Kapitulo Beinte Kuatro

Awan Maitulong Daytoy a Lubong

Isaias 31:1-9

1, 2. (a) Apay nga agkullayaw dagiti agnanaed iti Jerusalem? (b) Gapu iti narikut a kasasaad ti Jerusalem, aniada a saludsod ti maikanatad?

AGKULLAYAW dagiti agnanaed iti Jerusalem​—ket adda maikanatad a gapuna! Ti Asiria, a kabibilgan nga imperio iti daydi a tiempo, rinautna “amin a nasarikedkedan a siudad ti Juda ket innalana ida.” Itan, ipangpangta ti buyot ti Asiria ti kabesera a siudad ti Juda. (2 Ar-ari 18:13, 17, NW) Ania ti aramiden ni Ari Ezekias ken dagiti amin nga agnanaed iti Jerusalem?

² Yantangay naparmeken dagiti dadduma a siudad ti pagilianna, ammo ni Ezekias a di kabaelan ti Jerusalem ti nabileg a buyot ti Asiria. Maysa pay, agdindinamag dagiti Asirio gapu iti awan kaaspingna a kinadawel ken kinaranggasda. Nakaam-amak ti buyot dayta a nasion ta no dadduma aglibas lattan dagiti kabusorda a didan lumablaban! Gapu kadagiti narikut a kasasaad ti Jerusalem, sadino ti pagpatulongan dagiti agnanaed kenkuana? Malisianda ngata ti buyot ti Asiria? Ken kasano a naipasango ti ili ti Dios iti kasta a situasion? Tapno masungbatan dagitoy a saludsod, masapul a subliantayo ti napalabas ket kitaentayo no kasano a nakilangen ni Jehova iti nasion a naitulag kenkuana idi un-unana.

Apostasia Idiay Israel

3, 4. (a) Kaano ken kasano a nabingay ti nasion ti Israel iti dua a pagarian? (b) Ania a di mayanatup a pangrugian ti inyussuat ni Jeroboam iti makin-amianan a sangapulo-tribu a pagarian?

³ Manipud idi pimmanaw ti Israel idiay Egipto agingga iti ipapatay ni Solomon nga anak ni David​—nasurok laeng a 500 a tawen​—nagkaykaysa a nasion ti 12 a tribu ti Israel. Kalpasan  ti ipapatay ni Solomon, indauluan ni Jeroboam ti sangapulo a makin-amianan a tribu nga immalsa iti balay ni David, ket sipud idin nabingayen ti nasion iti dua a pagarian. Napasamak daytoy idi tawen 997 K.K.P.

⁴ Ni Jeroboam ti immuna nga ari ti makin-amianan a pagarian ti Israel, ket intuggodna dagiti iturayanna nga agapostasia babaen ti panangsandina iti kinapadi ni Aaron ken ti nalinteg a panagdayaw ken Jehova iti di legal a kinapadi ken iti sistema a panagdayaw iti sinan urbon a baka. (1 Ar-ari 12:25-33) Makarimon daytoy ken Jehova. (Jeremias 32:30, 35) Gapu iti daytoy ken dadduma pay a rason, pinalubosanna ti Asiria a mangparmek iti Israel. (2 Ar-ari 15:29) Pinadas ni Ari Hosea a bungtolen ti sangol ti Asiria babaen ti pannakikumplotna iti Egipto, ngem di nagballigi ti gakat.​—2 Ar-ari 17:4.

Nagtaklin ti Israel iti Palso a Kamang

5. Iti siasino ti pagpatulongan ti Israel?

⁵ Tarigagayan ni Jehova a riingen dagiti Israelita. * Isu nga imbaonna ni mammadto nga Isaias a mangipaay iti daytoy a pakdaar: “Asi pay dagidiay sumalsalog idiay Egipto maipaay iti tulong, dagidiay agkammatalek kadagiti kabalio laeng, ken mangikabil ti panagtalekda kadagiti karuahe a pakigubat, agsipud ta nakaad-aduda, ken kadagiti kabalio a pakigubat, agsipud ta nabilegda unay, ngem saanda a kimmita iti Daydiay Santo ti Israel ken saanda a binirok ni Jehova a mismo.” (Isaias 31:1) Anian a nakalkaldaang! Ad-adda nga agtalek ti Israel kadagiti kabalio ken kadagiti karuahe a pakigubat imbes nga iti sibibiag a Dios a ni Jehova. Maitunos iti nainlasagan a panagpampanunot ti Israel, nakaad-adu ken nabileg dagiti kabalio ti Egipto. Sigurado a napigsa nga aliado ti Egipto a maibusor iti buyot ti Asiria! Nupay kasta, di agbayag mabigbigto dagiti Israelita nga awan mamaayna ti nainlasagan a pannakialiansada iti Egipto.

6. Apay a ti panagpatulong ti Israel iti Egipto ipakitana ti nabatad a kinaawan pammati ken Jehova?

 ⁶ Babaen iti Linteg ti tulag, agpadpada a naidedikar ken Jehova dagiti agnanaed iti Israel ken Juda. (Exodo 24:3-8; 1 Cronicas 16:15-17) Babaen ti panagpatulongda iti Egipto, imparangarang ti Israel ti kinaawan pammatina ken Jehova ken ti dina panangikankano kadagiti linteg a paset dayta a nasantuan a tulag. Apay? Agsipud ta nairaman kadagiti kondision dayta a tulag ti kari ni Jehova a salaknibanna ti ilina no ipaayda kenkuana ti naipamaysa a debosion. (Levitico 26:3-8) Kas panangtungpalna iti dayta a kari, naulit-ulit a pinaneknekan ni Jehova nga isu ti “salindegda iti panawen ti dukot.” (Salmo 37:39; 2 Cronicas 14:2, 9-12; 17:3-5, 10) Maysa pay, baeten ken Moises, ti mangibabaet iti Linteg ti tulag, imbaga ni Jehova kadagiti masanguanan nga ari ti Israel a dida paaduen dagiti kabalioda. (Deuteronomio 17:16) Ti panagtulnog iti daytoy a linteg ipakitana nga agpannuray dagita nga ari iti pannalaknib “Daydiay Santo ti Israel.” Nakalkaldaang, awan kasta a pammati dagiti agturay ti Israel.

7. Ania ti maadal dagiti Kristiano itatta iti kinaawan pammati ti Israel?

⁷ Adda maadal dagiti Kristiano itatta iti daytoy. Nagpannuray ti Israel iti makita a suporta ti Egipto imbes nga iti talaga a nabilbileg a suporta nga ipaay ni Jehova. Kasta met itatta, mabalin a masulisog dagiti Kristiano nga agtalek kadagiti nainlasagan a gubuayan ti kinatalged​—dagiti kuarta iti banko, saad iti kagimongan, dagiti koneksion iti lubong​—imbes a ken Jehova. Siempre, ipapuso dagiti Kristiano nga ulo ti pamilia ti responsabilidadda a mangipaay iti material a kasapulan dagiti pamiliada. (1 Timoteo 5:8) Ngem dida agkammatalek kadagiti material a banag. Ken pagannadanda ti “tunggal kita ti kinaagum.” (Lucas 12:13-21) Ni Jehova a Dios ti kakaisuna a “nangato a pagkamangan kadagiti tiempo ti riribuk.”​—Salmo 9:9; 54:7.

8, 9. (a) Nupay kasla nasayaat a tignay dagiti plano ti Israel, anianto ti pagbanaganna, ken apay? (b) Aniat’ naggidiatan dagiti kari ti tao ken dagiti kari ni Jehova?

⁸ Kayariganna, rabrabaken ni Isaias dagiti panguluen ti Israel a  nakitulag iti Egipto, a kunkunana: “Isu masirib met ket iyegnanto ti makadidigra, ket saanna a binabawi ti bukodna a sasao; ket sigurado a tumakderto a bumusor iti balay dagiti managaramid iti dakes ken maibusor iti tulong kadagidiay mangyug-ugali iti makapasakit.” (Isaias 31:2) Mabalin nga ipapan dagiti panguluen ti Israel a masiribda. Ngem saan kadi a ti Namarsua iti uniberso ti kasisiriban? Agparang a kasla nasayaat a tignay ti panagpatulong ti Israel iti Egipto. Ngem ti kasta a napolitikaan a pannakialiansa kaipapananna ti naespirituan a pannakikamalala  no iti panangmatmat ni Jehova. (Ezequiel 23:1-10) Kas resultana, kuna ni Isaias a ni Jehova “iyegnanto ti makadidigra.”

⁹ Talaga a di mapagtalkan dagiti kari ti tao, ken di sigurado ti pannalaknibna. Ni Jehova, iti kasumbabangirna, dina kasapulan a ‘babawyen ti bukodna a sasao.’ Di bumurong nga aramidennanto dagiti inkarina. Saanto nga agsubli kenkuana ti saona nga awan nagapuananna.​—Isaias 55:10, 11; 14:24.

10. Anianto ti mapasamak nga agpadpada iti Egipto ken Israel?

¹⁰ Agbalinto ngata dagiti Egipcio a mapagtalkan a salaknib ti Israel? Saan. Kuna ni Isaias iti Israel: “Dagiti Egipcio, nupay kasta, naindagaanda a tattao, ket saanda a Dios; ket dagiti kabalioda lasag, ket saan nga espiritu. Ket ni Jehova a mismo iyunnatnanto ti imana, ket ti mangituktukon iti tulong maitibkolto, ket ti matultulongan mapasagto, ket iti isu met laeng a tiempo agngudodanto amin.” (Isaias 31:3) Ti timmulong (ti Egipto) ken ti nagpatulong (ti Israel) agpadadanto a maitibkol, mapasag, ken agpatingga inton iyunnat ni Jehova ti imana a mangipakat iti panangukomna babaen ti Asiria.

Pannakarpuog ti Samaria

11. Ania a rekord ti basol ti inurnong ti Israel, ket ania ti pagtungpalanna?

¹¹ Gapu iti asina, maulit-ulit nga ibaon ni Jehova dagiti mammadtona tapno paregtaenda ti Israel nga agbabawi ken agsubli iti nadalus a panagdayaw. (2 Ar-ari 17:13) Iti laksid daytoy, nayonan pay ti Israel ti basolna a panagdayaw iti sinan urbon a baka babaen ti panagbuyon, imoral a panagrukbab ken Baal, ken ti panagusar kadagiti sagrado a monmon ken dagiti nangato a disso. Dagiti Israelita “impalasatda [pay] dagiti annakda a lallaki ken babbai iti apuy,” nga indatonda kadagiti sairo a didios ti bunga ti mismo a lasagda. (2 Ar-ari 17:14-17; Salmo 106:36-39; Amos 2:8) Tapno agpatinggan ti kinadakes ti Israel, inkeddeng ni Jehova: “Ti Samaria ken ti arina sigurado a mapagulimekto, kas iti nasip-ak a bassit a sanga iti rabaw ti dandanum.” (Oseas 10:1, 7, NW) Idi 742 K.K.P., rinaut dagiti buyot ti Asiria ti Samaria, ti kabesera a siudad ti Israel. Kalpasan ti tallo a tawen  a pannakalakub, narpuog ti Samaria, ket idi 740 K.K.P., nagpatingga ti sangapulo-tribu a pagarian.

12. Ania a trabaho ti impaannong ni Jehova itatta, ket ania ti mapasamak kadagidiay di mangikankano iti pakdaar?

¹² Iti kaaldawantayo impaannong ni Jehova ti sangalubongan a trabaho a panangasaba tapno mapakdaaran ti “sangatauan nga isuda amin iti isuamin a disso masapul nga agbabawida.” (Aramid 17:30; Mateo 24:14) Dagidiay mangilaksid iti instrumento ti Dios a pangisalakan agbalindanto a kasla “nasip-ak a bassit a sanga,” nadadael a kas iti apostata a nasion ti Israel. Iti kasumbabangirna, dagidiay manginanama ken Jehova “tawiden[danto] ti daga, ket agtaeng[danto] kenkuana nga agnanayon.” (Salmo 37:29) Ngarud, anian a nainsiriban ti panangliklik kadagiti biddut ti nagkauna a pagarian ti Israel! Agtalektayo a naan-anay iti panangisalakan ni Jehova.

Ti Pannakabalin ni Jehova a Mangisalakan

13, 14. Ania a makaliwliwa a sasao ti ipaay ni Jehova iti Sion?

¹³ Masarakan ti Jerusalem, a kabesera a siudad ti Juda, sumagmamano a kilometro manipud iti makin-abagatan a pagbeddengan ti Israel. Pagaammo unay dagiti agnanaed iti Jerusalem ti napasamak iti Samaria. Ita, isudan ti ipangpangta dayta met laeng a nakabutbuteng a kabusor a namagpatingga iti makin-amianan a kaarrubada. Makasursuroda ngata iti napagteng ti Samaria?

¹⁴ Dagiti sumaruno a sasao ni Isaias ket makaliwliwa kadagiti agnanaed iti Jerusalem. Ipasiguradona kadakuada nga ay-ayaten pay laeng ni Jehova ti ili a naitulag kenkuana, a kunkunana: “Daytoy ti kinuna kaniak ni Jehova: ‘No kasano a ti leon aguga, uray ti burboran a bumaro a leon, iti rabaw ti inanupanna, no maayaban a maibusor iti dayta ti naan-anay a bilang dagiti pastor, ket agpapan pay iti timekda isu saanto a mapagkullayaw ken agpapan pay iti panagkakaribusoda isu saanto nga agrukob; iti isu met laeng a wagas sumalogto ni Jehova ti buybuyot tapno makigubat maigapu iti Bantay Sion  ken maigapu iti turodna.’” (Isaias 31:4) Kas iti bumaro a leon a mangbambantay iti inanupanna, sisasalukag a salakniban ni Jehova ti nasantuan a siudadna, ti Sion. Aniaman a panagparammag, panangipangta, wenno aniaman a kita ti panagderraaw dagiti buyot ti Asiria didanto mapagbalbaliw ni Jehova iti panggepna.

15. Kasano a nakilangen ni Jehova a siaayat ken siaasi kadagiti agnanaed iti Jerusalem?

 ¹⁵ Imutektekanyo itan ti naayat ken naasi a pannakilangen ni Jehova kadagiti agnanaed iti Jerusalem: “Kas kadagiti tumatayab nga agtaytayab, ni Jehova ti buybuyot ikanawananto ti Jerusalem iti isu met laeng a wagas. Iti panangikanawa kenkuana, sigurado nga ispalennanto met. Iti panangiliklik kenkuana, masapul nga isu paglibasennanto met.” (Isaias 31:5) Kanayon a sisasalukag ti ina a tumatayab a mangikanawa kadagiti sibongna. Babaen kadagiti siuukrad a payak salukobanna dagiti piekna, ket buyogen ti naridam a mata sipsiputanna ti aniaman a senial ti peggad. No adda lumalamut nga umasideg, sipapartak a sumippayot tapno ikanawana dagiti piekna. Kaasping dayta, siaayat nga aywanan ni Jehova dagiti agnanaed iti Jerusalem gapu kadagiti rumaraut nga Asirio.

“Agsublikayo”

16. (a) Ania a naayat a kiddaw ti ibaga ni Jehova iti ilina? (b) Kaano a nangnangruna nga agminar ti iyaalsa dagiti umili ti Juda? Ilawlawagyo.

¹⁶ Ipalagip itan ni Jehova iti ilina a nagbasolda ket paregtaenna ida a paglikudanda dagiti biddut a dalanda: “Agsublikayo iti Daydiay immalsaan dagiti annak ti Israel iti napalalo.” (Isaias 31:6) Saan laeng a ti sangapulo-tribu a pagarian ti Israel ti immalsa. Dagiti umili ti Juda, nga “annak [met] ti Israel,” ‘immalsada iti napalalo.’ Nangnangruna nga agminarto daytoy inton agbalin nga ari ni Manases nga anak ni Ezekias, di agbayag kalpasan nga ingudo ni Isaias ti naimpadtuan a mensahena. Sigun iti rekord ti Biblia, “ni Manases intuggodna ti Juda ken dagiti agnaed iti Jerusalem nga agaramid iti daydi a dakdakes ngem kadagiti nasnasion a dinadael ni Jehova.” (2 Cronicas 33:9) Agasenyo dayta! Dadaelen ni Jehova dagiti pagano a nasion gapu iti makarimon a kinarugitda, ngem dagiti agnanaed iti Juda, a naitulag ken Jehova, dakdakesda pay ngem dagiti umili kadagidiay a nasion.

17. Kasano nga umasping dagiti kasasaad itatta no idilig iti Juda iti sidong ni Manases?

¹⁷ Iti panagbannawag ti maika-21 a siglo, adu ti pagaspingan  dagiti kasasaad ti lubong no idilig iti Juda idi kaaldawan ni Manases. Nakaro ti pannakasinasina ti lubong gapu kadagiti guranggura iti relihion, puli, ken etniko. Minilion ti biniktima dagiti nakaal-alinggaget a kita ti pammapatay, pammarigat, panangrames, ken ti makunkuna nga etniko a panangikisap. Di pagduaduaan a dagiti tattao ken nasnasion​— nangnangruna  dagiti nasion ti Kakristianuan​—‘immalsada iti napalalo.’ Ngem masiguradotayo a dinto ipalubos ni Jehova nga agtultuloy ti kinadakes. Apay? Gapu iti napasamak idi kaaldawan ni Isaias.

Naispal ti Jerusalem

18. Ania ti ipakdaar ni Rabsaque ken Ezekias?

¹⁸ Pinadayawan dagiti ari ti Asiria dagiti didiosenda gapu iti panagbiktoriada iti pagbabakalan. Ti libro nga Ancient Near Eastern Texts ket naglaon iti sursurat ni Ashurbanipal, ari ti Asiria a nagkuna nga inwanwan kano idi “da Ashur, Bel, Nebo, dagiti naindaklan a didiosen, dagiti appo[na], a (naynay a) nagmartsa iti sibay[na], [idi] pinarmekna dagiti soldado [a nasanay] iti gubat . . . idiay dakkel ken nawayang a pagbabakalan.” Idi kaaldawan ni Isaias, ni Rabsaque, a nangirepresentar ken Ari Senaquerib ti Asiria, impakitana ti umarngi a pammati iti pannakainaig dagiti didios iti natauan a dangadang idi agsasao ken Ari Ezekias. Pinakdaaranna ti Judio nga ari maibusor iti panagtalek iti panangisalakan ni Jehova sa dinakamatna a dagiti didiosen ti sabsabali a nasion dida nasalakniban dagiti umilida a maibusor iti nabileg a buyot ti Asiria.​—2 Ar-ari 18:33-35.

19. Ania ti reaksion ni Ezekias iti panangrabrabak ni Rabsaque?

¹⁹ Ania ti reaksion ni Ari Ezekias? Salaysayen ti Biblia: “Naaramid idi a ni ari Ezekias isu ti nangngegna, a pinigisna dagiti kawesna, ket nagabbong iti nakersang a lupot, ket simrek iti balay ni Jehova.” (2 Ar-ari 19:1) Bigbigen ni Ezekias a Maymaysa laeng ti makatulong kenkuana iti daytoy nakaam-amak a situasion. Nagpakumbaba ken nagpaiwanwan ken Jehova.

20. Kasanonto ti panagtignay ni Jehova agpaay kadagiti agnanaed iti Juda, ket ania koma ti maadalda iti daytoy?

²⁰ Ipaay ni Jehova ti dinawatna a panangiwanwan. Baeten ken mammadto nga Isaias, kunana: “Iti dayta nga aldaw laksidendanto tunggal maysa dagiti awan kaes-eskanna a didiosna a pirak ken dagiti awanan pateg a didiosna a balitok, nga inaramid dagiti imayo maipaay kadakayo met laeng kas maysa a  basol.” (Isaias 31:7) Inton makidangadang ni Jehova para iti ilina, maibutaktakto ti kinasiasino dagiti didiosen ni Senaquerib​—awan kaes-eskanda. Daytoy ti leksion nga ipapuso koma dagiti agnanaed iti Juda. Nupay matalek ni Ari Ezekias, ti daga ti Juda, kas iti Israel, ket napno kadagiti didiosen. (Isaias 2:5-8) Para kadagiti agnanaed iti Juda, ti panangpabaro iti relasionda ken Jehova kalikagumanna ti panagbabawi iti basbasolda ken panangilaksid ti “tunggal maysa kadagiti awan kaes-eskanna a didiosna.”​—Kitaenyo ti Exodo 34:14.

21. Kasano ti naimpadtuan a panangdeskribir ni Isaias kadagiti panangdusa ni Jehova iti Asirio?

²¹ Naimpadtuan a deskribiren itan ni Isaias dagiti panangdusa ni Jehova iti nakaam-amak a kabusor ti Juda: “Masapul a mapasag ti Asirio babaen ti kampilan, saan nga iti kampilan ti maysa a lalaki; ket ti maysa a kampilan, saan a ti kampilan ti naindagaan a tao, ti mangalun-onto kenkuana. Ket isu masapul nga agtalaw gapu iti kampilan, ket dagiti bukodna nga agtutubo a lallaki agpaaydanto iti mismo a pinuersa a panagtrabaho.” (Isaias 31:8) Inton umayen ti panagrinnupak, saanto a masapul nga asuten dagiti agnanaed iti Jerusalem dagiti kampilanda kadagiti kalubanda. Maalun-onto ti kasasayaatan kadagiti buyot ti Asiria, saan a babaen kadagiti kampilan ti tattao, no di ket babaen ti kampilan ni Jehova. No maipapan ken Ari Senaquerib ti Asiria, “masapul nga agtalaw gapu iti kampilan.” Kalpasan ti ipapatay ti 185,000 a soldadona babaen ti ima ti anghel ni Jehova, nagawiden. Kalpasanna, bayat nga agrukruknoy ken Nisroc a diosna, pinapatay dagiti mismo nga annakna.​—2 Ar-ari 19:35-37.

22. Ania ti maadal dagiti Kristiano itatta kadagiti pasamak a nakainaigan da Ezekias ken ti buyot ti Asiria?

²² Awan asinoman, agraman ken Ezekias, a makakita a nasaksakbay no kasano nga ispalen ni Jehova ti Jerusalem manipud iti buyot ti Asiria. Nupay kasta, ti wagas a panangtaming ni Ezekias iti krisis ti mangipaay iti nagsayaat a pagwadan dagidiay  maipasango kadagiti suot itatta. (2 Corinto 4:16-18) Mabalin a nagbuteng ni Ezekias gapu iti makapakullayaw a damag ti panangipangpangta dagiti Asirio iti Jerusalem. (2 Ar-ari 19:3) Kaskasdi, adda pammatina ken Jehova, ket nagkiddaw iti panangiwanwan ti Dios, saan nga iti tao. Anian a bendision iti Jerusalem gapu ta kasta ti inaramidna! Mabalin nga agkullayaw met dagiti managbuteng-Dios a Kristiano itatta no maparigatda. Iti adu a situasion, pudno nga adda panagbuteng. Ngem no ‘iyallatiwtayo amin a pakaringgorantayo ken Jehova,’ aywanannatayto. (1 Pedro 5:7) Tulongannatayo a mangparmek iti butengtayo ken pakirdennatayo a mangdaer iti situasion a mangparparigat kadatayo.

23. Kasano a ni Senaquerib, saan ket a ni Ezekias, ti napalalo ti panagkullayawna?

²³ Iti kamaudiananna, ni Senaquerib, saan ket a ni Ezekias, ti napalalo ti panagkullayawna. Iti siasino ti mabalinna a pagpatulongan? Ipadto ni Isaias: “‘Ti bukodna a napasdok a bato aglabasto gapu iti bin-ig nga aliaw, ken gapu iti pagilasinan agkullayawto dagiti prinsipena,’ kuna ni Jehova, a ti lawagna adda iti Sion ket ti urnona adda idiay Jerusalem.” (Isaias 31:9) Napaay ni Senaquerib kadagiti didiosenna​—ti ‘napasdok a batona,’ ti kamang a nagtalkanna. No ar-arigen, “aglabas[da] gapu iti bin-ig nga aliaw.” Maysa pay, awan unay ti maitulong dagiti prinsipe ni Senaquerib. Napalalo met ti panagaligagetda.

24. Ania a nalawag a mensahe ti maadal iti napasamak iti Asiria?

²⁴ Daytoy a paset ti padto ni Isaias ti mangipaay iti nalawag a mensahe para iti asinoman a bumusor iti Dios. Awan igam, awan bileg, awan gakat a mangkeltay iti pangpanggep ni Jehova. (Isaias 41:11, 12) Maigiddato iti dayta, mapaayto dagidiay agkunkuna nga agserserbi iti Dios ngem tumallikudda met kenkuana ken agsapulda iti kinatalged kadagiti nainlasagan a banag. Asinoman a ‘saan a kimmita iti Daydiay Santo ti Israel’ makitadanto ti ‘panangyeg ni Jehova iti makadidigra.’ (Isaias 31:1, 2) Pudno unay, ni Jehova a Dios ti kakaisuna a napaypayso ken mataginayon a kamang.​—Salmo 37:5.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

[Ladawan iti panid 319]

Mapaayto dagidiay agtalek kadagiti material a banag

[Ladawan iti panid 322]

Kas iti leon a mangbambantay iti inanupanna, salaknibanto ni Jehova ti nasantuan a siudadna

[Dagiti Ladawan iti panid 324]

Nasinasina ti lubong gapu kadagiti guranggura iti relihion, puli, ken etniko

 [Ladawan iti panid 326]

Napan ni Ezekias iti balay ni Jehova tapno agpatulong