatag iti Romano Katoliko nga Inkisision kas “nakaro a masuspetsa nga erehe.” Idi agangay pinilitda nga “ilusulosna” dayta. Apay a mamatmatanka nga erehe no ibagam a ti daga rikosenna ti init? Ngamin dagiti nangakusar ken Galileo kunada a maikontra dayta iti sasawen ti Biblia.

1. (Iramanyo ti introduksion.) (a) Aniat’ napasamak idi insingasing ni Galileo a ti daga rikrikosenna ti init? (b) Nupay ti Biblia saan a librot’ siensia, aniat’ matakkuatantayo no idiligtay dayta iti moderno a siensia?

ADUT’ agkuna itatta a ti Biblia ket di nasientipikuan, ket usarenda ti kapadasan ni Galileo a pammaneknek iti dayta. Ngem kasta aya a talaga? No sungbatantay dayta, laglagipentay koma a ti Biblia ket librot’ padto, historia, kararag, linteg, balakad, ken pannakaammo iti Dios. Dina akuen a dayta ket sientipiko a libro. Kaskasdi, no ti Bibliat’ mangdakamat kadagiti sientipiko a banag apaghusto unay ti sasawenna.

 Ti Daga a Planetatayo

2. Kasanot’ panangdeskribir ti Biblia iti posision ti daga idiay law-ang?

² Amirisenyo, kas pangarigan, ti kunat’ Biblia iti daga a planetatayo. Iti libro a Job, mabasatayo: “[Ti Dios] yukradna ti amianan iti rabaw ti awan nagian, ket ibitinna ti daga iti rabaw ti awan.” (Job 26:7) Idiligyo daytoy iti sao ni Isaias, idi kinunana: “Adda Daydiay agtugtugaw iti ngatuen ti nagtimbukel a daga.” (Isaias 40:22) Ti ladawan ti nagtimbukel a daga nga ‘awan nakaibitinanna’ idiay lugar nga “awan nagian” ipalagipna unay kadatayo dagiti retrato nga innala dagiti astronaut a langa ti daga a tumtumpaw idiay kawaw nga espasio.

3, 4. Aniat’ panagrikos ti danum ditoy daga, ket aniat’ makuna ti Biblia iti dayta?

³ Amirisenyo, met, ti nakaskasdaaw a panagrikos (cycle) ti danum ditoy daga. Kastoy ti panangdeskribir ti Compton’s Encyclopedia iti mapasamak: “Ti danum . . . agalingasaw manipud rabaw dagiti taaw sada agpatangatang . . . Dagiti pul-oy ti angin a naynay nga agpuypuyupoy idiay tangatang iturongda ti nababasa nga angin ditoy takdang. Inton lumamiisen ti angin, agbalay ti alingasaw ket agbalin nga angep. Kadawyan nga ulep ti pagbanaganda. No pumuskol ti angep agtinnagto kas tudo. No nalamiis met unay ti atmospera, niebe ti matnag imbes a tudo. Ngem agpareho  dagita, a ti danum a nagbiahe manipud kadagiti taaw a ginasut wenno rinibo a miliat’ kaadayoda agtinnag ditoy takdang. Ti danum maurnongto kadagiti karayan wenno sagepsepen ti daga sana irugi manen ti agbiahe nga agsubli idiay baybay.”​¹

⁴ Daytoy karkarna nga urnos, a mamagbalin a posible iti biag ditoy takdang, nagsayaat ti pannakadeskribirna agarup 3,000 a tawenen sigun kadagiti simple, diretso a terminot’ Biblia: “Amin a karayan agayusda idiay baybay, kaskasdi saan nga aglippias ti baybay; iti disso a nagayusan dagiti karayan agsublida tapno agayusdanto manen.”​—Eclesiastes 1:7, The New English Bible.

5. Kasano a karkarnat’ kinahusto ti komento ti salmista iti historia dagiti bantay toy daga?

⁵ Nalabit ad-adda pay a karkarnat’ pannakaawat ti Biblia iti historia dagiti bantay. Kastoy ti makunat’ libro iti geology: “Nanipud panawen a Pre-Cambrian ingga iti agdama, nagtultuloy ti naynay nga itataud ken pannakarpuog dagiti bantay. . . . Dagiti bantay saanda la a limtuad manipud tukok dagiti naatianan a baybay, no di ket masansan a naalipunosda iti naunday a tiempo kalpasan ti pannakabukelda, sa kalpasanna limtuadda.”​² Idiligyo daytoy iti daniw ti salmista: “[Ti daga] inabbongam iti kaadalman ti baybay a kasla pagan-anayna. Dagiti danum nagtakderda a nangatngato ngem dagiti bantay. Bimmangon dagiti bantay, limnek dagiti tanap​—a napan idiay pinarnuaymo a naisangrat kadakuada.”​—Salmo 104:6, 8.

“Idi Punganay”

6. Aniat’ kuna ti Biblia a maitunos kadagiti agdama a sientipiko a teoria iti punganay ti uniberso?

⁶ Kunaen ti damo unay a bersikulo ti Biblia: “Idi punganay ti Dios pinarsuana dagiti langit ken ti daga.”  (Genesis 1:1) Dagiti sientista, babaen iti panagpaliiwda, pattapattaenda nga adda talaga a nangrugian ti material nga uniberso. Saan a sigud nga adda dayta. Insurat ni astronomo a Robert Jastrow, nga agnostiko no kadagiti relihiuso a banag: “Agduma dagiti detalyeda, ngem agpareho dagiti kangrunaan a paset ti salaysay ti astronomia ken ti Biblia maipapan iti Genesis: ti agsasagadsad a pasamak nga agturong iti kaadda ti tao nangrugi a bigla ken nabatad nga adda piho a momentona, buyogen ti panagrimat ti lawag ken enerhia.”​³

7, 8. Nupay dida admitiren ti paset ti Dios, aniat’ kapilitan nga admitiren dagiti sientista no maipapan iti punganay ti uniberso?

⁷ Wen, idinto nga adu a sientista ti mamati nga adda punganay ti uniberso, dida akseptaren ti sao a “ti Dios pinarsuana.” Kaskasdi, admitiren dagiti dadduma a narigat a tallikudanda ti ebidensia nga adda intelihensia a mangiturturong kadagiti isuamin. Inkomento ni Freeman Dyson a propesor ti physics: “Mientras usigek ti uniberso ken adalek dagiti detalye ti arkitekturana, ad-adda a matakkuatak ti ebidensia a ti uniberso bale ammona nga umaytayto.”

⁸ Intuloy pay nga inadmitir ni Dyson: “Bilang sientista, a nasanay iti panagpampanunot ken panagsasao ti maika-20 a siglo imbes nga iti maika-18, diak kunaen a ti arkitektura ti uniberso paneknekanna nga adda Dios. Kunaek laeng a ti arkitektura ti uniberso maiyataday iti teoria a dakkel ti paset ti isip no iti panagandar ti uniberso.”​⁴ Ti komentona talaga nga ipalgakna ti managduadua a kababalin toy tiempotayo. Ngem no ipueratay dayta a panagduadua, madlawtayo nga adda karkarna a panagtunos ti moderno a siensia ken ti kunat’ Biblia nga “idi punganay ti Dios pinarsuana dagiti langit ken ti daga.”​—Genesis 1:1.

 Salun-at ken Kinadalus

9. Kasano a ti linteg ti Biblia kadagiti makaakar a saksakiten iparangarangna ti praktikal a sirib? (Job 12:9, 16a)

⁹ Amirisenyo ti makunat’ Biblia iti sabali pay a tay-ak: salun-at ken kinadalus. No ti Israelita adda saksakitenna a masuspetsa a kas kukutel, isut’ ipaknida. “Dagup dagiti aldaw a panagbayag kenkuana ti saksakiten maibilangto a saan a nadalus. Isu saan a nadalus. Agwaywayasto iti pagnaedanna. Iti ruar ti pakarso ti pagtaengannanto.” (Levitico 13:46) Mapuoran pay dagiti naimpeksionan a pagan-anayna. (Levitico 13:52) Kadagidi nga aldaw, daytoy ti epektibo a wagas a panglapped iti panagsaknap ti impeksion.

10. Kasano a pagimbagan dagiti adu kadagiti dadduma a daga no annurotenda ti balakad ti Biblia no iti kinadalus?

¹⁰ Sabali pay a nasken a linteg isut’ nainaig iti panangikali iti ibleng ti tao a daytoy ket masapul nga ikali idiay ruar ti pakarso. (Deuteronomio 23:12, 13) Daytoy a linteg sigurado nga inlikliknat’ Israel manipud adu a sakit. Uray itatta, dagiti grabe a sakit rumsua kadagiti daga a di maikali dagiti ibleng ti tao. No koma dagiti umili kadagita ket surotenda laeng ti linteg idiay Biblia a naisurat iti rinibon a tawen, napipia komat’ salun-atda.

11. Ania a balakad ti Biblia maipapan iti mental a salun-at ti natakkuatanda a praktikal?

¹¹ Ti nangato nga estandarte ti Biblia maipapan iti kinadalus saklawenna pay ti mental a salun-at. Kunat’ proberbio ti Biblia: “Ti natalna a puso isu ti biag ti  lasag, ngem ti imun isu ti panagtumoy dagiti tulang.” (Proverbio 14:30) Kadagiti kallabes a tawen, imparangarang ti medikal a panagsirarak a ti mental a kababalintayo apektaranna ti pisikal a salun-attayo. Kas pangarigan, ni Doctor C. B. Thomas ti Johns Hopkins University sinurbeyna ti nasurok a sangaribo a nagraduar iti unos ti 16 a tawen, a pinagdiligna dagiti sikolohikal a kababalinda ken daydiay kinalakada nga agsakit. Daytoy ti napaliiwna: Dagiti nagraduar a nalaka nga agsakit isu dagidiay managpungpungtot ken managdandanag no adda parikutda.​⁵

Aniat’ Kunaen ti Biblia?

12. Apay nga impapilit ti Iglesia Katolika a ti teoria ni Galileo maipapan iti daga ket erehia (heresy)?

¹² No ti Biblia ket apaghusto unay no kadagiti tay-ak ti siensia, apay nga imbaga ti Iglesia Katolika a di nainkasuratan ti pannursuro ni Galileo a ti daga rikosenna ti init? Ngamin kastat’ pannakaawat dagiti autoridad kadagiti sumagmamano a bersikulo ti Biblia.​⁶ Hustoda kadi? Basaentay man ti dua a teksto nga inadawda ta kitaentayo.

13, 14. Aniada a bersikulot’ Biblia ti sikakamali nga impakat ti Iglesia Katolika? Ilawlawagyo.

¹³ Kuna ti maysa: “Ti init tumangkayag, ti init lumnek; ket agdaras a mapan iti disso a tumangkayaganna.” (Eclesiastes 1:5, The Jerusalem Bible) Sigun iti rason ti Simbaan, dagiti ebkas a “ti init tumangkayag” ken “ti init lumnek” kaipapananda a ti init, imbes a ti daga, ti agkutkuti. Ngem uray itatta kunaentay pay laeng a ti init tumangkayag ken lumnek, ket kaaduan kadatayo ammotayo a ti daga ti agkutkuti, saan ket a ti init. No usarentayo dagita nga ebkas, bale desdeskribirentay laeng ti agminar a tignay ti init sigun ti panagparangna iti tao a mangpalpaliiw iti  dayta. Daydi mannurat iti Biblia eksakto a kastat’ panangdeskribirna.

¹⁴ Kuna ti maikadua a teksto: “Insaadmo ti daga iti pamuonna, a dinto maisina uray kaanoman.” (Salmo 104:5, The Jerusalem Bible) Impatarusda a ti kayulogan daytoy din pulos agkuti ti daga kalpasan ti pannakaparsuana. Ngem, kinapudnona, ipagpaganetget ti bersikulo ditoy ti kinapermanente toy daga, saan ket a ti panagintekna. Ti daga dinto pulos ‘marpuog,’ wenno madadael, kas pasingkedan dagiti dadduma a bersikulot’ Biblia. (Salmo 37:29; Eclesiastes 1:4) Daytoy met a teksto, awan koneksionna iti iririkos ti daga idiay init. Idi tiempon Galileo, ti Simbaan, saan ket a ti Biblia ti nanglapped iti sibubulos a sientipiko a panagsasarita.

Ebolusion ken Panamarsua

15. Ania ti teoria ti ebolusion, ket kasanona a kontraen ti Biblia?

¹⁵ Ngem, sigun kadagiti adu, adda paset a ti moderno a siensia ken ti Biblia talaga nga agsuppiatda. Kaaduan a sientista patienda ti teoria ti ebolusion, nga isursurona nga amin a nabiag nagtaudda iti simple a porma ti biag a rimsua minilmilion a tawenen ti napalabas. Ti Biblia, iti sabali a dasig, isurona a dagiti kangrunaan a grupo dagiti nabiag isudat’ naisangsangayan a naparsua ket agpaaduda laeng “sigun iti kakitkitada.” Ti tao, kunana, naparsua “iti tapuk ti daga.” (Genesis 1:21; 2:7) Nakamimminar kadi a biddut ti Biblia daytoy sigun iti siensia? Sakbay nga agipatotayo, usigentay man a nalaing no aniat’ ammo ti siensia, nga idilig iti daydiay pattapattaenna.

16-18. (a) Aniat’ maysa a napaliiw ni Darwin a nangituggod iti panamatina iti ebolusion? (b) Kasanotay nga ilawlawag a ti napaliiw ni Darwin idiay Galápagos Islands dina kontraen ti makunat’ Biblia?

¹⁶ Ni Charles Darwin ti nangilatak iti teoria ti ebolusion itay napalabas a siglo. Idi adda idiay Galápagos  Islands ti Pacifico, nasdaaw unay ni Darwin kadagiti nagduduma a puli dagiti billit tuleng nga adda kadagiti nadumaduma a puro, nga impapanna a maymaysa nga inapo ti naggapuan amin dagita. Maipuon pay itoy a paliiwna, inruarna ti teoria nga amin a nabiag maymaysa nga orihinal, simple a porma ti naggapuanda. Ti namagkurrit’ itataud dagiti nangatngato a kita dagiti parsua manipud nababbaba, sigun kenkuana, isu ti natural selection, panagtalinaed dagidiay maikanatad nga agbiag. Pagyamanan iti ebolusion, kunana, ta dagiti dadakkel nga animal timmaudda kadagiti ikan, dagiti billit manipud kadagiti agkarkarayam (reptiles), ken dadduma pay.

¹⁷ Kinapudnona, ti napaliiw ni Darwin kadagita a naiputputong nga isla saan a maikontra iti Biblia, ta ipalubosna ti nagduduma a puli a rumsua manipud iti kangrunaan a sibibiag a kita. Amin a rasa ti tao, kas pangarigan, ket nagtaudda iti maymaysa nga orihinal a natauan a pagassawaan. (Genesis 2:7, 22-24) Saan ngarud a karkarna a dagidiay nagduduma a puli dagiti billit tuleng ket maymaysa nga inapo ti naggapuanda. Ngem nagtalinaedda a billit tuleng. Saanda ket a nagbalin a kali wenno agila.

 ¹⁸ Dagidiay nagduduma a puli dagiti billit tuleng wenno ania pay man a nakita ni Darwin dida paneknekan nga amin a nabiag, pating man wenno billit, elepante wenno alinta, ket maymaysat’ naggapuanda. Kaskasdi, dagiti sientista ipapilitda a ti ebolusion saanen a teoria laeng no di ket pudno a pasamak. Dagiti met dadduma, nupay ammoda nga adut’ problema dayta a teoria, kunada a patienda latta. Anamongan ngamin ti kaaduan dayta. Datayo, nupay kasta, masapul a siertuentayo no ti ebolusion talaga a napaneknekanen ket ti Biblia ti nagkamali.

Napaneknekan Kadin?

19. Ti bimmato a rekord suportaranna aya ti ebolusion wenno ti panamarsua?

¹⁹ Kasanotay a masubok ti teoria ti ebolusion? Ti kapatakan isut’ panangusisa kadagiti fossil (bimmato) a rekord tapno mapennektayo no adda nagin-inut a panagbalbaliw ti maysa a kita manipud sabali a kita. Kasta kadi? Saan, kas sipupudno nga admitiren dagiti adu a sientista. Maysa kadakuada, ni Francis Hitching, nagsurat: “No agbirukkay ti kaw-ing (links) a nagsisilpuan dagiti kangrunaan a grupo dagiti animal, awan masarakanyo dita.”​⁷ Nakapatpatak ti kinaawan ti ebidensia manipud bimmato a rekord gapuna dagiti ebolusionista nangparuardat’ sabali a pangilawlawagda iti teoria ni Darwin maipapan iti nagin-inut a panagbaliw. Ngem, ti kinapudnona, ti bigla a panagparang ti nagduduma a kita dagiti animal sigun iti bimmato a rekord suportaranna ketdi ti naisangsangayan a panamarsua imbes a ti ebolusion.

20. Apay a ti wagas a panagpaadu dagiti selula dina ipalubos ti pannakaangay ti ebolusion?

²⁰ Maysa pay, impakita ni Hitching a dagiti nabiag a parsua nakaprogramada a mamataud iti eksakto a kakitkitada imbes ket nga agbaliwda. Kunana: “Dagiti  sibibiag a selulua mamatauddat’ bale namimpinsan a kalanglangada. Bassit unay ti pagerraduanda ket awan makina nga aramid ti tao ti uray makatulad man la iti dayta. Adda met nainkasigudan a mangtiped kadakuada. No magteng dagiti mula dayta nairanta a kangatoda didan kayat ti dumakkel pay. Dagiti ngilaw, ngilaw laeng ti kayatda a pagbalinan uray agusarka ti aniaman a pangbalbaliw kadagita.”​⁸ Ti mutation (panagbalbaliw) nga inyusuat dagiti sientista kadagiti ngilaw iti unos ti pinulpullo a tawen, dida nabaelan a binaliwan ti itsura dagitoy.

Ti Punganay ti Biag

21. Ania a konklusion ti pinaneknekan ni Louis Pasteur a mangidatag ti grabe a problema dagiti ebolusionista?

²¹ Sabali pay a narikut a saludsod a di masungbatan dagiti ebolusionista isu daytoy: Aniat’ punganay ti biag? Kasano a ti damo unay a simple a porma ti biag​—a dayta kanot’ naggapuantay amin​—immadda? Kadagiti  naglabas a siglo, saan a problema daytoy. Kaaduannat’ nangipapan a dagiti ngilaw aggapuda iti mabulbulok a karne ket ti gabsuon a rigis bigla a mamataud kadagiti marabutit. Ngem, nasurok a sangagasut a tawenen ti napalabas, ni Louis Pasteur a kimiko a Pranses sibabatad nga impakitana a sala agtaud ti biag no datin nga adda ti biag.

22, 23. Sigun kadagiti ebolusionista, kasano a nangrugi ti biag, ngem aniat’ ipakita dagiti pudno a pasamak?

²² Kasano ngarud nga ilawlawag dagiti ebolusionista ti naggubuayan ti biag? Sigun iti kalatakan a teoriada, adda naiparparna a kombinasion dagiti kimikal ken enerhia a nangrissik ti bigla nga itataud ti biag adu a milion a tawenen ti napalabas. Daydiay ngay prinsipio a pinaneknekan ni Pasteur? Ilawlawag ti The World Book Encyclopedia: “Impakita ni Pasteur a ti biag saan a lumtuad a bigla iti sidong dagiti kimikal ken pisikal a kasasaad ditoy daga itatta. Ngem, idi binilion a tawenen ti napalabas, nagpaiduma ti kimikal ken pisikal a kasasaad ditoy daga”!​⁹

²³ Ngem, uray pay nagduma unay dagiti kasasaad, dakkel unay ti naggiddiatan ti awan biagna a banag ken iti kasimplean a sibibiag a banag. Kuna ni Michael Denton, iti librona nga Evolution: A Theory in Crisis: “Iti nagbaetan ti sibibiag a selula ken dayta kakomplikaduan nga awan-biagna a sistema, kas iti kristal wenno ti snowflake, adda yuyeng a nalawlawa ken nasisierto ngem ti kabaelanyo nga utoben.”​¹⁰ Ti ideya a ti awan-biagna a material agbiag babaen iti naitsamba a wagas ket adayo a mapasamak ket agbanag nga imposible. Ti panangilawlawag ti Biblia, a ‘ti biag nagtaud iti biag’ gapu ta Dios ti nangparsuat’  biag, nakapapati a maitunos kadagiti pudno a pasamak.

No Apay Saan a Panamarsua

24. Nupay nagadut’ kuestion iti teoriada, apay kaskasdi a petpetan dagiti sientista ti teoria ti ebolusion?

²⁴ Nupay nagadut’ kuestion iti teoria ti ebolusion, ti panamati iti panamarsua ket kunaenda a di nasientipikuan, ken nakakatkatawa pay ketdi. Apay a kastoy? Apay a ti autoridad kas ken Francis Hitching, a sipapasnek nga inruarna dagiti pagkapuyan ti ebolusion, laksidenna ti ideya a panamarsua?​¹¹ Inlawlawag ni Michael Denton a ti ebolusion, nupay addut’ biddutna, agtultuloyto a maisuro gapu ta dagiti teoria a nainaig iti panamarsua “masapulda ti supernatural a makagapu.”​¹² Iti sabali a pannao, saanda nga akseptaren ti panamarsua gapu ta nainaig ti Namarsua iti dayta. Wen, daytoy ’tay agpuspusipos a panagrasrason a nadakawaten kadagiti milagro: Imposible dagiti milagro yantangay datdatlagda!

25. Ania a parikut ti ebolusion, sigun iti siensia, ti mangipakita a saan a rumbeng nga isandi dayta iti panamarsua kas mangilawlawag iti punganay ti biag?

²⁵ Malaksid iti dayta, ti mismo a teoria ti ebolusion pagduaduaan unay sigun iti sientipiko a panangmatmat. Intuloy ni Michael Denton: “Yantangay teoria daytoy a panangbukel manen iti historia, [ti ebolusion a teoria ni Darwin] imposible a mapasingkedan babaen iti eksperimento wenno diretso a panangpaliiw a kas gagangay nga ar-aramiden ti siensia. . . . Maysa pay, ti  teoria ti ebolusion saklawenna dagiti agsasagadsad a nagpaiduma a pasamak, ti punganay ti biag, ti punganay ti intelihensia ken dadduma pay. Dagiti nagpaiduma a pasamak di mabalin nga uliten ket di mabalin a palasaten iti aniaman nga eksperimental a panangusig.”​¹³ Kinapudnona a ta ti teoria ti ebolusion nupay popular, aduan kadagiti abut ken parikut. Saan a makaited ti umdas a rason tapno laksidenna ti salaysay ti Biblia maipapan iti punganay ti biag. Ti umuna a kapitulot’ Genesis itdenna ti naan-anay a rasonable a salaysay no kasano a naangay dagitoy “di mabalin nga uliten” a “nagpaiduma a pasamak” bayat dagiti ‘aldaw’ ti panamarsua a nailas-ud kadagiti milenio a panawen. *

Daydi Ngay Layus?

26, 27. (a) Aniat’ kuna ti Biblia maipapan iti Layus? (b) Adinot’ naggapuan ti dadduma a danum daydi Layus?

²⁶ Adu dagiti mangitudo iti sabali pay nga ipapanda a pagkontraan ti Biblia ken ti moderno a siensia. Idiay libro ti Genesis, mabasatayo a rinibribo a tawenen idi a nakaro ti kinadakes dagiti tao ket inkeddeng ti Dios a dadaelenna ida. Nupay kasta, binilinna ni Noe a tao a nalinteg tapno mangaramid iti dakkel a lugan a kayo, maysa a daong. Idin linayus ti Dios ti sangatauan. Ni laeng Noe ken ti pamilianat’ nakalasat, agraman pannakabagi dagiti amin a puli dagiti animal. Dakkel a layus daydi “ket natinep amin dagiti bantay a nangato nga adda idi iti babaen dagiti langit.”​—Genesis 7:19.

²⁷ Naggapuan dagita a danum a nangtinep iti intero a daga? Sumungbat a mismot’ Biblia. Idi rugrugi ti panamarsua, idi agparparangen ti tangatang a nanglaon  iti atmospera, adda “dagiti danum . . . iti baba ti tangatang” ken “dagiti danum . . . iti rabaw ti tangatang.” (Genesis 1:7; 2 Pedro 3:5) Idi simmangpet di Layus, kuna ti Biblia: “Dagiti langit naluktanda.” (Genesis 7:11) Nabatad, “dagiti danum . . . iti rabaw ti tangatang” naibukbokda a daytat’ nangipaay ti adu a danum a nanglayus.

28. Kasanot’ panangmatmat dagiti adipen ti Dios, agraman ken Jesus, iti daydi Layus?

²⁸ Dagiti moderno a libro medio negarenda ti sangalubongan a layus. Gapuna iyimtuodtayo: Sarsarita la ngata daydi Layus, wenno talaga a napasamak? Sakbay a sungbatantay dayta, lagipentay koma a dagiti simmaruno a nagdaydayaw ken Jehova inakseptarda di Layus kas pudno a historia; dida imbilang a sarsarita laeng. Da Isaias, Jesus, Pablo, ken Pedro naibilangda kadagiti nangdakamat iti dayta kas talaga a napasamak. (Isaias 54:9; Mateo 24:37-39; Hebreo 11:7; 1 Pedro 3:20, 21; 2 Pedro 2:5; 3:5-7) Ngem adda dagiti saludsod a masapul a masungbatan maipapan itoy sapasap a Delubio.

Dagiti Danum di Layus

29, 30. Aniada a kinapudno maipapan iti danum nga abasto toy daga ti mangipakita a posible daydi Layus?

²⁹ Umuna, saan kadi nga imposible a malayus ti intero a daga? Saan. Kinapudnona, adu a paset ti daga ti agdama pay la a malaylayus. Pito pulo a porsiento ti daga ti tininep ti danum ket 30 porsiento laeng ti takdang. Maysa pay, 75 porsiento ti tamnay a danum toy daga ti nagbalay kadagiti glaciers (niebe) ken polar ice caps. No malunag amin dagita a yelo, ngumato unay ti patas ti baybay. Dagiti siudad a kas iti New York ken Tokyo agpukawda.

³⁰ Sa, kuna ti The New Encyclopædia Britannica: “Ti promedio a kaadalem dagiti amin a baybay napattapatta  a 3,790 metro, rukod a dakdakkel ngem ti promedio a kangato ti daga ditoy takdang, nga isut’ 840 metro. No multiplikaren ti promedio a kaadalem ken ti kalawa dayta, ti linaon ti Sangalubongan a Taaw ket mamin 11 a daras ngem ti daga a linaon ti takdang.​¹⁴” Gapuna, no amin ket mapatag​—dagiti bantay agbalin a tanap ket ti daga maigabor idiay baybay​—ti baybay tinepenna ti intero a daga iti kaadalem a rinibo a metro.

31. (a) Tapno naangay daydi Layus, ania komat’ situasion ti daga sakbay di Layus? (b) Aniat’ mangipakita a posible a nababbaba dagiti bantay ken narabrabaw dagiti baybay sakbay di Layus?

³¹ Tapno posible daydi Layus, masapul narabrabaw dagiti baybay sakbay di Layus, ket dagiti bantay nababbabada met ngem ita. Posible aya a kastoy? Ay ket, kuna ti maysa a textbook: “Dagiti bantay ditoy lubong ita agat-tangatang ti kangatoda, a sinandianda dagiti taaw ken tanap, nga idi minilion a tawenen ti napalabas, makauma a patag ti itsurada. . . . Ti panagtignay dagiti continental plates induronna dagiti bantay a ngimmato ket dagiti laeng animal ken mula a naibtor isuda lat’ nakalasat ket, iti sabali a dasig, naarinebnebda met ken naitalimengda iti naimnas a tukok iti kaadalman ti baybay.”​¹⁵ Gapu ta dagiti bantay ken tukok ti baybay ket sumang-at sumalogda, nabatad nga adda idi ti tiempo a dagiti bantay saan a kas itat’ katayagda ket dagiti nalawa a taaw saan idi a kastat’ kaadalemda.

32. Napanan ngata dagiti danum di Layus? Ilawlawagyo.

³² Napanan dagiti danum kalpasan di Layus? Naipundoda idiay baybay. Kasano? Dagiti sientista mamatida  a dagiti kontinente naisaadda kadagiti dadakkel a plata. No agtignay dagitoy a plata mabaliwan ti patas ti rupat’ daga. Kadagiti dadduma a disso itatta, adda dagiti dadakkel a yuyeng iti uneg ti danum a nasurok a 10 kilometro ti kaunegda a masarakan idiay beddeng dagiti plata.​¹⁶ Siguro​—gaput’ puersa daydi Layus​—nagtignay dagiti plata, narsuod ti tukok ti baybay, ket naglukat dagiti dadakkel a yuyeng, nga isut’ nages-esan ti danum manipud ditoy takdang. *

Dagiti Lamma Daydi Layus?

33, 34. (a) Aniat’ ebidensia nga ik-ikutan dagiti sientista ti mabalin a mangpaneknek iti daydi Layus? (b) Rasonable kadi a kunaen a nagkamali dagiti sientista a nangipatarus iti ebidensia?

³³ No ipapantayo a mabalin a naangay daydi dakkel a layus, apay a di natakkuatan dagiti sientista ti lamma dayta? Mabalin a natakkuatanda, isuna laeng ta sabalit’ nangipapananda kadagiti ebidensia. Kas pangarigan, ti kadawyan a siensia isursurona a ti rupa toy daga nabaliwbaliwan ti langana gapu kadagiti dadakkel a glacier bayat ti nagsasagadsad nga ice ages. Ngem daydiay agparang a gapuanan dagiti dadakkel a yelo mabalin a resulta ti panagtignay ti danum. Mabalbalin  unay, no kasta, a dagidiay ebidensiat’ kaadda daydi Layus pagkamkamalianda a kas ebidensia ti ice age.

³⁴ Kakasta a kamali ti naaramidda idi. Iti daydi panawen a bukbuklen dagiti sientista ti teoriada maipapan iti ice ages, mabasatayo: “Natakkuatanda ti kaaddat’ ice ages iti tunggal paset ti geolohiko a historia, tapno mataginayonda ti kinapare-pareho dagita. Ngem, ti naannad a panangusig kadagiti ebidensia kadagiti kallabes a tawen, inlaksidnat’ kaaduan kadagitoy nga ice ages; dagidi turod a kunada nga indeposito dagiti yelo binaliwanda nga inlawlawag a kas indeposito dagiti pitak ti layus, panagreggaay ti daga idiay tukok ken nalibeg nga ayus: dissuor dagiti nalibeg a danum nga addaan pitak, darat ken graba a naggapu iti kaunggan ti taaw.”​¹⁸

35, 36. Ania nga ebidensia ti bimmato a rekord ken ti geolohia ti nainaig iti Layus? Ilawlawagyo.

³⁵ Sabali pay nga ebidensiat’ Layus agparang a masarakan iti bimmato a rekord. Adda tiempo idi, sigun itoy a rekord, nga adda dagiti tigre a kasla espadat’ ngipenda a naganup idiay Europa, kabalio a daddadakkel ngem ita a nagtaeng idiay North America, ket dagiti mammoth nagarabda idiay Siberia. Idin, iti intero a lubong, nagawan dagiti adu a puli dagiti animal. Naigiddato, adda ti bigla a panagbalbaliw ti klima. Pinulpullo a ribo a mammoth dagiti natay ken pinagbalay ti yelo idiay Siberia. * Ni Alfred Wallace, ti agdindinamag  a kapatada ni Charles Darwin, impapanna a ti kasta a sangalubongan a pannakadadael mabalin a gapuanan ti karkarna a sangalubongan a pasamak.​¹⁹ Adut’ mangipapati a daytoy a pasamak isu daydi Layus.

³⁶ Napaliiw ti editorial ti magasin a Biblical Archaeologist: “Laglagipentay koma a ti estoria maipapan iti dakkel a layus isut’ maysa a kasasaknapan a tradision iti kultura ti tao . . . Kaskasdi iti likudan dagiti kauugmaan a tradision a mabasa kadagiti sinurat ti Near East, mabalin nga adda aktual a layus a napalalot’ kadakkelna a naangay kadagiti pluvial period . . . adu a ribo a tawenen ti napalabas.”​²⁰ Dagiti pluvial period ket panawen a ti rupa toy daga nakarkarot’ panagbabasana ngem ita. Dagiti danaw iti intero a lubong a tamnay ti danumda nalawlawada ngem ita. Impapanda a ti makagaput’ panagbabasana isu dagiti napigsa a tudo a nainaig iti panagngudo ti ice ages. Ngem adda dagiti nangisingasing nga iti maysa nga okasion ti nakaro a kinabasat’ daga ket resulta daydi Layus.

Ti Tao Di Nakalipat

37, 38. Kasano nga impakita ti maysa a sientista a, sigun iti ebidensia, mabalin a napasamak daydi Layus, ket kasanot’ pannakaammotayo a talaga a naangay dayta?

³⁷ Insurat ni John McCampbell a propesor ti geolohia: “Ti dakkel a nagdumaan ti didigra idiay Biblia  [daydi Layus] ken ti uniformitarianism ti ebolusion saan a kadagiti pudno nga impormasion ti geolohia no di ket iti interpretasion kadagita nga impormasion. Ti interpretasion agpannuray nga ad-adda sigun iti adal ken panangipapan ti indibidual nga estudiante.”​²¹

³⁸ Maawatan a talaga a napasamak di Layus gapu ta ti sangatauan dina nalipatan dayta. Iti intero a lubong, kadagiti agaaddayo a disso kas iti Alaska ken ti South Sea Islands, adda dagiti kadaanan nga estoria maipapan di Layus. Dagiti katutubo iti sibilisasion ti America sakbay ti panawen ni Columbos, agraman dagiti Aborigines ti Australia, adda amin estoriada maipapan di Layus. Nupay adda nagdudumaan ti detalye ti estoriada, ti kangrunaan a pasamak a ti daga ket nalayus ken sumagmamano la a tao ti nakalasat a naglugan iti daong nga inaramid ti tao lumtaw dandani kadagiti amin a bersionda. Ti laeng rason a nasaknap ti panangawatda iti dayta, ngamin historikal a pasamak daydi Layus. *

39. Ania a kanayonan a pammaneknek ti nakitatayo a ti Biblia Saot’ Dios, saan ket nga iti tao?

³⁹ Iti kasta, no kadagiti nasken a paset maitunos ti Biblia iti moderno a siensia. No adda panagsubangda, mapagduaduaan ti ebidensia nga idatdatag dagiti sientista. No adda pagtunosanda, masansan a ti Biblia apaghushusto unay a mapilitantayo a mamati a ti impormasionna naggapu iti nalalaing-ngem-gagangay a saririt. Talaga, ti pannakaitunos ti Biblia iti napasingkedan a siensia kanayonan pay nga ebidensia a dayta Saot’ Dios, saan ket nga iti tao.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

[Kahon iti panid 105]

“Iti Tapuk”

Ireport ti “The World Book Encyclopedia”: “Amin a kimikal nga elemento a mangbukel kadagiti banag a nabiag masarakan met kadagiti materia nga awan biagna.” Iti sabali a pannao, dagiti kangrunaan a kimikal nga agtitipon a mangbukel kadagiti nabiag nga organismo, agraman tao, masarakanda met a mismo ditoy daga. Maitunos daytoy iti kuna ti Biblia: “Ket ni Jehova a Dios binukelna ti tao iti tapuk ti daga.”​—Genesis 2:7.

[Kahon iti panid 107]

‘Iti Ladawan ti Dios’

Dadduma dagiti mangipakita a dagiti pisikal a nagpadaan ti tao ken dadduma nga animal paneknekanna ti relasionda. Ngem, masapul nga umanamongda a ti mental a kapasidad ti tao adayo nga amang ngem iti aniaman nga animal. Apay a ti tao addaan abilidad a mangiplano ken mangorganisa iti lubong a nanglikmut kenkuana, ti kapasidad nga agayat, nangato a saririt, konsiensia, ken pannakatarusnat’ napalabas, agdama, ken masanguanan? Di masungbatan ti ebolusion daytoy. Ngem sungbatan ti Biblia dayta, no kunana: “Ti Dios pinarsuana ti tao a kaladladawanna, iti ladawan ti Dios pinarsuana.” (Genesis 1:27) No maipapan iti mental ken moral nga abilidad ken kabaelan ti tao, isu ket ladawan ti nailangitan nga Amana.

[Ladawan iti panid 99]

Ti panagkuna ti Biblia a ti daga agbitbitin idiay law-ang maitunos unay iti inreport dagiti astronaut a nakitada

[Ladawan iti panid 102]

Saan a nakibiang ti Biblia no ti daga rikrikosenna ti init wenno ti init rikrikosenna ti daga

[Ladawan iti panid 112, 113]

No patag koma ti daga, nga awan dagiti bantay wenno yuyeng, adalem koma a danum ti naan-anay a nangtinep iti dayta

[Ladawan iti panid 114]

Natakkuatanda dagiti mammoth a bigla a pinagbalay ti yelo idi natayda

[Ladawan iti panid 115]

Pinaneknekan ni Louis Pasteur a ti biag agtaud laeng iti biag a dati nga addan

[Diagram/Ladawan iti panid 109]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Apaghustot’ panangdeskribir ti Biblia iti “water cycle” ti daga