Kapitulo Singko

Ti Pudno a Dios Ipadtona ti Pannakaisalakan

Isaias 44:1-28

1, 2. (a) Aniada a salsaludsod ti ibangon ni Jehova? (b) Kasano a paneknekan ni Jehova nga isu ti kakaisuna a pudno a Dios?

‘ASINO ti pudno a Dios?’ Adun a siglo a nayim-imtuod daytoy a saludsod. Anian a nakaskasdaaw ngarud yantangay iti libro ni Isaias, mismo a ni Jehova ti mangibangon iti dayta a saludsod! Awisenna dagiti tattao a mangutob: ‘Ni Jehova kadi ti kakaisuna a pudno a Dios? Wenno adda kadi sabali a makabalin a mangkarit iti saadna?’ Kalpasan ti panangirugina iti diskusion, mangipaay ni Jehova iti nainkalintegan nga estandarte iti panangrisut iti isyu ti Kinadios. Ti naidatag nga argumento iturongna dagiti nasingpet ti panagpuspusoda a tattao iti maysa a di masupiat a konklusion.

² Idi kaaldawan ni Isaias, nasaknap ti panagrukbab kadagiti didiosen. Iti nabatad ken nalawag a salaysay a nairekord iti kapitulo 44 ti naimpadtuan a libro ni Isaias, naipakita nga anian ti kinaubbaw ti panagdayaw iti didiosen! Kaskasdi, nasiluan ti mismo nga ili ti Dios iti panagdayaw kadagiti didiosen. Gapuna, kas naammuan kadagiti immun-una a kapitulo ti Isaias, umawat dagiti Israelita iti nainget a disiplina. Nupay kasta, siaayat nga ipanamnama ni Jehova iti nasion a nupay palubosanna dagiti taga Babilonia a mangkautibo iti ilina, isalakanna ida iti intudingna a tiempo. Ti pannakatungpal dagiti padto a pannakawayawaya ken ti pannakaisubli ti nasin-aw a panagdayaw paneknekanda a talaga a ni Jehova ti kakaisuna a pudno a Dios, a pakaibabainan dagiti amin nga agdaydayaw kadagiti awanan biag a didios ti nasnasion.

3. Kasano a ti naimpadtuan a sasao ni Isaias tulonganna dagiti Kristiano itatta?

 ³ Dagiti padto iti daytoy a paset ti Isaias ken ti kaitungpalanda idi un-unana pabilgenna ti pammati dagiti Kristiano itatta. Maysa pay, adda kaitungpalan ti naimpadtuan a sasao ni Isaias iti kaaldawantayo ken uray iti masanguanan. Ket dagidiay a pasamak ramanenna ti kaadda ti mangisalakan ken ti pannakaisalakan a dakdakkel pay ngem kadagidiay naipadto iti ili ti Dios idi un-unana.

Namnama Para Kadagidiay Kukua ni Jehova

4. Kasano a paregtaen ni Jehova ti Israel?

⁴ Mangrugi ti kapitulo 44 iti makaay-ayo a sasao a mangipalagip a ti Israel ket pinili ti Dios, a naisina kadagiti kabangibang a nasion tapno agbalin nga adipenna. Kuna ti padto: “Ita imdengam, O Jacob nga adipenko, ken sika, O Israel, a pinilik. Daytoy ti kinuna ni Jehova, ti Nangaramid kenka ken ti Nangporma kenka, a timmultulong kenka uray manipud iti tian, ‘Dika agbuteng, O adipenko a Jacob, ken sika, Jesurun, a pinilik.’” (Isaias 44:1, 2) Kayariganna, inaywanan ni Jehova ti Israel manipud iti aanakan ni inana, sipud idi nagbalin a nasion ti Israel kalpasan ti ipapanawda iti Egipto. Inawaganna a sangsangkamaysa ti ilina iti “Jesurun,” kayatna a sawen “Daydiay Nalinteg,” maysa a titulo a mangyebkas iti panangipateg ken dungngo. Dayta a nagan ipalagipna met a masapul nga agtalinaed a nalinteg dagiti Israelita, a masansan a dida naaramidan.

5, 6. Aniada a makapabang-ar a probision ti ipaay ni Jehova iti Israel, ket ania ti resultana?

⁵ Anian a makaay-ayo ken makapabang-ar ti sumaganad a sasao ni Jehova! Kunana: “Mangibukbokakto iti danum iti daydiay mawaw, ken tumartaredted a barbaresbes iti rabaw ti namaga a disso. Iparukpokkonto ti espirituk iti bin-im, ken ti bendisionko kadagiti kaputotam. Ket pudno unay nga agtubodanto a kasla addada iti tengnga ti berde a karuotan, kas kadagiti  alamo iti igid dagiti banawang ti danum.” (Isaias 44:3, 4) Uray iti napudot, natikag a pagilian, rumangpaya dagiti kakaykayuan no adda dagiti ubbog ti danum. No ipaay ni Jehova ti makabiag a dandanum ti kinapudno ken iparukpokna ti nasantuan nga espirituna, rumangpaya unay ti Israel, a kas kadagiti kayo iti igid dagiti waig. (Salmo 1:3; Jeremias 17:7, 8) Pabilgen ni Jehova ti ilina tapno maitungpalda ti akemda kas saksi iti Kinadiosna.

⁶ Ti maysa a resulta daytoy a pannakaiparukpok ti nasantuan nga espiritu isu ti napabaro nga apresasion ti sumagmamano nga indibidual iti relasion ti Israel ken ni Jehova. Gapuna, mabasatayo: “Kunaento daytoy: ‘Kukuanak ni Jehova.’ Ket daydiay awagannanto ti bagina iti nagan ni Jacob, ket ti sabali isuratnanto iti imana: ‘Kukua ni Jehova.’ Ket ti maysa galadannanto ti bagina iti nagan ti Israel.” (Isaias 44:5) Wen, pakaidayawanto ti panangawit iti nagan ni Jehova, yantangay makitadanto nga isu ti kakaisuna a pudno a Dios.

Maysa a Karit Kadagiti Didios

7, 8. Kasano a kariten ni Jehova ti didios dagiti nasion?

⁷ Iti sidong ti Linteg Mosaiko, ti mangsaka​—kadawyanna maysa a lalaki a kaasitgan a kabagian​—mabalinna a gatangen ti maysa a tao tapno maluk-atan iti pannakaadipen. (Levitico 25:47-54; Ruth 2:20) Ipabigbig itan ni Jehova ti bagina kas Manangsaka a maipaay iti Israel​—daydiay mangsubbot iti nasion, tapno maibabain ti Babilonia ken amin a didiosna. (Jeremias 50:34) Sanguenna dagiti palso a didios ken dagiti agdaydayaw kadakuada, a kunkunana: “Daytoy ti kinuna ni Jehova, ti Ari ti Israel ken ti Manangsakana, ni Jehova ti buybuyot, ‘Siak ti umuna ken siak ti maudi, ket malaksid kaniak awan ti Dios. Ket siasino ti kas kaniak? Agpukkaw koma, tapno maibagana dayta ket idatagna kaniak. Manipud idi dinutokak dagiti tattao iti nabayagen a tiempo, agpadpada ti bambanag nga umay ken ti bambanag a dumtengto ibagada koma iti biangda. Dikay  agalinggaget ket dikay agamanga. Saan kadi a manipuden iti dayta a tiempo impangngegko kenka a sinaggaysa ken insaritak dayta? Ket dakayo dagiti saksik. Adda kadi Dios malaksid kaniak? Awan, awan ti Bato. Awan ti ammok.’”​—Isaias 44:6-8.

⁸ Kariten ni Jehova dagiti didios nga idatagda ti ebidensiada. Maibagada kadi dagiti banag a saan pay a napasamak a kasla napasamakdan, a siuumiso nga ipadtoda dagiti masanguanan a pasamak nga agparang a kasla mapaspasamaken? Maaramid laeng dayta daydiay ‘umuna ken maudi,’ daydiay addan sakbay pay a naadda amin a palso a didios ken addanto pay uray nabayagen a nalipatan dagita a didios. Saan nga agamak ti ilina a mangsaksi iti daytoy a kinapudno, yantangay saranayen ida ni Jehova, daydiay natibker ken di magaraw a kas iti dakkel a bato!​—Deuteronomio 32:4; 2 Samuel 22:31, 32.

Ti Kinaubbaw ti Panagdayaw iti Didiosen

9. Dakes kadi a mangaramid dagiti Israelita iti aniaman a kita ti ladawan ti nabiag a banag? Ilawlawagyo.

⁹ Ti karit ni Jehova kadagiti palso a didios ipalagipna ti maikadua kadagiti Sangapulo a Bilin. Nabatad a kunaen dayta a bilin: “Dika mangaramid maipaay kenka iti maysa a kinitikitan a ladawan wenno maysa a porma a kaasping ti aniaman a banag nga adda iti langlangit sadi ngato wenno adda iti daga iti baba wenno adda iti dandanum iti uneg ti daga. Dika agruknoy kadakuada wenno mauyotan nga agserbi kadakuada.” (Exodo 20:4, 5) Siempre, daytoy a panangiparit dina kayat a sawen a di mabalin a mangaramid dagiti Israelita kadagiti dekorasion a ladawan ti nagduduma a banag. Imbilin a mismo ni Jehova a maikabil iti tabernakulo dagiti ladawan ti mulmula, animal, ken kerubin. (Exodo 25:18; 26:31) Nupay kasta, saan a rumbeng a pagrukbaban wenno dayawen dagitoy. Awan agkararag wenno agidaton kadagidiay a ladawan. Iparit ti naipaltiing a bilin ti Dios ti panagaramid iti aniaman a kita ti imahen a  mausar a pagdayawan. Maibilang nga idolatria ti panagdayaw kadagiti imahen wenno panagrukbab kadagita.​—1 Juan 5:21.

10, 11. Apay a matmatan ni Jehova a nakababain dagiti imahen?

¹⁰ Deskribiren itan ni Isaias ti kinaawan serserbi dagiti awanan biag nga imahen ken ti pannakaibabainto dagidiay agar-aramid kadagita: “Dagiti mangporporma iti kinitikitan a ladawan saanda amin a kinapudno, ket dagiti met laeng ing-ingungotenda saandanto a makagunggona; ket kas dagiti saksida awan ti makitada ken awan ti ammoda, tapno mabainanda koma. Siasino ti nangporma iti maysa a dios wenno nangsukog iti maysa a sinukog laeng a ladawan? Saan a pulos makagunggona dayta. Adtoy! Amin dagiti mismo a kakaduana mabainandanto, ket dagiti nasigo a trabahador naggapuda kadagiti naindagaan a tattao. Isuda amin aguummongdanto a sangsangkamaysa. Agtakderdanto a siiintek. Agalinggagetdanto. Mabainandanto a sangsangkagiddan.”​—Isaias 44:9-11.

¹¹ Apay a matmatan ti Dios dagitoy nga imahen a nakababain unay? Umuna, imposible a siuumiso a mailadawan ti Mannakabalin-amin a kaarngi dagiti material a banag. (Aramid 17:29) Maysa pay, ti panagdayaw kadagiti pinarsua imbes a ti Namarsua ket pananginsulto iti Kinadios ni Jehova. Ken saan aya a mangipababa dayta iti dignidad ti tao, a naparsua “iti ladawan ti Dios”?​—Genesis 1:27; Roma 1:23, 25.

12, 13. Apay a saan a makaaramid ti tao iti aniaman nga imahen a maikari a pagdayawan?

¹² Agbalin aya a nasantuan ti pisikal a banag agsipud ta dinisenioda dayta a pagdayawan? Palagipannatayo ni Isaias a ti panagaramid iti imahen ket gapuanan laeng ti tao. Dagiti alikamen ken metodo ti agar-aramid iti imahen ket umasping kadagidiay ar-aramaten ti asinoman nga artesano: “No maipapan iti managkitikit iti landok babaen ti kimmawit a pandaras, isu nakumikom iti dayta kadagiti beggang; ket babaen kadagiti martilio rugianna a buklen dayta, ket makumkumikom iti dayta babaen ti nabileg a takiagna. Kasta met, isu nagbisin, ket  iti kasta awanan bileg. Saan nga imminum iti danum; iti kasta mabannog. No maipapan iti managkitikit iti kayo, inyunnatna ti pagrukod a parteng; pinasurotanna iti nalabaga a tisa; trabahuenna dayta babaen ti paet ti kayo; ket babaen ti kompas paspasurotanna, ket in-inut nga aramidenna a kas iti ladawan ti maysa a tao, kas iti kinalibnos ti tattao, tapno agsaad iti balay.”​—Isaias 44:12, 13.

¹³ Ti pudno a Dios ti nangaramid iti amin a sibibiag a parsua ditoy daga, a pakairamanan ti tao. Ti adda puotna a biag ket nakaskasdaaw a pammaneknek iti Kinadios ni Jehova, ngem siempre, natantan-ok ni Jehova ngem iti amin a pinarsuana. Makaaramid ngata ti tao iti nasaysayaat ngem dayta? Makaaramid aya ti tao iti natantan-ok ngem iti mismo a bagina​—a nakatantan-ok unay a maikari a pagdayawanna? No agaramid ti tao iti imahen, mabannog, mabisinan, ken mawaw. Dagitoy ti limitasion ti tao, ngem uray kaskasano, dagita ti mangipakita a sibibiag ti tao. Ti imahen nga aramidenna ket mabalin a kaarngi ti tao. Mabalin a napintas pay. Ngem awan biagna. Saan a pulos a nadibinuan dagiti imahen. Maysa pay, awan a pulos ti kinitikitan nga imahen a “nagtinnag manipud langit,” a kasla ketdin saan a tao ti nakinggapuanan.​—Aramid 19:35.

14. Kasano a dagiti agar-aramid iti imahen bin-ig nga agpampannurayda laeng ken Jehova?

¹⁴ Ituloy nga ipakita ni Isaias a dagiti agar-aramid iti imahen agpampannurayda a naan-anay iti natural a proseso ken kadagiti material a pinarsua ni Jehova: “Adda maysa a ti trabahona ket agpukan kadagiti sedro; ket adda alaenna a kakikita ti kayo, ti mismo a nakarangrangpaya a kayo, ket bay-anna a tumibker maipaay kenkuana iti tengnga dagiti kayo iti bakir. Immulana ti kayo a laurel, ket ti met laeng agbuyat a tudo padpadakkelenna dayta. Ket nagbalin a maysa a banag nga aramaten ti tao tapno pagtalinaedenna a sumsumged ti apuy. Gapuna mangala iti paset dayta tapno aginudo. Kinapudnona  isu mangpataud iti apuy ket pudno nga agluto iti tinapay. Isu agaramid met iti maysa a dios a pagruknoyanna. Inaramidna dayta a kas kinitikitan a ladawan, ket iruknoyna ti bagina iti dayta. Ti kagudua dayta pudno a puoranna iti apuy. Iti rabaw ti kaguduana itunona a naimbag ti lasag a kanenna, ket isu mapnek. Aginudo met ket kunaenna: ‘Aha! Naginudoak. Nakitak ti lawag ti apuy.’ Ngem ti nabatbati iti dayta pudno nga aramidenna a maysa a dios a mismo, nga isu ti kinitikitan a ladawanna. Iruknoyna ti bagina iti dayta ket agrukob ken agkararag iti dayta ket kunaenna: ‘Ispalennak, ta sika ti diosko.’”​—Isaias 44:14-17.

15. Kasano nga ipakpakita ti agar-aramid kadagiti imahen ti naan-anay a kinaawan pannakaawatna?

¹⁵ Makaisalakan aya ti di nauram a kayo a pagsungrod? Siempre saan. Ti laeng pudno a Dios ti makaisalakan. Kasano a pagrukbaban ti tattao dagiti awanan biag a banag? Ipakita ni Isaias nga adda iti puso ti tao ti pudno a problema: “Saanda a naammuan, saanda met a naawatan, agsipud ta napiltakan dagiti matada tapno saanda a makakita, ti pusoda tapno saanda a maaddaan iti pannakatarus. Ket awan ti makalagip iti pusona wenno addaan iti pannakaammo wenno pannakaawat, a kunkunana: ‘Ti kagudua dayta pinuorak iti apuy, ket iti rabaw dagiti beggangna naglutoak met iti tinapay; agtunoak iti lasag ket manganak. Ngem ti matedda iti dayta aramidekto aya a nakarimrimon laeng a banag? Iti naganggangan a kayo iruknoykonto aya ti bagik?’ Isu agtartaraon kadagiti dapo. Isu inyaw-awan ti bukodna a puso a napagang-angawan. Ket saanna nga ispalen ti kararuana, saanna met a kunaen: ‘Awan aya ti kinaulbod iti makannawan nga imak?’” (Isaias 44:18-20) Wen, ti panangpampanunot nga adda naespirituan a pagimbagan ti idolatria ket mayasping iti pannangan iti dapo imbes a ti nasustansia a taraon.

16. Kasano a nangrugi ti idolatria, ket ania ti mamagbalin a posible iti dayta?

¹⁶ Pudno nga idiay langit ti nangrugian ti idolatria idi inaguman  ti mannakabalin nga espiritu a parsua a nagbalin a Satanas ti panagdayaw a maipaay laeng koma ken Jehova. Napalalo ti panagtarigagay ni Satanas, a dayta ti nangisiasi kenkuana iti Dios. Daydi ti pudno a punganay ti idolatria, yantangay imbaga ni apostol Pablo nga agpada ti kinaagum ken idolatria. (Isaias 14:12-14; Ezequiel 28:13-15, 17; Colosas 3:5) Ni Satanas ti nangsulbog iti immuna a pagassawaan a mangawat kadagiti inaagum a kapanunotan. Kinalikaguman ni Eva ti intukon kenkuana ni Satanas: “Sigurado a maluktan dagiti matayo ket sigurado nga agbalinkayo a kas iti Dios, a makaammo iti naimbag ken dakes.” Kinuna ni Jesus nga agtaud iti puso ti kinaagum. (Genesis 3:5; Marcos 7:20-23) Posible a matnag dagiti tattao iti idolatria no dumakes ti pusoda. No kasta, anian a nagpateg kadatay amin a ‘saluadantay ti pusotayo,’ a ditay pulos itulok nga adda asinoman wenno aniaman a mangokupar iti umiso a lugar ni Jehova iti pusotayo!​—Proverbio 4:23; Santiago 1:14.

Gutugoten ni Jehova ti Puspuso

17. Ania ti rumbeng nga ipapuso ti Israel?

¹⁷ Sumaganad a gutugoten ni Jehova dagiti Israelita a lagipenda nga addada iti naisangsangayan ken nadayaw a saad. Isuda dagiti saksina! Kunana: “Laglagipem dagitoy a banag, O Jacob, ken sika, O Israel, agsipud ta sika ti adipenko. Siak ti nangbukel kenka. Maysaka nga adipen a kukuak. O Israel, saankanto a malipatan iti biangko. Punasekto dagiti salungasingmo kas babaen iti ulep, ken dagiti basolmo kas babaen iti aripuno ti ulep. Agsublika kaniak, ta sakaenkanto. Agdir-ikayo a sirarag-o, dakayo a langlangit, ta ni Jehova nagtignay! Agdir-ikayo a sibaballigi, dakayo a kababaan a paspaset ti daga! Agragsakkayo, dakayo a bambantay, buyogen ti narag-o a panagikkis, sika a bakir ken dakayo amin a kaykayo nga adda iti dayta! Ta ni Jehova sinakana ni Jacob, ket iti Israel ipakitana ti pintasna.”​—Isaias 44:21-23.

18. (a) Apay nga adda panggapuan ti Israel nga agrag-o? (b) Kasano a matulad dagiti adipen ni Jehova ti kinamanangngaasina itatta?

 ¹⁸ Saan a ti Israel ti nangbukel ken Jehova. Isu ket saan a dios nga inaramid ti tao. Imbes ketdi, ni Jehova ti nangbukel iti Israel nga agbalin nga adipen a pinilina. Ket paneknekanna manen ti Kinadiosna inton ispalenna ti nasion. Sidudungngo a kasaritana ti ilina, nga ipasiguradona kadakuada nga abbonganna a mamimpinsan dagiti basolda no agbabawida, nga ilemmengna dagiti salungasingda a kasla lingdan dagiti di masalput nga ulep. Anian a panggapuan ti Israel nga agrag-o! Ti ehemplo ni Jehova tignayenna dagiti adipenna iti moderno a tiempo a mangtulad iti kinamanangngaasina. Aramidenda dayta babaen ti panangikagumaanda a mangtulong kadagidiay makabasol​—nga ikagumaanda a pasublien ti espiritualidadda no mabalin.​—Galacia 6:1, 2.

Ti Kangrunaan a Pakasubokan ti Kinadios

19, 20. (a) Iti ania a wagas nga iyeg ni Jehova ti kangitingitan ti kasona? (b) Aniada a makaparagsak a bambanag ti ipadto ni Jehova para iti ilina, ket siasino ti ahentena a mangipatungpal kadagitoy?

¹⁹ Iyeg itan ni Jehova ti nabileg a tampok ti legal nga argumentona. Dandaninan idatag ti mismo a sungbatna iti kakaruan a panangsubok iti Kinadios​—ti abilidad a mangipadto a siuumiso iti masanguanan. Awagan ti maysa nga eskolar ti Biblia ti sumaganad a lima a bersikulo ti Isaias kapitulo 44 a “daniw ti di maartapan a kinatan-ok ti Dios ti Israel,” ti maymaysa a Namarsua, ti kakaisuna a Manangipalgak iti masanguanan ken pangnamnamaan ti Israel iti pannakaisalakan. In-inut a magtengan dayta a teksto ti makapikapik a kangitingitanna babaen ti pannakaipakaammo ti nagan ti tao a mangwayawaya iti nasion manipud iti Babilonia.

²⁰ “Daytoy ti kinuna ni Jehova, ti Manangsakam ken ti Nangporma kenka manipud iti tian: ‘Siak, ni Jehova, ar-aramidek ti isuamin, iyun-unnatko a sisiak ti langlangit, iyap-aplagko ti daga. Siasino idi ti kaduak? Papaayek dagiti pagilasinan  dagiti mannanao iti ubbaw, ket siak Daydiay mamagtignay a simamauyong kadagiti mismo a mammadles; Daydiay mamagsanud kadagiti masirib a tattao, ken Daydiay mamagbalin a kinamaag uray ti pannakaammoda; Daydiay mamagbalin a pudno ti sao ti adipenna, ken Daydiay mangitungpal a naan-anay iti pammatigmaan dagiti bukodna a mensahero; Daydiay agkunkuna maipapan iti Jerusalem, “Isu mapagnaedanto,” ken maipapan kadagiti siudad ti Juda, “Mabangondanto manen, ket dagiti langalang a dissona patakderekto”; Daydiay agkunkuna iti nadanum a yuyeng, “Agalibungubongka; ket amin a karkarayanmo pagmagaekto”; Daydiay agkunkuna maipapan ken Ciro, “Isu ti pastorko, ket isuamin a pakaragsakak itungpalnanto a naan-anay”; uray iti sasaok maipapan iti Jerusalem, “Isu mabangonto manen,” ken maipapan iti templo, “Maisaadmonto ti pamuonmo.”’”​—Isaias 44:24-28.

21. Ania a pammatalged ti ipaay ti sasao ni Jehova?

²¹ Wen, saan laeng nga agipadto kadagiti masanguanan a pasamak ti kabaelan ni Jehova no di ket addaan met iti pannakabalin a mangitungpal a naan-anay iti naipalgak a panggepna. Daytoy a deklarasion ti agserbi a pangnamnamaan ti Israel. Maysa dayta a pammatalged a nupay paglangalangen dagiti buyot ti Babilonia dayta a daga, bumangonto manen ti Jerusalem ken dagiti kabangibangna a siudad ket maipasdekto manen sadiay ti pudno a panagdayaw. Ngem kasano?

22. Deskribiren no kasano nga agmaga ti Karayan Eufrates.

²² Dagiti di napaltiingan a mammadles gagangay a saanda unay nga espesipiko kadagiti padtoda gapu ta maamakda a mapaneknekanto a nagbiddutda. Maigiddiat iti dayta, baeten ken Isaias, ipalgak ni Jehova ti mismo a nagan ti tao nga usarenna a mangluk-at iti ilina iti pannakakautibo tapno makaawidda ket ibangonda manen ti Jerusalem ken ti templo. Ciro ti naganna, ken pagaammo kas Ciro a Dakkel ti Persia. Detalyado met nga ibaga ni Jehova ti estratehia ni Ciro a mangserrek iti  naindaklan ken narikut a sistema a pangdepensa ti Babilonia. Masalakniban ti Babilonia babaen kadagiti nangato a pader ken adalem a dandanum a lumasat ken nanglikmut iti siudad. Usaren ni Ciro iti pagimbaganna ti kangrunaan nga elemento dayta a sistema​—ti Karayan Eufrates. Sigun kadagiti nagkauna a historiador a da Herodotus ken Xenophon, iti surongen ti Babilonia, imbaw-ing ni Ciro ti dandanum ti Eufrates agingga a nages-es ti karayan a mabalinen a ballasiwen dagiti soldadona. No iti abilidad ti karayan a mangsalaknib iti Babilonia, agmaga ti nabileg nga Eufrates.

23. Ania ti adda a rekord maipapan iti pannakatungpal ti padto a wayawayaan ni Ciro ti Israel?

²³ Ti ngay kari a luk-atan ni Ciro ti ili ti Dios ken siguraduenna a maibangon manen ti Jerusalem ken ti templo? Iti opisial a proklamasion ni Ciro a nairekord iti Biblia, kunana: “Daytoy ti kinuna ni Ciro nga ari ti Persia, ‘Amin dagiti pagarian ti daga inted kaniak ni Jehova a Dios ti langlangit, ket isu pinarebbengannak nga ibangonak iti balay idiay Jerusalem, nga adda idiay Juda. Siasinoman nga adda kadakayo manipud intero nga ilina, adda koma kenkuana ti Diosna. Gapuna sumang-at koma idiay Jerusalem, nga adda idiay Juda, ket bangonenna manen ti balay ni Jehova a Dios ti Israel​—isu ti pudno a Dios​—nga adda idi idiay Jerusalem.’” (Esdras 1:2, 3) Natungpal a naan-anay ti sao ni Jehova baeten ken Isaias!

Ni Isaias, ni Ciro, ken Dagiti Kristiano Itatta

24. Ania ti pakainaigan ti pannakairuar ti bilin ni Artaxerxes “a mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem” ken ti iyaay ti Mesias?

²⁴ Ti maika-44 a kapitulo ti Isaias itan-okna ni Jehova kas maymaysa a pudno a Dios ken ti Manangispal iti nagkauna nga ilina. Maysa pay, adda napateg a kaipapanan dayta a padto para kadatayo amin itatta. Ti bilin ni Ciro a mangibangon manen iti templo ti Jerusalem, a naited idi 538/537 K.K.P., inrugina dagiti pasamak a nagngudo iti pannakatungpal ti sabali pay a nakaskasdaaw a padto. Ti bilin ni Ciro ket pinasarunuan ti  naud-udi nga agturay, ni Artaxerxes, a nangibilin a rumbeng a maibangon manen ti siudad ti Jerusalem. Impalgak ti libro ni Daniel a “manipud iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem [idi 455 K.K.P.] agingga iti Mesias a Panguluen,” addanto 69 a “lawas” a sagpipito a tawen. (Daniel 9:24, 25) Pimmayso met daytoy a padto. Iti eksakto nga eskediul idi tawen 29 K.P., 483 a tawen kalpasan a naipatungpal ti bilin ni Artaxerxes iti Naikari a Daga, nabautisaran ni Jesus ken rinugianna ti ministeriona ditoy daga. *

25. Ania ti ipasimudaagna iti moderno a tiempo ti pannakarba ti Babilonia kadagiti ima ni Ciro?

 ²⁵ Ti pannakaluk-at dagiti nasungdo a Judio manipud iti pannakaidestiero, a napasamak gapu iti pannakarba ti Babilonia, iladladawanna ti pannakaluk-at dagiti napulotan a Kristiano idi 1919 manipud iti naespirituan a pannakaidestiero. Dayta a pannakaluk-at pinaneknekanna ti pannakarba ti sabali pay a Babilonia, a nadeskribir kas maysa a balangkantis, Babilonia a Dakkel​—a mangisimbolo iti sapasap a palso a relihion iti lubong. Kas nailanad iti libro nga Apocalipsis, nakita a nasaksakbay ni apostol Juan ti pannakarbana. (Apocalipsis 14:8) Nakitana met ti kellaat a pannakadadaelna. Ti panangiladawan ni Juan iti pannakadadael dayta a sangalubongan nga imperio a napno iti didiosen ket addada pagaspinganna iti panangiladawan ni Isaias iti naballigi a panangparmek ni Ciro iti nagkauna a siudad ti Babilonia. No kasano a saan a nangispal iti Babilonia dagiti mangsalaknib a danumna idi rimmaut ni Ciro, kasta met a dagiti ‘danum’ ti sangatauan a mangsupsuporta ken mangsalsalaknib iti Babilonia a Dakkel ket ‘agmaganto’ sakbay ti nainkalintegan a pannakadadaelna.​—Apocalipsis 16:12. *

26. Kasano a ti padto ni Isaias ken ti kaitungpalanna pabilgenna ti pammatitayo?

²⁶ Iti panangmatmattayo, nasurok a dua ket kagudua a milenio kalpasan ti panangipakaammo ni Isaias iti padtona, makitatayo a pudno nga ‘intungpal a naan-anay [ti Dios] ti pammatigmaan dagiti bukodna a mensahero.’ (Isaias 44:26) No kasta, ti kaitungpalan ti padto ni Isaias ket naisangsangayan a pagarigan ti kinamapagtalkan ti amin a padto iti Nasantuan a Kasuratan.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

 [Ladawan iti panid 63]

Makaisalakan aya ti di nauram a kayo a pagsungrod?

[Ladawan iti panid 73]

Marmol nga ulo ti Ari ti Iran, a nalabit ni Ciro

 [Ladawan iti panid 75]

Tungpalen ni Ciro ti padto babaen ti panangibaw-ingna kadagiti danum ti Eufrates