Asi Pay Dagiti Rebelde!
Kapitulo Onse
Asi Pay Dagiti Rebelde!
1. Ania a nakaro a biddut ti inaramid ni Jeroboam?
IDI nabingay iti dua a pagarian ti naitulag nga ili ni Jehova, inturayan ni Jeroboam ti makin-amianan a sangapulo-tribu a pagarian. Nalaing ken nabileg nga agturay ti kabbaro nga ari. Ngem awan napaypayso a pammatina ken Jehova. Gapu iti daytoy, nakaaramid iti nakaro a biddut a nangdadael iti intero a pakasaritaan ti makin-amianan a pagarian. Iti sidong ti Linteg Mosaiko, naibilin kadagiti Israelita a mapanda iti mamitlo iti makatawen idiay templo sadi ti Jerusalem, a sakup itan ti makin-abagatan a pagarian ti Juda. (Deuteronomio 16:16) Gapu ta agamak di la ket ta dagita a regular a panagbiahe ti panggapuan dagiti iturayanna nga agpanunot a makikaykaysa manen kadagiti taga abagatan a kakabsatda, “nangaramid [ni Jeroboam] ti dua a sinan-urbon a balitok ket isu kinunana kadakuada: ‘Napalalo unay kadakayo ti isasang-at sadi Jerusalem. Adtoy, dagiti didiosmo, O Israel, isuda a nangaon kenka iti daga ti Egipto.’ Ket isu inkabilna ti maysa sadi Betel, ket ti sabali inkabilna sadi Dan.”—1 Ar-ari 12:28, 29.
2, 3. Ania dagiti epekto ti biddut ni Jeroboam iti Israel?
2 Idi damo, kasla mayat ti plano ni Jeroboam. In-inut nga insardeng dagiti umili ti mapan idiay Jerusalem ket dagiti dua nga urbon a baka ti nagdaydayawanda. (1 Ar-ari 12:30) Nupay kasta, daytoy apostata a narelihiosuan nga aramid tinulawanna ti sangapulo-tribu a pagarian. Kadagiti naud-udi a tawen, uray ni Jehu a nangipakita iti mapagulidanan a kinaregta iti panangikkatna iti panagdayaw ken Baal iti Israel, nagtultuloy a nagrukbab kadagiti sinan-urbon a baka a balitok. (2 Ar-ari 10:28, 29) Ania pay ti imbunga ti nakadakdakes a pangngeddeng ni Jeroboam? Napolitikaan a riribuk ken panagsagaba dagiti umili.
3 Gapu ta nagapostata ni Jeroboam, kinuna ni Jehova a ti bin-ina saanto nga agturay iti daga, ket inton agangay aglak-amto ti makin-amianan a pagarian iti nakaro a didigra. (1 Ar-ari 14:14, 15) Pimmudno ti sao ni Jehova. Pito kadagiti ari ti Israel ti nagturay iti dua a tawen wenno nakurkurang pay—dadduma iti las-ud laeng ti sumagmamano nga aldaw. Maysa nga ari ti nagpakamatay, ket innem ti pinapatay dagiti ambisioso a lallaki a nangagaw iti trono. Nangnangruna idi kalpasan ti panagturay ni Jeroboam II, a nagpatingga idi agarup 804 K.K.P. bayat nga agturturay ni Ozias idiay Juda, nadidigra ti Israel kadagiti riribuk, kinaranggas, ken pammapatay. Kastoy ti mapaspasamak idi ipaay ni Jehova babaen ken Isaias ti direkta a pakdaar, wenno “sao,” iti makin-amianan a pagarian. “Adda sao nga impatulod ni Jehova maibusor ken Jacob, ket nagtinnag dayta iti Israel.”—Isaias 9:8. *
Ti Kinatangsit ken Kinakuspag Pagpungtotenna ti Dios
4. Ania a “sao” ti ipaibaga ni Jehova a maibusor iti Israel, ken apay?
4 Saanto a maipuera ti “sao” ni Jehova. “Dagiti umili sigurado a maammuandanto dayta, isuda amin a mismo, ti Efraim ken ti agnanaed iti Samaria, gapu iti kinatangsitda ken gapu iti kinakuspag ti pusoda.” (Isaias 9:9) Ti “Jacob,” “Israel,” “Efraim,” ken “Samaria” agpapada a matuktukoy a makin-amianan a pagarian ti Israel, a ti Efraim ti kabilgan a tribu ken ti Samaria ti kabeserana. Ti sao ni Jehova a maibusor iti dayta a pagarian ket nabileg a pangukom a sasao, tangay naigameren ti Efraim iti apostasia ket nakaro ti kinakuspagna ken Jehova. Saanto a salakniban ti Dios dagiti umili kadagiti ibunga ti kinadakesda. Mapilitandanto a dumngeg, wenno mangipangag, iti Sao ti Dios.—Galacia 6:7.
5. Kasano nga impakita dagiti Israelita nga awan aniamanna kadakuada dagiti panangukom ni Jehova?
5 Bayat a dumegdeg dagiti kasasaad, dakkel ti pukaw dagiti umili, a pakairamanan ti balbalayda—a kaaduanna ket naaramid iti dinamili a ladrilio ken nalalaka a tabla. Limmukneng kadi ti pusoda gapu iti dayta? Ipangagda kadi dagiti mammadto ni Jehova ket agsublida iti pudno a Dios? * Irekord ni Isaias ti nakuspag a reaksion dagiti tattao: “Ladladrilio ti narba, ngem babaen ti tinikapan a bato agibangonkamto. Kaykayo a sikomoro ti napukan, ngem sandianminto babaen kadagiti sedro.” (Isaias 9:10) Dagiti Israelita supringenda ni Jehova ken laksidenda dagiti mammadtona a mangibagbaga kadakuada no apay a laklak-amenda dagita a pakarigatan. Kayariganna, kunaen dagiti umili: ‘Mabalin a mapukawmi dagiti balay a naaramid kadagiti narukop a dinamili a ladrilio ken nalaka a tabla, ngem nasaysayaat pay ti isukatmi kadagitoy a pukaw babaen ti panagibangon manen kadagiti nalaglagda a material—tinikapan a bato ken sedro!’ (Idiligyo ti Job 4:19.) Pilpilitenda ni Jehova nga ad-adda pay a mangdisiplina kadakuada.—Idiligyo ti Isaias 48:22.
6. Kasano a kineltay ni Jehova ti gandat ti Siria ken Israel a maibusor iti Juda?
6 Ituloy ni Isaias: “Ni Jehova ipangatonanto dagiti kalaban ni Rezin maibusor kenkuana.” (Isaias 9:11a) Agkaaliado da Ari Peca ti Israel ken Ari Rezin ti Siria. Gandatda a parmeken ti dua a tribu a pagarian ti Juda ket isaadda iti trono ni Jehova idiay Jerusalem ti maysa a sinsinan nga ari—a naawagan “anak ni Tabeel.” (Isaias 7:6) Ngem sigurado a matungday ti kumplot. Addada nabibileg a kabusor ni Rezin, ket ‘ipangatonto’ ni Jehova dagitoy a kalaban a maibusor “kenkuana,” ti Israel. Ti sao nga ‘ipangatonto’ kaipapananna a palubosanna ida a mangiwayat iti naballigi a gubat a mangdadael iti aliansa ken dagiti gandatna.
7, 8. Para iti Israel, ania ti resulta ti panangparmek ti Asiria iti Siria?
7 Mangrugi ti pannakadadael daytoy nga aliansa inton rauten ti Asiria ti Siria. “Ti ari ti Asiria simmang-at a maibusor iti Damasco [ti kabesera ti Siria], ket isu ti innalana, ket impanna dagiti umili kenkuana a kinayawan agingga iti Kir, ket pinatayna ni Rezin.” (2 Ar-ari 16:9) Gapu ta napukawen ti nabileg nga aliadona, nabigbig ni Peca a nakeltayen dagiti gakatna iti Juda. Kinapudnona, di nagbayag kalpasan ti ipapatay ni Rezin, ginudas ni Hosea ni Peca, ket inagawna ti trono ti Samaria.—2 Ar-ari 15:23-25, 30.
8 Ti Siria a dati a kaaliado ti Israel nagbalin itan a basalio ti Asiria, ti dominante a turay iti rehion. Ipadto ni Isaias no kasano nga usaren ni Jehova daytoy kabbaro a napolitikaan nga aliansa: ‘Dagiti kabusor dayta a maysa [ti Israel] tignayento [ni Jehova], ti Siria manipud iti daya ken dagiti Filisteo manipud iti likudan, ket ibusendanto ti Israel babaen ti nakanganga a ngiwat. Gapu amin daytoy saan a nagbaw-ing ti ungetna, no di ket ti imana siuunnat pay laeng.’ (Isaias 9:11b, 12) Wen, kabusor itan ti Israel ti Siria, ket masapul a saganaan ti Israel ti iraraut ti Asiria ken Siria. Agballigi ti iraraut. Ti Asiria pagbalinenna nga adipenna ni Hosea a manangagaw, a pilitenna nga agbayad iti dakkel unay nga impuesto. (Sumagmamano a dekada kasakbayanna, immawat ti Asiria iti dakkel a kantidad ken Ari Menahem ti Israel.) Pimmudno unay ti sasao ni propeta Oseas: “Linamut dagiti sangsangaili ti pigsa [ni Efraim]”!—Oseas 7:9; 2 Ar-ari 15:19, 20; 17:1-3.
9. Apay a maikunatayo a rimmaut dagiti Filisteo “manipud iti likudan”?
9 Saan aya a kuna pay ni Isaias a rumautto dagiti Filisteo “manipud iti likudan”? Wen. Idi awan pay dagiti magnetiko a compass, impatuldo dagiti Hebreo ti direksion sigun iti panangmatmat daydiay tao a sumangsango iti leleggakan ti init. No kasta, ti “daya” isu ti sanguanan, idinto ta ti laud, ti igid ti baybay nga ayan dagiti Filisteo, isu ti “likudan.” Ti “Israel” a nadakamat iti Isaias 9:12 mabalin a ramanenna ti Juda iti daytoy a kaso agsipud ta rinaut dagiti Filisteo ti Juda idi panagturay ni Acaz a kapanawenan ni Peca, a kinautibo ken inokuparda ti sumagmamano a siudad ken sarikedked ti Juda. Kas iti Efraim iti amianan, maikari ti Juda iti daytoy a pannusa ni Jehova, agsipud ta naigamer met iti apostasia.—2 Cronicas 28:1-4, 18, 19.
Manipud ‘Ulo Agingga iti Ipus’—Nasion Dagiti Rebelde
10, 11. Ania a pannusa ti iyeg ni Jehova iti Israel gapu iti napinget nga iyaalsada?
10 Nupay napalalo ti panagsagabana—ken iti laksid dagiti nabileg a deklarasion dagiti mammadto ni Jehova—napinget ti iyaalsa ti makin-amianan a pagarian ken ni Jehova. “Dagiti umili a mismo saanda a nagsubli iti Daydiay mangkabkabil kadakuada, ket ni Jehova ti buybuyot saanda a sinapul.” (Isaias 9:13) Gapuna, kunaen ti mammadto: “Ni Jehova geppasennanto manipud Israel ti ulo ken ipus, ti saringit ken tanutubo, iti maysa nga aldaw. Daydiay lakayen ken mararaem iti kasta unay isu ti ulo, ket ti mammadto a mangmangted iti ulbod a pammilin isu ti ipus. Ket dagidiay mangiturturong iti daytoy nga ili isuda dagiti mamagallaalla kadakuada; ket dagidiay maiturturong a kameng kadakuada, isuda dagiti marirriribukan.”—Isaias 9:14-16.
11 Ti “ulo” ken ti “saringit” irepresentarda “daydiay lakayen ken mararaem iti kasta unay”—dagiti pangulo ti nasion. Ti “ipus” ken ti “tanutubo” tuktukoyenda dagiti palso a mammadto a mangisawsawang iti sasao a makaay-ayo kadagiti panguloda. Insurat ti maysa nga eskolar ti Biblia: “Naawagan dagiti palso a Mammadto iti ipus, agsipud ta isuda ti kadadaksan kadagiti umili no iti moral, ken agsipud ta managinsisingpetda a paspasurot ken mangsupsuporta kadagiti nadangkes nga agtuturay.” Kuna ni Propesor Edward J. Young maipapan kadagitoy a palso a mammadto: “Saan a papangulo dagitoy no di ket, kas panangsurotda iti pangiturongan dagiti pangulo, mangal-aliug ken mangiwkiwkiwda laeng, a kasda la iti kumalkalawikiw nga ipus ti aso.”—Idiligyo ti 2 Timoteo 4:3.
Rebelde Uray ‘Dagiti Balo a Babbai ken Dagiti Awan Amana nga Ubbing’
12. Kasano ti kagrabe ti kinadakes iti kagimongan ti Israel?
12 Ni Jehova ti Manangikaluya kadagiti balo a babbai ken awan amana nga ubbing. (Exodo 22:22, 23) Nupay kasta, denggenyo ti sawen itan ni Isaias: “Ni Jehova saanto nga agrag-o uray kadagiti agtutuboda a lallaki, ket kadagiti awan amana nga ubbingda ken kadagiti baloda a babbai isu saanto a maasian; agsipud ta isuda amin apostatada ken managaramid iti dakes ket ti tunggal ngiwat agsasao iti kinakuneng. Gapu amin daytoy saan a nagbaw-ing ti ungetna, no di ket ti imana siuunnat pay laeng.” (Isaias 9:17) Minulitan ti apostasia amin a tukad ti kagimongan, a pakairamanan dagiti balo a babbai ken dagiti awan amana nga ubbing! Siaanus nga ibaon ni Jehova dagiti mammadtona, a namnamaenna nga agbalbaliw dagiti umili. Kas pagarigan, “O Israel, agsublika ken ni Jehova a Diosmo; ta natnagka gapu iti kinadakesmo,” inyararaw ni Oseas. (Oseas 14:1) Anian a saem ti marikna daydiay Manangikaluya kadagiti balo a babbai ken awan amana nga ubbing bayat nga ipakatna ti panangukom uray kadakuada!
13. Ania ti maadaltayo iti situasion idi kaaldawan ni Isaias?
13 Kas ken Isaias, agbibiagtayo kadagiti napeggad a tiempo sakbay ti aldaw a panangukom ni Jehova kadagiti nadangkes. (2 Timoteo 3:1-5) No kasta, anian a nagpateg a dagiti pudno a Kristiano, uray aniaman ti situasionda iti biag, agtalinaedda a nadalus iti naespirituan, moral, ken mental tapno masalimetmetanda ti anamong ti Dios. Siiinget koma a saluadan ti tunggal maysa ti relasionna ken Jehova. Kadagidiay nakalapsuten iti “Babilonia a Dakkel” awan koman ti “makiraman [manen] kenkuana kadagiti basolna.”—Apocalipsis 18:2, 4.
Ti Palso a Panagdayaw Mangpataud iti Kinaranggas
14, 15. (a) Ania ti ibunga ti panagdayaw kadagiti sairo? (b) Ania nga agtultuloy a panagsagaba ti ipadto ni Isaias a mapasaranto ti Israel?
14 Ti palso a panagdayaw ket kaipapananna ti panagdayaw kadagiti sairo. (1 Corinto 10:20) Kas naiparangarang sakbay ti Layus, ti impluensia dagiti sairo ket mangituggod iti kinaranggas. (Genesis 6:11, 12) Saan ngarud a pakasdaawan nga idi nagapostata ti Israel ken nangrugi nga agdayaw kadagiti sairo, napunno ti pagilian iti kinaranggas ken kinadakes.—Deuteronomio 32:17; Salmo 106:35-38.
15 Babaen iti nabatad a panangiladawan, deskribiren ni Isaias ti panagraira ti kinadakes ken kinaranggas iti Israel: “Ti kinadangkes gimmil-ayab a kas iti apuy; ti siitan a palpalungpong ken dakes a ruruot ibusennanto. Ket sumgedto dayta kadagiti kasamekan ti bakir, ket maipangatodanto a kas iti panagasimbuyok ti asuk. Iti rungsot ni Jehova ti buybuyot simged ti daga, ket dagiti umili agbalindanto a kas taraon ti apuy. Awanto ti mangipakita ti panangngaasi uray iti kabsatna. Ket ti maysa manggeppasto iti makannawan ket sigurado a mabisinanto; ket ti maysa manganto iti makannigid, ket sigurado a saandanto a mapnek. Isuda tunggal maysa kanennanto ti lasag ti bukodna a takiag, ti Manases kanenna ti Efraim, ket ti Efraim kanenna ti Manases. Sangsangkamaysa a bumusordanto iti Juda. Gapu amin daytoy saan a nagbaw-ing ti ungetna, no di ket ti imana siuunnat pay laeng.”—Isaias 9:18-21.
16. Kasano a natungpal ti sasao ti Isaias 9:18-21?
16 Kas iti gil-ayab nga agkayamkam kadagiti siitan a palpalungpong, saanen a magawidan ti panagraira ti kinaranggas ket napartak a dumanon “kadagiti kasamekan ti bakir,” a mangpataud iti dumardarang nga apuy ti kinaranggas iti kabakiran. Deskribiren dagiti komentarista ti Biblia a da Keil ken Delitzsch ti kakaro ti kinaranggas kas “ti kadadamsakan a panangdadael iti bagbagida kabayatan ti nariribuk unay a gerra sibil. Gapu ta awan panangngaasida, naglilinnamutda ngem dida napnek.” Mabalin a naisalumina ditoy dagiti tribu ti Efraim ken Manases gapu ta isuda ti kangrunaan a pannakabagi ti makin-amianan a pagarian ken, kas kaputotan dagiti dua nga annak ni Jose, isuda ti kasingedan nga agkabagian kadagiti sangapulo a tribu. Nupay kasta, sada la isardeng ti naranggas a panagpipinnatayda nga agkakabsat no gubatenda ti Juda iti abagatan.—2 Cronicas 28:1-8.
Dagiti Managkunniber nga Ukom Sanguenda ti Mangukom Kadakuada
17, 18. Ania a kinadakes ti masarakan iti legal ken administratibo a sistema ti Israel?
17 Isaruno nga ipamaysa ni Jehova ti mangukom a matana kadagiti managkunniber nga ukom ti Israel ken dadduma pay nga opisial. Abusuen dagitoy ti turayda babaen ti panangsamsamda kadagiti nanumo ken maparparigat nga umasideg kadakuada, nga agbirbirok iti hustisia. Kuna ni Isaias: “Asi pay dagidiay mangituytuyang iti makadangran nga al-alagaden ken dagidiay a, naynay nga agisursurat, nangisurat iti bin-ig a riribuk, tapno pagtalawenda dagidiay nanumo manipud iti legal a kaso ken rabnotenda ti hustisia manipud kadagidiay naparigatan iti ilik, tapno dagiti balo a babbai agbalin a samsamda, ken tapno samsamanda uray ti awan amana nga ubbing!”—Isaias 10:1, 2.
18 Iparit ti Linteg ni Jehova ti isuamin a porma ti kinaawan hustisia: “Dikayto aramiden ti kinakillo iti panangukom: dikanto idumduma ti kinatao ti napanglaw, wenno bigbigen ti kinatao ti mannakabalin.” (Levitico 19:15) Gapu ta inlaksidda dayta a linteg, namartuat dagitoy nga opisial kadagiti bukodda a “makadangran nga al-alagaden” tapno pagbalinenda a legal daydiay agdadata a kadadangkokan a kita ti panagtakaw—ti panangalada kadagiti nagbassit a sanikua dagiti balo a babbai ken dagiti awan amana nga ubbing. Siempre, bulsek dagiti didiosen ti Israel iti daytoy a kinaawan hustisia, ngem saan a bulsek ni Jehova. Babaen ken Isaias, ipamaysa itan ni Jehova ti atensionna kadagitoy nadangkes nga ukom.
19, 20. Kasano a mabalbaliwan ti situasion dagiti managkunniber nga ukom ti Israel, ket anianto ti mapasamak iti ‘dayagda’?
19 “Ania ti aramidenyonto iti aldaw ti pannakaasikaso ken iti pannakarba, inton umay dayta manipud iti adayo? Iti siasino ti pagkamanganyonto maipaay iti tulong, ket sadino ti pangibatianyonto iti dayagyo, no di ti panagruknoyto lattan ti maysa iti sidong dagiti balud ket dagiti umili mapaspasagda iti sidong dagidiay napapatay?” (Isaias 10:3, 4a) Awan mapiar nga uk-ukom a pagpakaasian dagiti balo a babbai ken awan amana nga ubbing. Anian a maikanatad ngarud a saludsoden itan ni Jehova kadagidiay a managkunniber nga ukom ti Israel no siasino ti pagkamanganda itan ta singiren ni Jehova ida. Wen, dandanidan maammuan a “nakabutbuteng a banag ti matnag kadagiti ima ti sibibiag a Dios.”—Hebreo 10:31.
20 Ti “dayag” dagitoy nadangkes nga ukom—ti nailubongan a kinatan-ok, dayaw, ken bileg nga aggubuay iti kinabaknang ken saadda—ket apagapamanto. Dadduma ti agbalinto a balud gapu iti gubat, nga ‘agruknoyda,’ wenno kumlebda, a kakadua ti dadduma pay a balud, idinto ta mapapatay dagiti dadduma, a magaburan dagiti bangkayda kadagiti napapatay gapu iti gubat. Ti ‘dayagda’ ramanenna met dagiti kinunniberda a kinabaknang, a samsamento ti kabusor.
21. Gapu kadagiti pannusa nga inawat ti Israel, nagpatingga kadin ti pungtot ni Jehova kadakuada?
21 Ingudo ni Isaias daytoy maudi a balikas buyogen ti nakalkaldaang a pakdaar: “Gapu amin daytoy [isuamin a didigra a linak-amen ti nasion] saan a nagbaw-ing ti ungetna, no di ket ti imana siuunnat pay laeng.” (Isaias 10:4b) Wen, adu pay ti ibaga ni Jehova iti Israel. Saanto nga ikukot ni Jehova ti siuunnat nga imana agingga a maipaayna ti ultimo, mangduprak a saplit iti rebelioso a makin-amianan a pagarian.
Dikay Pulos Pabiktima iti Kinaulbod ken Panagimbubukodan
22. Ania a leksion ti maadaltayo iti napasamak iti Israel?
22 Ti sao ni Jehova baeten ken Isaias ket nadagsen iti Israel ken ‘saan a nagsubli kenkuana nga awan mamaayna.’ (Isaias 55:10, 11) Irekord ti historia ti nakalkaldaang a nagtungpalan ti makin-amianan a pagarian ti Israel, ket masirmatatayo unay ti rigat nga inibturan dagiti umilina. Kasta met laeng ti kinasigurado ti pannakatungpalto ti sao ti Dios iti agdama a sistema ti bambanag, nangnangruna iti apostata a Kakristianuan. Nagpateg ngarud a di koma dumngeg dagiti Kristiano kadagiti inuulbod, maikontra iti Dios a propaganda! Agyamantay iti Sao ti Dios ta nabayagen a naibutaktak dagiti nasikap a gakat ni Satanas, tapno saantayo a maikulbo kadagita a kas iti napasamak kadagiti umili ti kadaanan nga Israel. (2 Corinto 2:11) Sapay koma ta datayo amin, ditay pulos isardeng ti agdayaw ken Jehova a “buyogen ti espiritu ken kinapudno.” (Juan 4:24) Iti kasta, ti siuunnat nga imana dinanto kabilen dagiti agdaydayaw kenkuana a kas ti inaramidna iti rebelioso nga Efraim; sibabaranto dagiti takiagna a mangabrasa kadakuada, ket tulongannanto ida a magna iti dalan nga agturong iti biag nga agnanayon iti paraiso a daga.—Santiago 4:8.
[Footnotes]
^ par. 3 Ti Isaias 9:8–10:4 ket buklen ti uppat nga strophes (dagiti benneg a buklen ti ritmiko a sasao), a tunggal maysa agngudo babaen ti karkarna a koro: “Gapu amin daytoy saan a nagbaw-ing ti ungetna, no di ket ti imana siuunnat pay laeng.” (Isaias 9:12, 17, 21; 10:4) Daytoy a wagas ti panagsurat gupgopenna ti Isaias 9:8–10:4 iti maymaysa a ragup a “sao.” (Isaias 9:8) Imutektekanyo met, a “ti ima [ni Jehova] siuunnat pay laeng,” saan a tapno makikappia, no di ket tapno mangukom.—Isaias 9:13.
^ par. 5 Karaman da Jehu (saan a ti ari), Elias, Mikaias, Eliseo, Jonas, Oded, Oseas, Amos, ken Mikias kadagiti mammadto ni Jehova idiay makin-amianan a pagarian ti Israel.
[Salsaludsod]
[Ladawan iti panid 139]
Ti kinadakes ken kinaranggas agramaram iti Israel a kasla apuy iti kabakiran
[Ladawan iti panid 141]
Singirento ni Jehova dagidiay mangbiktima kadagiti sabsabali
