Kapitulo Dise Nuebe

Umsien ni Jehova ti Pagpannakkel ti Tiro

Isaias 23:1-18

1, 2. (a) Ania a kita ti siudad ti kadaanan a Tiro? (b) Ania ti impadto ni Isaias a maipaay iti Tiro?

‘NAAN-ANAY ti kinapintasna’ ken aduan ti “amin a kita ti kinabaknang.” (Ezequiel 27:4, 12, An American Translation) Naglayag ti adu a bunggoy dagiti barkona a nangballasiw iti baybay agingga kadagiti adayo a lugar. Nagbalin a “nadayag unay iti tengnga ti baybay,” ket iti ‘kaadu dagiti kinabaknangna,’ ‘pinabaknangna dagiti ar-ari ti daga.’ (Ezequiel 27:25, 33) Idi maikapito a siglo K.K.P., kasta ti katan-ok ti Tiro​—siudad ti Fenicia idiay makindaya nga ungto ti Mediteraneo.

² Kaskasdi, umad-adani ti pannakadadael ti Tiro. Agarup 100 a tawen sakbay a dineskribir ni Ezequiel, impadto ni propeta Isaias ti pannakarpuog daytoy a sarikedked ti Fenicia ken ti leddaang dagidiay agpampannuray kenkuana. Impadto met ni Isaias a kalpasan ti sumagmamano a tiempo iturongto ti Dios ti atensionna iti siudad, nga ipalubosna ti pannakaisubli ti kinasaliwanwanna. Kasano a natungpal ti sasao ti mammadto? Ket ania ti maadaltayo iti isuamin a napasamak iti Tiro? No matarusantayo a nalawag ti napasamak kenkuana ken no apay a napasamak dagita pabilgenna ti pammatitayo ken Jehova ken kadagiti karina.

“Aganug-ogkayo, Dakayo a Barko ti Tarsis!”

3, 4. (a) Sadino idi ti pakasarakan iti Tarsis, ket ania ti relasion ti Tiro ken Tarsis? (b) Apay nga adda rason a ‘paganug-ogan’ dagiti marinero a makinegnegosio iti Tarsis?

³ Babaen ti titulo a, “Ti balikas iti Tiro,” ideklara ni Isaias: “Aganug-ogkayo,  dakayo a barko ti Tarsis! ta naagawan dayta manipud panagbalin a maysa a sasangladan, manipud panagbalin a disso a serkan.” (Isaias 23:1a) Maipagarup a paset idi ti España ti Tarsis, nga adayo manipud Tiro iti makindaya a Mediteraneo. * Nupay kasta, eksperto a marinero dagiti taga Fenicia, ket dadakkel ken nalagda dagiti barkoda. Mamati dagiti sumagmamano a historiador a dagiti taga Fenicia ti damo a nakadlaw iti koneksion ti bulan ken dagiti panagatab ken damo a nagusar iti astronomia a katulongan iti nabigasion. Gapuna, saan a tubeng kadakuada ti kaadayo ti Tarsis manipud Tiro.

⁴ Idi kaaldawan ni Isaias, ti adayo a Tarsis ket maysa a pagtagilakuan ti Tiro, a nalabit isu ti kangrunaan a gubuayan ti kinabaknangna kabayatan ti dadduma a paset ti historiana. Addada pagminasan ti España nga aglaplapusanan kadagiti pirak, landok, lata, ken dadduma pay a metal. (Idiligyo ti Jeremias 10:9; Ezequiel 27:12.) Dagiti “barko ti Tarsis,” nalabit barko a naggapu idiay Tiro a makinegnegosio iti Tarsis, talaga nga ‘aganug-ogdanto,’ a dung-awanda ti pannakadadael ti bukodda a pagsangladan.

5. Sadino ti pakadamagan dagiti marinero manipud Tarsis iti pannakarba ti Tiro?

⁵ Kasanonto a madamag dagiti marinero idiay baybay ti pannakarpuog ti Tiro? Sumungbat ni Isaias: “Manipud iti daga ti Kittim naipanayag dayta kadakuada.” (Isaias 23:1b) Ti “daga ti Kittim” mabalin a tuktukoyenna ti isla ti Chipre, nga agarup 100 a kilometro iti laud ti igid ti baybay ti Fenicia. Daytoy ti maudi a dagasan dagiti barko nga agpadaya manipud Tarsis sakbay a dumanonda idiay Tiro. No kasta, madamag dagiti marinero ti pannakarpuog ti ing-ingungotenda a mismo a pagsangladanda apaman a dumagasda idiay Chipre. Anian a pannakaklaatda! Gapu iti leddaangda, ‘aganug-ogdanto’ a siuupay.

6. Deskribirenyo ti relasion ti Tiro ken Sidon.

⁶ Maupayto met dagiti umili iti igid ti baybay ti Fenicia. Kuna  ti mammadto: “Agulimekkayo, dakayo nga agnanaed iti daga iti igid ti baybay. Dagiti komersiante nga aggapu iti Sidon, dagidiay bumalballasiw iti baybay​—pinunnodaka. Ket iti adu a danum adda idi ti bin-i ti Sihor, ti ani ti Nilo, ti sapulna; ket nagbalin a ganansia dagiti nasion.” (Isaias 23:2, 3) Dagiti “agnanaed iti daga iti igid ti baybay”​—dagiti kaarruba ti Tiro​—agulimekdanto a simamalanga gapu iti nakaam-amak a pannakarba ti Tiro. Siasino “dagiti komersiante manipud Sidon” a ‘nangpunno’ kadagitoy nga agnanaed, a nangpabaknang kadakuada? Ti Tiro ket dati a kolonia ti pagsangladan a siudad ti Sidon, 35 laeng a kilometro iti amianan. Kadagiti sinsiliona, deskribiren ti Sidon ti bagina a kas ina ti Tiro. Nupay linab-awan ti Tiro ti Sidon no iti kinabaknang, kaskasdi nga isu ket “anak a babai ti Sidon,” ket dagiti agnanaed aw-awaganda pay laeng ti bagbagida iti taga Sidon. (Isaias 23:12) No kasta, ti ebkas a “dagiti komersiante manipud Sidon” nalabit tuktukoyenna dagiti komersiante nga agnanaed iti Tiro.

7. Kasano nga insaknap dagiti komersiante a taga Sidon ti kinabaknang?

⁷ Gapu iti panagnegosioda, ballasiwen dagiti nabaknang a komersiante a taga Sidon ti Baybay Mediteraneo. Ipanda iti adu a lugar dagiti bin-i, wenno bukbukel, ti Sihor, ti makindaya unay a sanga ti Karayan Nilo idiay sabangan ti Egipto. (Idiligyo ti Jeremias 2:18.) “Ti ani ti Nilo” ramanenna met ti dadduma pay a produkto ti Egipto. Ti panaglako ken panagmaro iti kakasta a produkto ket dakkel a pagganansiaan dagitoy a marinero a komersiante agraman kadagiti nasion a pakinegosiuanda. Dakkel ti panguartaan ti Tiro gapu kadagiti negosiante a taga Sidon. Pudno nga agleddaangdanto iti pannakalangalangna!

8. Anianto ti epekto iti Sidon ti pannakadadael ti Tiro?

⁸ Isaruno nga ibaga ni Isaias dagitoy a sasao iti Sidon: “Mabainanka, O Sidon; agsipud ta ti baybay, O sika a salindeg ti baybay, kinunana: ‘Saanak a naaddaan kadagiti panagpasikal, ket saanak a nakapagpasngay, saanak met a nangpatanor kadagiti agtutubo a lallaki, nangpadakkel kadagiti birhen.’” (Isaias 23:4) Kalpasan ti pannakadadael ti Tiro, kaslanto desierto ken  langalang ti igid ti baybay a dati a nagdissuan ti siudad. Kasla um-umkisto ti baybay gapu iti rigatna, a kas iti ina a napukawan kadagiti annak ket napalalo ti pannakariribukna a saannan a bigbigen nga inyanakna ida. Ibainto ti Sidon ti mapasamak iti anakna a babai.

9. Ti leddaang dagiti umili kalpasan ti pannakarba ti Tiro ket maipadanto iti panagaburido kalpasan dagiti ania a sabsabali a pasamak?

⁹ Wen, ti damag maipapan iti pannakadadael ti Tiro mamataudto iti nasaknap a panagleddaang. Kuna ni Isaias: “Kas iti napasamak gapu iti damag maipapan iti Egipto, dagiti tattao agrigatdanto met iti nakaro gapu iti damag ti Tiro.” (Isaias 23:5) Ti rigat dagidiay malmaldaang pumadanto iti rigat a resulta ti damag maipapan iti Egipto. Ania a damag ti tuktukoyen ti mammadto? Nalabit daydi kaitungpalan ti immun-una a ‘balikasna a maibusor iti Egipto.’ * (Isaias 19:1-25) Wenno nalabit tuktukoyen ti mammadto ti damag maipapan iti pannakadadael ti buyot ni Faraon idi kaaldawan ni Moises, a nagaburiduan dagiti adu. (Exodo 15:4, 5, 14-16; Josue 2:9-11) Aniaman kadagita, nakaronto ti rigat dagidiay makadamag iti pannakadadael ti Tiro. Maawisda nga agkamang idiay adayo a Tarsis ket maibilin nga agariwawada gapu iti leddaang: “Bumallasiwkayo nga agturong iti Tarsis; aganug-ogkayo, dakayo nga agnanaed iti daga iti igid ti baybay.”​—Isaias 23:6.

Narag-o Unay “Manipud Kadagiti Immuna a Tiempona”

10-12. Deskribirenyo ti kinabaknang, kinaantigo, ken kinabileg ti Tiro.

¹⁰ Maysa a kadaanan a siudad ti Tiro, kas ipalagip kadatayo ni Isaias idi isaludsodna: “Daytoy kadi ti siudadyo a narag-o unay manipud iti al-aldaw ti nabayagen a tiempo, manipud kadagiti immuna a tiempona?” (Isaias 23:7a) Saan a naladladaw ngem idi tiempo ni Josue ti panangrugi ti historia ti kinarang-ay ti Tiro. (Josue 19:29) Iti ilalabas ti tawtawen, naglatak ti Tiro kas mammartuat kadagiti tagilako a metal, alikamen a kristal, ken  tina a purpura. Kanginginaan dagiti roba a naaramid iti purpura ti Tiro, ket birbiroken ti natatan-ok a tattao dagiti nangina a tela ti Tiro. (Idiligyo ti Ezequiel 27:7, 24.) Ti Tiro ket sentro met ti negosio kadagiti biahero iti desierto, ken sadiay ti maysa a kangrunaan a pagsangpetan ken paggapuan dagiti maibiahe a bambanag.

¹¹ Maysa pay, napigsa ti militaria dayta a siudad. Isurat ni L. Sprague de Camp: “Nupay saan a pannakigubat ti nangnangruna a paginteresanda​—ta negosianteda, saan ket a soldado​—inkaluya dagiti taga Fenicia dagiti siudadda a buyogen ti napalalo a tured ken kinainget. Dagitoy a galad, agraman ti bilegda iti baybay, isu ti nakatulong kadagiti taga Tiro a nangsaranget iti buyot ti Asiria, ti kapigsaan idi a tiempo.”

¹² Wen, naglatak ti Tiro iti lubong ti Mediteraneo. “Isu iturturong idi dagiti sakana iti adayo tapno makipagtaeng a kas ganggannaet.” (Isaias 23:7b) Adayo a luglugar ti madandanon dagiti taga Fenicia, a pagipasdekan kadagiti pagnegosiuan ken pagsangladan, a pasaray agbalin dagitoy a kolonia. Kas pagarigan, ti Carthage, iti makin-amianan nga igid ti baybay ti Africa, ket kolonia ti Tiro. Pagangayanna, lab-awannanto ti Tiro ken kasalisalna ti Roma a mangituray iti lubong ti Mediteraneo.

Maumsinto ti Pagpannakkelna

13. Apay a tumaud ti saludsod a no siasino ti makaitured a mangibalikas iti pannakaukom ti Tiro?

¹³ Gapu iti kabayagen ti Tiro ken iti kinabaknangna, maikanatad ti sumaganad a saludsod: “Siasino ti nangipaay iti daytoy a pammatigmaan a maibusor iti Tiro, ti manangted kadagiti korona, a dagiti komersiantena ket piprinsipe, a dagiti agtagtagilakona isuda dagidiay nadayaw iti daga?” (Isaias 23:8) Siasino ti makaitured nga agsao a maibusor iti siudad a nangdutok kadagiti mannakabalin nga indibidual kadagiti nangato a saad ti panangituray kadagiti koloniana ken iti dadduma pay a luglugar​—iti kasta nagbalin a “manangted kadagiti korona”? Siasino ti makaitured nga agsao a maibusor iti siudad a dagiti komersiantena  ket piprinsipe ken natatan-ok a tattao dagiti negosiantena? Kinuna ni Maurice Chehab, dati a direktor dagiti antigo a bambanag idiay National Museum ti Beirut, Lebanon: “Nanipud maikasiam agingga idi maikanem a siglo B.C., tinaginayon ti Tiro ti nangato a saad a kas iti pagaammoda idiay London idi rugrugi ti maikaduapulo a siglo.” Gapuna, siasino ti makaitured nga agsao a maibusor iti daytoy a siudad?

14. Siasino ti mangibalikas iti pannakaukom ti Tiro, ken apay?

¹⁴ Agaburidonto ti Tiro gapu iti daytoy a naipaltiing a sungbat. Kuna ni Isaias: “Ni Jehova ti buybuyot impaayna a mismo daytoy a pammatigmaan, tapno umsienna ti pagpannakkel ti isuamin a pintas, tapno laisenna dagiti amin a nadayaw iti daga.” (Isaias 23:9) Apay nga ukomen ni Jehova daytoy nabaknang, kadaanan a siudad? Gapu aya ta dagiti agnanaed ket agdaydayawda iti palso a dios a ni Baal? Gapu aya iti pannakainaig ti Tiro ken ni Jezebel​—ti anak a babai ni Ari Etbaal ti Sidon, ken ari met ti Tiro​—a nakiasawa ken Ari Acab ti Israel ken nangikisap kadagiti mammadto ni Jehova? (1 Ar-ari 16:29, 31; 18:4, 13, 19) Agpada a saan ti sungbat kadagita a saludsod. Nakondenar ti Tiro gapu iti kinamanagpannakkelna​—bimmaknang babaen ti pananggundawayna iti sabsabali a tattao, a pakairamanan dagiti Israelita. Idi maikasiam a siglo K.K.P., babaen ken mammadto a Joel, kinuna ni Jehova iti Tiro ken iti dadduma pay a siudad: “Inlakoyo dagiti annak ti Juda ken dagiti annak ti Jerusalem a maipaay kadagiti annak dagiti Griego, tapno mayadayoyo ida iti beddengda.” (Joel 3:6) Palabsen ngata ti Dios ti panangtrato ti Tiro iti naitulag nga ilina a kas kadagiti tagilako laeng?

15. Anianto ti reaksion ti Tiro inton marebbek ni Nabucodonosor ti Jerusalem?

¹⁵ Saanto nga agbalbaliw ti Tiro iti panaglabas ti sangagasut a tawen. Iti pannakadadael ti Jerusalem babaen iti buyot ni Ari Nabucodonosor ti Babilonia iti 607 K.K.P., agrag-onto ti Tiro: “Aha, maburak dayta [ti Jerusalem] a ruangan idi dagiti il-ili; isu nagsubli kaniak, siak mapnoakto manen, ita ta isu nalangalang.” (Ezequiel 26:2) Agrag-onto ti Tiro, a namnamaenna a mabenepisiaran gapu iti pannakadadael ti Jerusalem. Ita ta saannan  a kakompetensia ti kabesera ti Juda, namnamaennanto nga ad-adu ti makinegosio kenkuana. Umsiento ni Jehova dagidiay agpampannakkel a “nadayaw,” a sitatangsit a dumasig kadagiti kabusor ti ilina.

16, 17. Anianto ti mapasamak kadagiti agnanaed iti Tiro inton marebbek ti siudad? (Kitaenyo ti footnote.)

¹⁶ Ituloy ni Isaias ti panangkondenar ni Jehova iti Tiro: “Ballasiwem ti dagam a kas iti Karayan Nilo, O anak a babai ti Tarsis. Awanen ti pagaramidan iti barko. Ti imana inyunnatna iti baybay; dinayyegna ti pagpagarian. Ni Jehova a mismo nangited iti bilin a maibusor iti Fenicia, a pukawenna dagiti salindegna. Ket kunaenna: ‘Dika pulos agrag-on, O nairurumen, ti birhen nga anak a babai ti Sidon. Tumakderka, bumallasiwka nga agturong a mismo idiay Kittim. Uray sadiay saanto a makapainana kenka.’”​—Isaias 23:10-12.

¹⁷ Apay a naawagan ti Tiro nga “anak a babai ti Tarsis”? Nalabit agsipud ta kalpasan ti pannakaparmek ti Tiro, agbalinto a nabilbileg ti Tarsis kadagita a dua. * Maiwarawaranto dagiti agnanaed iti narebbek a Tiro a kas iti aglaylayus a karayan, a nasawang dagiti tambakna ket aglippias dagiti danumna kadagiti amin a kabangibang a tanap. Igunamgunam ti mensahe ni Isaias iti “anak a babai ti Tarsis” ti kakaro ti mapasamakto iti Tiro. Iyunnat a mismo ni Jehova ti imana ket itedna ti bilin. Awan makabalbaliw iti pagbanaganna.

18. Apay a maawagan ti Tiro a “ti birhen nga anak a babai ti Sidon,” ket kasanonto nga agbaliw ti kasasaadna?

¹⁸ Dakamaten met ni Isaias ti Tiro a kas “birhen nga anak a babai ti Sidon,” a mangipasimudaag a saan pay idi a kinautibo ken sinamsaman dagiti ganggannaet a konkistador ken saan pay a  nasakup ti asinoman. (Idiligyo ti 2 Ar-ari 19:21; Isaias 47:1; Jeremias 46:11.) Ngem ita, maikisapen, ket kas kadagiti agbakuit nga umili, bumallasiw ti dadduma kadagiti tattaona idiay Kittim a kolonia ti Fenicia. Nupay kasta, gapu ta napukawdan ti kinabaknangda, didanto makasarak ti inana sadiay.

Samsamanto Dagiti Caldeo

19, 20. Siasino ti naipadto a mangparmek iti Tiro, ket kasano a natungpal dayta a padto?

¹⁹ Ania a napolitikaan a pannakabalin ti mangipakatto iti panangukom ni Jehova iti Tiro? Iwaragawag ni Isaias: “Adtoy! Ti daga dagiti Caldeo. Daytoy ti ili​—saan idi a ti Asiria​—imbangonda a maipaay kadagiti agay-ayuyang iti desierto. Impatakderda dagiti torreda a panglakub; binakasanda a pinaglamolamo dagiti pagnanaedan a torrena; isu insaad ti maysa kas marmargaay a rebba. Aganug-ogkayo, dakayo a barko ti Tarsis, ta naagawan ti salindegyo.” (Isaias 23:13, 14) Dagiti Caldeo​—saan a dagiti Asirio​—ti mangparmekto iti Tiro. Bangonendanto dagiti torreda a panglakub, patagendanto dagiti lugar a pagnanaedan ti Tiro, ken pagbalinendanto a marmargaay a rebba dayta a salindeg dagiti barko ti Tarsis.

²⁰ Kas naipadto, di nagbayag kalpasan ti pannakarba ti Jerusalem, nagrebelde ti Tiro iti Babilonia, ket linakub ni Nabucodonosor ti siudad. Gapu ta ipapanna nga awan makaparmek kenkuana, limmaban ti Tiro. Kabayatan ti pananglakub, “nagkalbo” dagiti soldado ti Babilonia gapu iti pannakaigidigid dagiti helmetda ket “narunot” dagiti abagada gapu iti panagawitda kadagiti materiales a pagbangon kadagiti panglakub. (Ezequiel 29:18) Dakkel ti gastos ni Nabucodonosor a nanglakub. Nadadael ti siudad ti Tiro a sakup ti kontinente, ngem saanna a naala ti samsam. Nayakar ti kaaduan a gameng ti Tiro iti bassit nga isla nga agarup walo gasut a metro manipud iti sabangan ti kontinente. Gapu ta awananda kadagiti barko, saan a naparmek ti ari ti Caldea dayta nga isla. Kalpasan ti 13 a tawen, simmuko ti Tiro, ngem makalasatto ket makitana ti kaitungpalan dagiti kanayonan a padto.

 “Agsublinto iti Abangna”

21. Kasano a “malipatanto” ti Tiro, ken kasano ti kapautna?

²¹ Ituloy ni Isaias ti agipadto: “Mapasamakto iti dayta nga aldaw a ti Tiro malipatanto iti pitopulo a tawen, kas met laeng iti al-aldaw ti maysa nga ari.” (Isaias 23:15a) Kalpasan ti panangdadael dagiti taga Babilonia iti siudad iti kontinente, “malipatanto” ti isla a siudad ti Tiro. Kas naipadto, iti unos ti panagturay ti “maysa nga ari”​—ti Imperio ti Babilonia​—ti isla a siudad ti Tiro saanton a nalatak a pinansial a pannakabalin. Babaen ken Jeremias, iraman ni Jehova ti Tiro kadagiti nasion a masinunuo nga uminumto iti arak ti pungtotna. Kunana: “Dagitoy a nasion agserbidanto iti ari ti Babilonia iti pitopulo a tawen.” (Jeremias 25:8-17, 22, 27) Pudno, ti isla a siudad ti Tiro ket di iturayan ti Babilonia iti kompleto a 70 a tawen, yantangay marpuog ti Imperio ti Babilonia idi 539 K.K.P. Nabatad, ti 70 a tawen irepresentarna ti tiempo ti kadadaegan a panangituray ti Babilonia​—idi a nagpasindayag ti naarian a dinastia ti Babilonia gapu ta naitan-okna ti tronona iti ngatuen “dagiti bituen ti Dios.” (Isaias 14:13) Dayta a turay sakupenna ti nagduduma a nasion iti nagduduma a panawen. Ngem iti ngudo ti 70 a tawen, marpuogto dayta a turay. Anianto ngarud ti mapasamak iti Tiro?

22, 23. Anianto ti mapasamak iti Tiro inton maluk-atan manipud iti panangituray ti Babilonia?

²² Ituloy ni Isaias: “Iti ngudo ti pitopulo a tawen mapasamakto iti Tiro ti kas iti kanta ti maysa a balangkantis: ‘Mangalaka iti arpa, likmutem ti siudad, O balangkantis a nalipatan. Aramidem ti amin a kabaelam iti panagtokar kadagiti kuerdas; paaduem dagiti kantam, tapno iti kasta malaglagipka koma.’ Ket mapasamakto iti ngudo ti pitopulo a tawen a ni Jehova iturongnanto ti asikasona iti Tiro, ket isu agsublinto iti abangna ket agbalangkantis iti amin a pagpagarian ti daga iti rabaw ti daga.”​—Isaias 23:15b-17.

²³ Kalpasan ti pannakarba ti Babilonia idi 539 K.K.P., ti Fenicia ket iturayanen ti Imperio ti Medo-Persia. Naanus nga agturay ti ari ti Persia, ni Ciro a Dakkel. Iti sidong daytoy baro a  panangituray, agsublinto ti Tiro iti dati nga aktibidadna ket ikagumaanna a pasublien ti kinalatakna kas sentro ti komersio ti lubong​—a kas iti balangkantis a nalipatanen ken napukawnan dagiti parokianona ket ita ikagumaanna ti mangguyugoy kadagiti baro a parokiano babaen ti panagsursorna iti siudad, nga agtoktokar iti arpana ken agkankanta. Agballiginto aya ti Tiro? Wen, pagballigiento ni Jehova. Inton agangay, nakarangrang-ayton ti isla a siudad, a gapu iti dayta, iti arinunos ti maikanem a siglo K.K.P., kunaento ni mammadto a Zacarias: “Ti Tiro binangonna kenkuana met laeng ti sarikedked, ket nagurnong iti pirak a kasla iti tapok, ken iti nasudi a balitok a kasla iti pitak dagiti kalsada.”​—Zacarias 9:3.

‘Ti Ganansiana Masapul nga Agbalin a Banag a Nasantuan’

24, 25. (a) Kasano a ti ganansia ti Tiro agbalin a banag a nasantuan ken Jehova? (b) Nupay tinulongan ti Tiro ti ili ti Dios, ania a padto ti ipaltiing ni Jehova maipapan kenkuana?

²⁴ Anian a nakaskasdaaw dagiti sumaruno a naimpadtuan a sasao! “Ti ganansiana ken ti abangna masapul nga agbalin a banag a nasantuan ken Jehova. Saanto a maidulin, wenno uray maurnong, agsipud ta ti abangna agpaayto kadagidiay agnanaed iti sanguanan ni Jehova, maipaay a kanen agingga a mapnek ken maipaay a nangayed nga abbong.” (Isaias 23:18) Kasano nga agbalin a banag a nasantuan ti material a ganansia ti Tiro? Imaniobra ni Jehova ti bambanag tapno mausar sigun iti pagayatanna​—para iti kanen ti ilina agingga a mapnekda ken para iti pagkawesda. Maaramid daytoy kalpasan ti isusubli dagiti Israelita manipud pannakaidestieroda idiay Babilonia. Tinulongan ida dagiti taga Tiro babaen ti panangipaayda kadagiti troso a sedro a pangibangon manen iti templo. Intuloyda met ti makinegosio iti siudad ti Jerusalem.​—Esdras 3:7; Nehemias 13:16.

²⁵ Iti laksid daytoy, adda pay kanayonan a balikas nga ipaltiing ni Jehova a maibusor iti Tiro. Ipadto ni Zacarias maipapan iti bimmaknangen nga isla a siudad: “Adtoy, ti Apo ikkatennanto  kenkuana ti panagtagikuana, ket dadaelennanto ti pigsana iti taaw; ket isu maikisapto iti apuy.” (Zacarias 9:4) Natungpal daytoy idi Hulio 332 K.K.P. idi dinuprak ni Alejandro a Dakkel dayta a natangsit nga agturay iti baybay.

Liklikanyo ti Materialismo ken Panagpannakkel

26. Apay a kinondenar ti Dios ti Tiro?

²⁶ Kinondenar ni Jehova ti kinapannakkel ti Tiro, maysa a galad a guraenna. Immuna a nailista ti “natangsit a matmata” kadagiti pito a banag a guraen ni Jehova. (Proverbio 6:16-19) Ti panagpannakkel ket innaig ni Pablo ken ni Satanas a Diablo, ken adda dagiti galad a mangdeskribir a mismo ken ni Satanas iti deskripsion ni Ezequiel maipapan iti managpannakkel a Tiro. (Ezequiel 28:13-15; 1 Timoteo 3:6) Apay a napannakkel ti Tiro? Kuna ni Ezequiel iti Tiro: “Ti pusom timmangsit gapu kadagiti kinabaknangmo.” (Ezequiel 28:5) Naigamer ti siudad iti panagnegosio ken panagpabaknang. Gapu iti balligina iti daytoy timmangsit unay ti Tiro. Babaen ken Ezequiel, kinuna ni Jehova iti “prinsipe ti Tiro”: “Ti pusom timmangsit, ket kinunam, Siak maysaak a dios, agtugawak iti tugaw ti Dios.”​—Ezequiel 28:2.

27, 28. Ania a palab-og ti mabalin a pakatnagan ti tattao, ket kasano nga inyilustrar ni Jesus daytoy?

²⁷ Mabalin a magargari dagiti nasion nga agpannakkel ken maaddaan iti di umiso a panangmatmat iti kinabaknang​—ket kasta met dagiti indibidual. Nangted ni Jesus iti pangngarig a mangipakita no kasano a makaallilaw unay daytoy a palab-og. Dinakamatna ti maipapan iti tao a baknang nga adu ti apit ti taltalonna. Gapu iti ragsakna, implanona ti mangbangon kadagiti daddadakkel a kamalig para kadagiti apitna ket siraragsak a ninamnamana ti naunday a panagbiag iti nam-ay. Ngem saan a napasamak daytoy. Kinuna ti Dios kenkuana: “Maysa a di nainkalintegan, iti daytoy a rabii kalikagumanda kenka ti kararuam. Asino, ngarud, ti agtagikua kadagiti bambanag nga impempenmo?” Wen, natay dayta a tao, ket awan naitulong kenkuana ti kinabaknangna.​—Lucas 12:16-20.

 ²⁸ Ingngudo ni Jesus ti pangngarig, a kunkunana: “Kasta ti mapasamak iti tao nga agurnong ti gameng maipaay iti bagina ngem saan a nabaknang iti Dios.” (Lucas 12:21) Saan a dakes ti mismo a panagbalin a nabaknang, ket saan a basol ti kaadda ti nasayaat nga apit. Ti biddut ti tao ket isu ti panangipangpangrunana kadagitoy a banag iti biagna. Dagiti kinabaknangna ti naan-anay a nagtalkanna. Idi matmatanna ti masanguanan, dina inkabkabilangan ni Jehova a Dios.

29, 30. Kasano a namakdaar ni Santiago maibusor iti panagtalek iti kabukbukodan?

²⁹ Inggunamgunam unay ni Santiago ti isu met laeng a punto. Kinunana: “Umaykayo, ita, dakayo nga agkuna: ‘Ita nga aldaw wenno inton bigat agbaniagakaminto nga agturong  iti daytoy a siudad ket busbosenminto ti makatawen sadiay, ket agnegosiokaminto ken agganansiakami,’ idinto ta dikay ammo no anianto ti pagbalinan ti biagyo inton bigat. Ta maysakayo nga angep nga agparang iti apagbiit ket kalpasanna agpukaw. Imbes ketdi, rebbengyo koma a kunaen: ‘No pagayatan ni Jehova, agbiagkami ken kasta met nga aramidenmi daytoy wenno dayta.’” (Santiago 4:13-15) Kalpasanna, impakita ni Santiago ti panagnaig ti kinabaknang ken ti kinatangsit idi intuloyna, a kunkunana: “Pagtangsityo dagiti mapagpannakkel a kinapangasyo. Amin dagiti kakasta a panagtangsit ket nadangkes.”​—Santiago 4:16.

³⁰ Manen, saan a basol ti agnegosio. Ti basol isu ti kinatangsit, ti kinakuspag, ti panagtalek iti kabukbukodan, a tumaud gapu iti panagpabaknang. Nainsiriban a kinuna ti kadaanan a proverbio: “Dika kadi itden kaniak ti kinapanglaw wenno ti kinabaknang.” Ti kinapanglaw pagbalinenna a nakarikrikut ti panagbiag. Ngem ti kinabaknang ituggodna ti tao a ‘mangilibak iti Dios ket kunaenna, siasino ni Jehova?’​—Proverbio 30:8, 9.

31. Ania a salsaludsod ti nasayaat nga iyimtuod ti maysa a Kristiano iti bagina?

³¹ Agbibiagtayo iti lubong nga adun dagiti nabiktima iti kinaagum ken kinamanagimbubukodan. Gapu iti agraraira a kasasaad iti komersio, napalalo ti pannakaipateg ti kinabaknang. Gapuna, nasayaat no sukimaten ti Kristiano ti bagina tapno masiguradona a saan a matnag iti isu met laeng a palab-og a nangsilo iti nakomersialan a siudad ti Tiro. Adu kadi unay a tiempo ken pigsa ti busbusbosenna kadagiti namaterialan a gannuat nga, iti kinapudnona, inadipenen ti kinabaknang? (Mateo 6:24) Ap-apalanna kadi dagidiay addaan iti ad-adu wenno nasaysayaat a sanikua? (Galacia 5:26) No naiparna a nabaknang, sitatangsit kadi nga ipapanna a maikari iti ad-adu nga atension wenno pribilehio ngem kadagiti sabsabali? (Idiligyo ti Santiago 2:1-9.) No saan a nabaknang, ‘determinado kadi a bumaknang,’ aniaman ti mapasamak? (1 Timoteo  6:9) Okupado unay kadi iti negosio ket sangkabassit laengen a paset ti biagna ti us-usarenna nga agserbi iti Dios? (2 Timoteo 2:4) Naigamer kadi unayen iti panagpabaknang a dinan ikankano dagiti Nakristianuan a prinsipio iti panagnegosiona?​—1 Timoteo 6:10.

32. Ania a pakdaar ti inted ni Juan, ket kasanotay a mayaplikar dayta?

³² Aniaman ti kasasaad ti panagbiagtayo, kanayon koma nga ipangpangrunatayo ti Pagarian iti biagtayo. Nasken a ditay pulos liplipatan ti sasao ni apostol Juan: “Dikay ayaten ti lubong wenno uray dagiti bambanag nga adda iti lubong. No ti asinoman ayatenna ti lubong, ti ayat ti Ama awan kenkuana.” (1 Juan 2:15) Pudno, masapul nga usarentayo dagiti urnos ti lubong no maipapan iti ekonomia tapno agbiagtayo. (2 Tesalonica 3:10) Gapuna, ‘usarentayo ti lubong’​—ngem ditay usaren a “naan-anay” dayta. (1 Corinto 7:31) No nalabes ti panagayattayo kadagiti material a banag​—dagiti bambanag iti lubong​—saantayon nga ay-ayaten ni Jehova. Ti panagtarigagay iti “derrep ti lasag ken ti derrep dagiti mata ken ti panangiparammag iti panagbiag ti maysa” ket di maitunos iti panagaramid iti pagayatan ti Dios. * Ket ti panagaramid iti pagayatan ti Dios ti mangitunda iti biag nga agnanayon.​—1 Juan 2:16, 17.

33. Kasano a maliklikan dagiti Kristiano ti palab-og a nakasiluan ti Tiro?

³³ Ti palab-og a panangipangpangruna kadagiti material a banag ti nakasiluan ti Tiro. Naballigi no iti material a wagas, nagpannakkel unay, ket nadusa gapu iti kinamanagpannakkelna. Agserbi ti ulidanna a kas pakdaar iti nasnasion ken kadagiti indibidual itatta. Anian a nasaysayaat a suroten ti pammagbaga ni apostol Pablo! Idagadagna kadagiti Kristiano a “saan koma a nangato ti panagpampanunotda, ket isadagda ti namnamada, saan a kadagiti pagduaduaan a kinabaknang, no di ket iti Dios, a sibabaknang a mangipaay kadatayo iti isuamin a bambanag a pagragsakantayo.”​—1 Timoteo 6:17.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

[Mapa iti panid 256]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

EUROPA

ESPAÑA (Posible a disso ti TARSIS)

BAYBAY MEDITERANEO

SARDINIA

CHIPRE

ASIA

SIDON

TIRO

AFRICA

EGIPTO

 [Ladawan iti panid 250]

Agpaituray ti Tiro iti Babilonia, saan nga iti Asiria

[Ladawan iti panid 256]

Sinsilio a mangiladawan ken Melkart, kangrunaan a didiosen ti Tiro

[Ladawan iti panid 256]

Modelo ti maysa a barko ti Fenicia