“TI Biblia ket buklen dagiti rimmang-ayan ken kapkapadasan iti biag ti sangatauan, ken naisangsangayan,” kuna ti maysa a pagiwarnak nga impablaak ti Chung Shang University idiay Guangzhou, China. Naadaw a kinuna ni Immanuel Kant, naimpluensia a pilosopo idi maika-18 a siglo: “Ti kaadda ti Biblia, kas libro nga agpaay kadagiti tattao, ti kasayaatan a nagunggona ti sangatauan. Aniaman a panangpadas a mangtagibassit iti dayta . . . ket panagbasol iti sangatauan.” Kuna ti The Encyclopedia Americana: “Saan la a dagiti Judio ken Kristiano ti inimpluensiaan ti Biblia. . . . Mamatmatan ita dayta kas moral ken narelihiosuan a gameng ken ad-adda a maipatpateg dagiti nakaad-adu a pannursurona bayat a dumakdakkel ti namnama iti sangalubongan a panagrang-ay.”

² Aniaman ti relihionyo, saankayo kadi a magagaran a maaddaan iti pannakaammo iti kasta a libro? Iti arinunos ti maika-20 a siglo, naipatarus ti Biblia, kompleto man wenno ti dadduma a pasetna, iti nasurok a 2,200 a pagsasao. Magun-od dayta ti kaaduan a tattao iti pagsasao a mabasa ken matarusanda. Sipud pannakapartuat ti pagimprentaan, mapattapatta nga uppat a bilion a kopia ti Biblia ti naiwarasen iti intero a lubong.

³ Ita, pangngaasiyo ta ukagenyo ti Bibliayo, no adda kopiayo, ket kitaenyo ti benneg a mangipakita no ania dagiti linaonna. Makitayo ti nagnagan dagiti libro, mangrugi iti Genesis agingga iti Apocalipsis. Ti Biblia ket pudno a koleksion ti 66 a libro nga insurat ti agarup 40 a nadumaduma a tattao. Ti umuna a benneg, a buklen ti 39 a libro nga awagan ti kaaduan a Daan a Tulag, ket maitutop nga awagan a Hebreo a Kasuratan agsipud ta naisurat dagitoy kangrunaanna iti Hebreo. Ti maikadua a benneg, a buklen ti 27 a libro nga awagan ti kaaduan a Baro a Tulag, ket maitutop nga awagan iti Kristiano a Griego a Kasuratan agsipud ta insurat dagiti Kristiano  a mannurat iti Griego. Naisurat ti Biblia iti las-ud ti nasurok a 1,600 a tawen, manipud 1513 K.K.P. aginggat’ 98 K.P. Saan a nagnunumuan dagiti mannurat ti insuratda, ken dadduma a libro ti naggigiddan a naisurat kadagiti lugar nga agiinnaddayo iti rinibu a kilometro. Kaskasdi, maymaysa ti tema ti Biblia ken agtutunos dagiti linaonna, saan nga agkokontra. Mabalin a panunotentayo, ‘Kasano a ti nasurok nga 40 a tattao a nagbiag iti las-ud ti 16 a siglo ket nakabukel iti maysa a libro nga agtutunos unay dagiti linaonna?’

⁴ Nupay naisurat ti Biblia nasurok a 1,900 a tawenen ti naglabas, dagiti linaonna ti mamagpanunot kadagiti lallaki ken babbai iti moderno a panawen. Kas pagarigan, ukagenyo ti Bibliayo iti Job 26:7. Laglagipenyo a naisurat dayta a teksto idi maika-15 a siglo K.K.P. Kastoy ti mabasa: “[Ti Dios] un-unnatenna ti amianan iti rabaw ti ongaong a disso, nga imbitinna ti daga iti awan.” Sumaruno nga ukagenyo ti Isaias 40:22, ket tandaananyo a naisurat ti libro nga Isaias idi maikawalo a siglo K.K.P. Kuna daytoy a bersikulo: “Adda Daydiay nga agnanaed iti ngatuen ti sirkulo ti daga, a dagiti agnanaed iti dayta ket kaslada kadagiti rumsa, Daydiay mangyun-unnat iti langlangit kas iti napino a barabad, a mangyukrad kadakuada kas iti tolda a pagnaedan.” Ania ti mapanunotyo no basbasaenyo daytoy dua a deskripsion? Maysa a ladawan ti nagtimbukel a banag a ‘nakabitin’ iti law-ang. Nalabit nakakitakayon iti kasta a ladawan a rinetrato dagiti moderno a lugan iti law-ang. Mabalin a panunotenyo, ‘Kasano a dagiti tattao a nagbiag idi ugma ammoda dagiti kasta a nasientipikuan a kinapudno?’

⁵ Usigentayo ti sabali pay a saludsod maipapan iti Biblia. Umiso kadi ti Biblia no maipapan iti historia? Ipagarup ti dadduma a ti Biblia ket nagupgop laeng a sarsarita, nga awan ti nakaibasaranna a historia. Alaentay a pagarigan ti nalatak nga ari ti Israel a ni David. Ti Biblia laeng idi ti kakaisuna a gubuayan ti pannakaammo maipapan iti biagna. Nupay bigbigen dagiti kangrunaan a historiador nga isut’ pudno a nagbiag, dadduma a managduadua ti mangipapan a sarsarita laeng dayta a pinarbo dagiti Judio nga agisaksaknap iti propaganda. Ania ti ipakita dagiti ebidensia?

 ⁶ Idi 1993, adda kitikit a nangdakamat iti “Balay ni David” a nasarakan kadagiti rebbek ti nagkauna a siudad ti Dan idiay Israel. Dayta a kitikit ket paset ti maysa a naburak a monumento idi maikasiam a siglo K.K.P., a pammalagip iti pannakaabak dagiti Israelita kadagiti kabusorda. Di ninamnama, adda nagkauna a panangdakamat ken David malaksid kadagiti binulong ti Biblia! Napateg kadi daytoy? Maipapan iti daytoy a takuat, kinuna ni Israel Finkelstein, manipud Tel Aviv University: “Dagus a naikkat ti panagduadua iti Biblia gapu iti pannakatakuat iti kitikit maipapan ken David.” Makapainteres ta kinuna naminsan ni Professor William F. Albright, arkeologo a nagkabkabakab iti adu a dekada idiay Palestina: “Ti agsasaruno a takuat pinaneknekanda ti kinaumiso dagiti nagadu a detalye, ken ad-adda a pinatalgedanna ti kinapateg ti Biblia kas reperensia ti historia.” Mayimtuodtayo manen, ‘Saan a kas kadagiti sariugma ken sarsarita, apay ngata a kasta unay ti kinaumiso daytoy a nagkauna a libro no maipapan iti historia?’ Ngem saan la a dayta.

⁷ Ti Biblia ket libro met dagiti padto. (2 Pedro 1:20, 21) Ti termino a “padto” mabalin nga ipalagipna a dagus kadakayo ti saan a natungpal a sasao dagiti sinsinan a propeta. Ngem iwaksiyo pay ti aniaman a dati a kapanunotanyo ket ukagenyo ti Bibliayo iti Daniel kapitulo 8. Nasirmata ditoy ni Daniel ti panagranget ti kalakian a karnero nga addaan iti dua a sara ken ti kalakian a kalding a burboran nga addaan iti “nakalatlatak a sara.” Nangabak ti kalakian a kalding, ngem nabungtol ti dakkel a sarana. Nagtubo ti uppat a sara manipud nakabungtolanna. Ania ti kaipapanan ti sirmata? Ituloy ti salaysay ni Daniel: “Ti kalakian a karnero a nakitam nga addaan iti dua a sara iladawanna ti ar-ari ti Media ken Persia. Ket ti kalakian a kalding a burboran iladawanna ti ari ti Grecia; ket no maipapan iti dakkel a sara nga adda iti baet dagiti matana, iladawanna ti umuna nga ari. Ket dayta yantangay nabungtol, iti kasta adda uppat a timmakder a kasukatna iti kamaudiananna, addanto tumakder nga uppat a pagarian manipud iti nasionna, ngem saan a babaen iti pannakabalinna.”​—Daniel 8:3-22.

 ⁸ Natungpal kadi daytoy a padto? Nakompleto ti pannakaisurat ti libro ni Daniel idi agarup 536 K.K.P. Kalpasan ti 180 a tawen, nayanak idi 356 K.K.P. ti ari ti Macedonia a ni Alejandro a Dakkel, a nangparmek iti Imperio ti Persia. Isu ti “dakkel a sara” iti baet dagiti mata “ti kalakian a kalding a burboran.” Sigun iti Judio a historiador a ni Josephus, idi simrek idiay Jerusalem sakbay a pinarmekna ti Persia, naipakita ken Alejandro ti libro ni Daniel. Patienna a ti impadto ni Daniel maipapan kenkuana tuktukoyenna ti mismo a pannakigubatna iti Persia. Kanayonanna, kadagiti libro ti historia ti lubong, mabasayo ti napasamak iti imperio ni Alejandro kalpasan ti ipapatayna idi 323 K.K.P. Uppat a heneral ti nangsublat iti imperiona. Idi 301 K.K.P., ti ‘uppat a sara’ a timmakder a kasukat ti “dakkel a sara” biningayda ti teritoria iti uppat a paset. Adda manen rasontayo nga agkuna, ‘Kasano a silalawag ken siuumiso a maipakpakauna ti maysa a libro ti mapasamak kalpasan ti agarup 200 a tawen?’

⁹ Ti Biblia a mismo ti sumungbat iti dayta a saludsod: “Amin a Kasuratan impaltiing ti Dios ken makagunggona.” (2 Timoteo 3:16) Ti Griego a sao a naipatarus nga “impaltiing ti Dios” ket literal a kaipapananna “pinug-awan ti Dios.” ‘Impug-aw’ ti Dios iti isip ti agarup 40 a mannurat dagiti impormasion a masarakantay ita kadagiti libro ti Biblia. Ti sumagmamano a pagarigan—iti siensia, historia, ken padto—nga inusigtayo silalawag nga ipatuldoda ti maymaysa a konklusion. Naggubuay iti Dios, saan nga iti sirib ti tao, daytoy naisangsangayan a libro, ti Biblia. Kaskasdi, adu ita ti agduadua maipapan iti kaadda ti Autorna​—ti Dios. Dakayo ngay?