1-3. Apay a napan ni apostol Pablo idiay Corinto, ken ania dagiti karit a nakaipasanguanna?

 ARINUNOS ti 50 C.E. idi. Adda ni apostol Pablo idiay Corinto, ti narang-ay a sentro ti negosio a pagnanaedan ti adu a Griego, Romano, ken Judio. a Saan a napan ni Pablo sadiay tapno aggatang wenno aglako wenno agbirok iti trabaho. Adda napatpateg nga amang a rantana sadiay—tapno ikasabana ti Pagarian ti Dios. Nupay kasta, kasapulanna ti pagdagusan ta dina kayat ti agbalin a dadagsen kadagiti sabsabali. Dina kayat ti mangnamnama iti pinansial a suporta ti dadduma gapu iti ministeriona. Ania ti aramidenna?

² Nasigo ni Pablo nga agaramid iti tolda. Saan a nalaka dayta a trabaho, ngem situtulok a mangaramid iti dayta tapno masuportaranna ti bagina. Makasarak ngata iti trabaho iti dayta a narang-ay a siudad? Makabirok ngata iti maitutop a pagdagusan? Nupay naipasango kadagitoy a karit, saan a binaybay-an ni Pablo ti ministeriona, nga isu ti kangrunaan a trabahona.

³ Nagtalinaed ni Pablo idiay Corinto iti sumagmamano a tiempo, ket nagsayaat ti imbunga ti ministeriona sadiay. Ania ti masursurotayo kadagiti aktibidad ni Pablo idiay Corinto a tumulong kadatayo a mangikasaba a naan-anay iti Pagarian ti Dios iti teritoriatayo?

4, 5. (a) Nagdagusan ni Pablo bayat ti kaaddana idiay Corinto, ken ania ti pagtrabahuanna? (b) Apay nga ammo ni Pablo ti agaramid iti tolda?

⁴ Sumagmamano a tiempo kalpasan a simmangpet ni Pablo idiay Corinto, naam-ammona ti managpadagus nga agassawa—ti Judio nga agnagan iti Aquila ken ni Priscila, wenno Prisca, nga asawana. Immakar idiay Corinto dagitoy nga agassawa gapu ta imbilin ni Emperador Claudio “a pumanaw iti Roma ti amin a Judio.” (Ara. 18:1, 2) Saan laeng a pinadagus da Aquila ken Priscila ni Pablo no di ket inawisda pay a makipagtrabaho  kadakuada. Kuna ti salaysay: “Gapu ta agpapadada iti trabaho, nagyan iti balayda ken nakipagtrabaho kadakuada, ta agar-aramidda iti tolda.” (Ara. 18:3) Ti pagtaengan dagitoy a naayat ken naparabur nga agassawa ti nagdagusan ni Pablo bayat ti ministeriona idiay Corinto. Bayat ti pannakipagtaengna kada Aquila ken Priscila, mabalin nga inaramid ni Pablo ti dadduma kadagiti suratna a nagbalin a paset ti Biblia. b

⁵ Kasano koma nga ammo ni Pablo ti agaramid iti tolda idinto ta isu ket edukado a tao nga “insuro a mismo ni Gamaliel”? (Ara. 22:3) Dagiti Judio idi umuna a siglo saanda nga ibilang a pakaibabaan ti dayawda ti mangisuro kadagiti annakda iti nanumo a trabaho nupay mabalin a de-adalen dagita. Tangay dimmakkel ni Pablo idiay Tarso ti Cilicia, a maysa a lugar a nalatak gapu iti tela a maawagan iti cilicium a maaramid a tolda, mabalin a nasursurona ti agaramid iti tolda idi agtutubo pay. Ania ti ramanen ti panagaramid iti tolda? Dayta a pagsapulan mabalin a ramanenna ti panangabel wenno panangtabas ken panangdait iti nakersang, nasikkil a materiales tapno maaramid a tolda. Narigat a trabaho ti aniaman kadagita.

6, 7. (a) Ania ti panangmatmat ni Pablo iti trabaho a panagaramid iti tolda, ket ania ti mangipakita a kasta met laeng ti panangmatmat da Aquila ken Priscila? (b) Kasano a tultuladen dagiti Kristiano ita ti ulidan da Pablo, Aquila, ken Priscila?

⁶ Saan nga imbilang ni Pablo a kangrunaan a trabahona ti panagaramid iti tolda. Nagtrabaho laeng tapno masuportaranna ti bagina bayat nga itungtungpalna ti ministeriona, nga inkaskasabana ti naimbag a damag nga “awan bayadna.” (2 Cor. 11:7) Ania ti panangmatmat da Aquila  ken Priscila iti trabahoda? Kas Kristiano, awan duadua a ti panangmatmatda iti dayta ket kas met laeng iti panangmatmat ni Pablo. Kinapudnona, idi pimmanaw ni Pablo idiay Corinto idi 52 C.E., simmurot kenkuana da Aquila ken Priscila idiay Efeso, ket ti pagtaenganda ti nagserbi a paggigimongan ti lokal a kongregasion. (1 Cor. 16:19) Kalpasanna, nagawidda idiay Roma sa nagsublida manen idiay Efeso. Dagitoy a naregta nga agassawa inyun-unada dagiti interes ti Pagarian ken sidadaan a nagserbida kadagiti sabsabali, isu nga impatpateg ida ti “amin a kongregasion dagiti nasion.”—Roma 16:3-5; 2 Tim. 4:19.

⁷ Tultuladen dagiti Kristiano iti moderno a panawen ti ulidan da Pablo, Aquila, ken Priscila. Dagiti naregta a ministro ita agtrabtrabahoda a sipipinget ‘tapno saanda nga agbalin a dakkel a paggastuan’ iti sabsabali. (1 Tes. 2:9) Makomendaran ta adu nga amin-tiempo a manangiwaragawag iti Pagarian ti addaan iti part time wenno panapanawen a trabaho tapno masuportaranda ti bagbagida  para iti kangrunaan a trabahoda nga isu ti Nakristianuan a ministerio. Kas kada Aquila ken Priscila, adu a naayat nga adipen ni Jehova ti mangpadpadagus kadagiti agdaldaliasat a manangaywan. Dagidiay ‘nangyugali nga agpadagus’ ammoda a makaparegta ken makapabileg ti panangaramid iti dayta.—Roma 12:13.

8, 9. Ania ti inaramid ni Pablo idi binusor dagiti Judio ti napinget a panangaskasabana, ket sadino ngarud itan ti nangasabaanna?

⁸ Nagtrabaho laeng ni Pablo tapno masuportaranna ti ministeriona ta idi simmangpet da Silas ken Timoteo manipud Macedonia, adda awitda nga adu a sagut para kenkuana. (2 Cor. 11:9) Dagus a “nangrugi a pakakumikoman unay ni Pablo ti sao [‘impamaysana ti nangasaba,’ Ti Naimbag a Damag Biblia].” (Ara. 18:5) Nupay kasta, adu ti bimmusor iti napinget panangaskasabana kadagiti Judio. Kas panangipakita nga awanen ti sungsungbatanna iti panangilaksidda iti makaispal-biag a mensahe maipapan iti Kristo, winagwag ni Pablo dagiti badona ket kinunana kadagiti bumusbusor a Judio: “Basolyo ti aniaman a mapasamak kadakayo. Nadalusak. Manipud ita, mapanakon kadagiti tattao kadagiti nasion.”—Ara. 18:6; Ezek. 3:18, 19.

⁹ Sadino ngarud itan ti pangasabaan ni Pablo? Adda lalaki nga agnagan iti Ticio Justo, a nangpasangbay ken Pablo. Nalabit maysa daytoy a Judio a proselita a ti balayna ket asideg iti sinagoga. Gapuna, ni Pablo immalis manipud sinagoga ket napan iti balay ni Justo. (Ara. 18:7) Sadiay nga intultuloyna ti nangasaba, ngem ti pagtaengan da Aquila ken Priscila ti nagtultuloy a nagdagusanna bayat ti kaaddana idiay Corinto.

10. Ania ti mangipakita a saan laeng a dagiti tattao kadagiti nasion ti kayat a kasabaan ni Pablo?

¹⁰ Ti kadi imbaga ni Pablo a mapanen kadagiti tattao kadagiti nasion ipasimudaagna a baybay-annan dagiti amin a Judio ken dagiti Judio a proselita, uray dagidiay mangipangag? Saan. Kas pagarigan, “nagbalin a manamati iti Apo ni Crispo, a mangidadaulo nga opisial iti sinagoga, agraman ti intero a sangakabbalayanna.” Nalawag nga adu kadagiti kameng ti sinagoga ti simmurot ken Crispo ta kuna ti Biblia: “Namati ken nabautisaran ti adu a taga-Corinto a nakangngeg iti naimbag a damag.” (Ara. 18:8) Ti ngarud balay ni Ticio Justo ti nagbalin a pagtataripnongan ti kaipaspasdek a kongregasion Kristiano idiay Corinto. No ti Aramid ket naisurat sigun iti estilo ni Lucas, a dagiti pasamak ket naisalaysay sigun iti panagsasaganadda, ti ngarud pannakakomberte dagidiay a Judio wenno proselita ket napasamak kalpasan a winagwag ni Pablo dagiti badona. Nabatad ngarud nga ipakita dayta a pasamak a situtulok ni Pablo a makibagay iti nadumaduma a kasasaad.

11. Kasano a dagiti Saksi ni Jehova ita tultuladenda ni Pablo iti panangasabada kadagiti tattao iti Kakristianuan?

¹¹ Kadagiti adu a pagilian ita, dagiti iglesia ti Kakristianuan ket sititibker  a naipasdek ken napigsa ti impluensiada kadagiti miembroda. Iti dadduma a lugar iti intero a lubong, adun a tattao ti nakomberte dagiti misionero ti Kakristianuan. Dagiti agkunkuna a Kristiano ket masansan a naigalutda iti tradision, kas kadagiti Judio idiay Corinto idi umuna a siglo. Ngem kas ken Pablo, datayo a Saksi ni Jehova sireregta a dandanonentayo dagiti kasta a tattao tapno tulongantay ida a maaddaan iti umiso a pannakaammo iti Kasuratan. Uray no busorendatayo dagiti tattao wenno idadanesdatayo dagiti lider ti relihionda, saantayo a mapukawan iti namnama. Kadagiti tattao nga “adda regtada nga agserbi iti Dios, ngem saan a maitunos iti umiso a pannakaammo,” baka adu pay kadakuada ti naemma a mabirokantayo.—Roma 10:2.

12. Ania ti naipanamnama ken Pablo babaen ti sirmata?

¹² No adda man panagduadua ni Pablo no itultuloyna ti ministeriona idiay Corinto, napukaw dayta iti rabii a nagparang kenkuana ni Apo Jesus babaen ti sirmata ket kinunana: “Dika agbuteng. Itultuloymo ti agsao ket dika agulimek, ta addaak kenka. Awanto ti mangdangran kenka; ta adu ti tattaok iti daytoy a siudad.” (Ara. 18:9, 10) Anian a makaparegta dayta a sirmata! Impasigurado a mismo ti Apo nga awan ti mangdangran ken Pablo ken adu dagiti napudno ti panagpuspusona a tattao iti dayta a siudad. Ania ti inaramid ni Pablo gapu iti dayta a sirmata? Mabasatayo: “Nagtalinaed sadiay iti makatawen ken innem a bulan, nga insursurona kadakuada ti sao ti Dios.”—Ara. 18:11.

13. Ania a pasamak ti mabalin a nalagip ni Pablo bayat nga umas-asideg iti pangukoman, ngem apay a sigurado a saanna a mapasaran ti kasta?

¹³ Kalpasan ti agarup makatawen a kaaddana idiay Corinto, nakaawat ni Pablo iti kanayonan a pammatalged iti suporta ti Apo. “Nagkaykaysa dagiti Judio a nangkabil ken Pablo sa impanda iti pangukoman,” a maawagan beʹma. (Ara. 18:12) Kuna ti dadduma a ti beʹma, a nangato a plataporma a naaramid iti asul ken puraw a marmol nga addaan iti nagpipintas a kitikit, ket mabalin a naisaad iti asideg ti sentro ti pagtagilakuan idiay Corinto. Nalawa ti sanguanan ti beʹma isu nga umanay a pagtataripnongan ti adu a tattao. Ipakita dagiti nakabakab dagiti arkeologo a ti pangukoman ket mabalin nga asideg laeng iti sinagoga  nga asideg met iti balay ni Justo. Bayat nga umas-asideg ni Pablo iti beʹma, mabalin a nalagipna ti pannakaubor ni Esteban, a madakdakamat no dadduma kas ti immuna a Kristiano a martir. Ni Pablo, a maaw-awagan idi kas Saulo, ‘inaprobaranna ti pannakapapatay’ ni Esteban. (Ara. 8:1) Mapasamak met ngata dayta ken Pablo? Saan, ta naikari kenkuana: “Awanto ti mangranggas kenka.”—Ara. 18:10, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.

14, 15. (a) Ania ti impabasol dagiti Judio ken Pablo, ken apay nga imbasura ni Galion ti kaso? (b) Ania ti napasamak ken Sostenes, ken ania ti nalabit nagbalinanna?

¹⁴ Ania ti napasamak idi naisaklang ni Pablo iti pangukoman? Ti mahistrado ket isu ni Galion a prokonsul ti Acaya ken manong ni Seneca, a maysa a Romano a pilosopo. Kastoy ti impabasol dagiti Judio ken Pablo: “Al-allukoyen daytoy a lalaki dagiti tattao nga agdayaw iti Dios iti pamay-an a maikontra iti linteg.” (Ara. 18:13) Imparipirip dagiti Judio a mangkomkomberte ni Pablo a maikontra iti linteg. Nupay kasta, awan ti “basol” ken “nadagsen a krimen” a nasarakan ni Galion iti biang ni Pablo. (Ara. 18:14) Saan a kayat ni Galion ti makibiang kadagiti isyu dagiti Judio isu nga imbasurana ti kaso sakbay pay nga idepensa ni Pablo ti bagina! Nakapungtot dagiti nagidarum isu a pinagpapasanda ni Sostenes, a nalabit nangsukat ken Crispo kas mamangulo nga opisial iti sinagoga. Kinemmegda ni Sostenes “ket kinabkabilda iti sanguanan ti pangukoman.”—Ara. 18:17.

¹⁵ Apay a binaybay-an ni Galion ti panangkabkabil dagiti tattao ken Sostenes? Nalabit impagarup ni Galion a ni Sostenes ti lider dagiti bumusbusor ken Pablo isu a maiparbeng laeng a lak-amenna dayta. Pudno man dayta wenno saan, mabalin nga adda nasayaat a resulta ti napasamak. Iti umuna a suratna iti kongregasion idiay Corinto, a naisurat kalpasan ti sumagmamano a tawen, dinakamat ni Pablo ti maysa nga agnagan iti Sostenes kas maysa a kabsat. (1 Cor. 1:1, 2) Isu kadi daytoy ti Sostenes a nakabkabil idiay Corinto? No isu man bilang, mabalin a ti nasaem a kapadasanna ti nakatulong kenkuana nga agbalin a Kristiano.

16. Ania ti pakainaiganna iti ministeriotayo dagiti sasao ti Apo a, ‘dika agbuteng, itultuloymo ti agsao ket dika agulimek, ta addaak kenka’?

¹⁶ Lagipem nga idi laeng kalpasan a linaksid dagiti Judio ti panangaskasaba ni Pablo nga impasigurado kenkuana ni Apo Jesus, “Dika agbuteng. Itultuloymo ti agsao ket dika agulimek, ta addaak kenka.” (Ara. 18:9, 10) Nasayaat no laglagipentayo dagita a sasao, nangruna no saan a maikankano ti mensahetayo. Pulos a ditay liplipatan a ni Jehova mabasana ti puso ken iyasidegna kenkuana dagiti napudno ti panagpuspusona a tattao. (1 Sam. 16:7; Juan 6:44) Anian a makaparegta dayta kadatayo nga agtultuloy nga okupado iti ministerio! Ginasut a ribu ti mababautisaran iti kada tawen—ginasut iti inaldaw. Para kadagidiay mangipangag iti bilin a ‘pagbalinenyo nga adalak dagiti tattao iti amin a nasion,’ impanamnama ni Jesus: “Addaak kadakayo iti amin nga al-aldaw agingga iti panungpalan daytoy a sistema ti bambanag.”—Mat. 28:19, 20.

17, 18. Ania ti mabalin a pampanunoten ni Pablo bayat ti panaglayagna nga agturong idiay Efeso?

¹⁷ Saantayo a masigurado no timmalna ti kasasaad ti kaipaspasdek a kongregasion Kristiano idiay Corinto gapu iti di panangikaskaso ni Galion iti darum dagiti tattao maibusor ken Pablo. Nupay kasta, nagtalinaed ni Pablo “iti sumagmamano pay nga aldaw” sakbay a nagpakada kadagiti kakabsatna idiay Corinto. Idi primavera ti 52 C.E., implanona ti aglayag nga agturong idiay Siria manipud Cencrea, nga agarup 11 a kilometro ti kaadayona iti daya ti Corinto. Ngem sakbay a pumanaw ni Pablo idiay Cencrea, “pinapukisanna ti buokna . . . , ta adda karina.” c (Ara. 18:18) Kalpasanna, inkuyogna da Aquila ken Priscila ket naglayagda iti Baybay Aegeano a nagturong idiay Efeso iti Asia Menor.

¹⁸ Bayat ti panaglayagna manipud Cencrea, mabalin a pinampanunot ni Pablo ti kaaddana idiay Corinto. Adu ti nagsayaat a bambanag a dinanto pulos malipatan a nangyeg kenkuana iti nauneg a pannakapnek. Nagsayaat ti resulta ti 18 a bulan a ministeriona sadiay. Naipasdek ti immuna a kongregasion idiay Corinto, ket ti balay ni Justo ti nagserbi a paggigimonganda. Karaman kadagiti nagbalin a manamati da Justo, Crispo ken ti sangakabbalayanna, ken dadduma pay. Ipatpateg ni Pablo dagidiay a kabbaro a manamati, ta tinulonganna ida nga agbalin a Kristiano. Iti maysa kadagiti suratna kadakuada idi agangay, imbagana a kasda la iti maysa a surat ti rekomendasion a naikitikit iti pusona. Asideg met ti riknatayo kadagidiay natulongantayo a mangabrasa iti pudno a panagdaydayaw. Anian a makapnek ti pannakakita kadagiti kasta a nabiag a “surat ti rekomendasion”!—2 Cor. 3:1-3.

19, 20. Ania ti inaramid ni Pablo apaman a nakadanon idiay Efeso, ken ania ti masursurotayo kenkuana no maipapan iti panangibanag kadagiti naespirituan a kalat?

¹⁹ Apaman a nakagteng idiay Efeso, inrugi a dagus ni Pablo ti nangasaba. “Simrek iti sinagoga ket nakirinnason kadagiti Judio.” (Ara. 18:19) Saan unay a nagbayag ni Pablo idiay Efeso iti dayta a gundaway. Nupay kiniddawda kenkuana nga agtalinaed pay sadiay, “saan a nagpaigawid.” Idi agpakada, kinunana kadagiti taga-Efeso: “Agsubliakto manen, no pagayatan ni Jehova.” (Ara 18:20, 21) Awan duadua nga ammo ni Pablo nga adu pay ti masapul a kasabaan idiay Efeso. Implano ti apostol ti agsubli, ngem impabiangna ken Jehova dagiti bambanag. Saan kadi a nagsayaat nga ulidan dayta a rumbeng a laglagipentayo? Masapul nga ikagumaantayo nga ibanag dagiti naespirituan a kalattayo. Ngem masapul a kanayon nga agtalektayo iti panangiwanwan ni Jehova ken agtignaytayo maitunos iti pagayatanna.—Sant. 4:15.

²⁰ Imbati ni Pablo da Aquila ken Priscila idiay Efeso sa naglayag nga agturong idiay Cesarea. Agparang a “simmang-at” idiay Jerusalem ken kinablaawanna ti kongregasion sadiay. (Kitaen ti study note ti Ara. 18:22, nwtsty.) Kalpasanna, nagsubli ni Pablo idiay Antioquia ti Siria a kangrunaan a pagdagdagusanna. Sibaballigi a nairingpas ni Pablo ti maikadua a panagdaliasatna kas misionero. Ania ti agur-uray kenkuana iti maudi a panagdaliasatna kas misionero?