1. Ania ti nangted iti kompiansa kada Pablo ken dagiti kakaduana?

 AGARUP 59 C.E. idi. Ti barko nga addaan iti parupa a tanda nga “Annak ni Zeus,” a mabalin a dakkel a barko a mangibibiahe kadagiti bukbukel, ket aglaylayag manipud iti isla ti Mediteraneo iti Malta agingga idiay Italia. Nakalugan iti dayta ni apostol Pablo, a maysa a balud a kinuyog dagiti guardia, ken dagiti padana a Kristiano a da Lucas ken Aristarco. (Ara. 27:2) Dagitoy nga ebanghelisador ket saan a kas kadagiti marinero nga agpampannuray kadagiti annak ti dios dagiti Griego a ni Zeus—ti singin a da Castor ken Pollux. (Kitaen ti study note iti Ara. 28:11, nwtsty.) Imbes ketdi, ni Pablo ken dagiti kakaduana ket agserserbi ken Jehova, ti Dios a nangipakaammo a ni Pablo ket mangipaay iti panangsaksi idiay Roma ken sumaklang ken Cesar.—Ara. 23:11; 27:24.

2, 3. Ania ti ruta ti barko a nagluganan ni Pablo, ken siasino ti nangsuporta kenkuana iti intero a panagdaliasatna?

² Tallo nga aldaw kalpasan ti isasangladda idiay Siracusa, a maysa a siudad iti Sicilia a kas kangayed ti Atenas ken Roma, naglayag ti barko a nagpa-Regio iti makin-abagatan nga Italia. Kalpasanna, babaen ti angin nga agturong iti abagatan, naparpartak ngem iti gagangay ti panaglayag ti barko nga agpa-Puteoli (asideg iti Naples iti moderno a panawen), a puerto ti Italia a 320 a kilometro ti kaadayona. Nakadanonda sadiay iti simmaganad nga aldaw.—Ara. 28:12, 13.

³ Daytoyen ti maudi a paset ti panagdaliasat ni Pablo nga agpa-Roma tapno maisaklang ken Emperador Nero. Iti intero a panagdaliasat ni Pablo, ti “Dios ti amin a liwliwa” ti nangsaranay kenkuana. (2 Cor. 1:3) Kas makitatayo, saan a nagmawmaw dayta a suporta ken saan met a bimmaaw ti regta ni Pablo kas maysa a misionero.

4, 5. (a) Siasino dagiti nangsangaili kada Pablo ken dagiti kakaduana idiay Puteoli, ken ania ti mabalin a makagapu a naikkan ni Pablo iti dakkel a wayawaya? (b) Kasano a mabalin a mabenepisiaran dagiti Kristiano gapu iti nasayaat a konduktada uray no nakabaludda?

⁴ Idiay Puteoli, nakasarak da Pablo ken dagiti kakaduana kadagiti kakabsat ket ‘pinilitda ida nga agtalinaed kadakuada iti pito nga aldaw.’ (Ara. 28:14) Anian a nagsayaat dayta nga ulidan iti kinamanagpadagus kadagiti  pada a Kristiano! Awan duadua a nabenepisiaran unay dagidiay a managpadagus a kakabsat manipud iti pammaregta nga impaay da Pablo ken dagiti kakaduana. Ngem apay a ti maysa a balud a mabambantayan ket naikkan iti dakkel a wayawaya? Nalabit gapu ta naala ni Pablo ti panagtalek dagiti guardia a Romano.

⁵ Kas met laeng ita, dagiti adipen ni Jehova nga adda kadagiti pagbaludan ken kampo konsentrasion, ket masansan a maipapaayan kadagiti naisangsangayan a wayawaya ken pribilehio gapu iti Nakristianuan a konduktada. Idiay Romania kas pagarigan, adda lalaki a nasentensiaan iti 75 a tawen a pannakaibalud gapu iti panagtakaw. Isu ket nangrugi nga agadal iti Sao ti Dios ken nangaramid iti dakkel a panagbalbaliw iti personalidadna. Kas resultana, pinalubosan dagiti guardia a mapan iti ili nga is-isuna tapno gumatang kadagiti masapsapul iti pagbaludan! Kangrunaan iti amin, maidaydayaw ni Jehova gapu iti konduktatayo.—1 Ped. 2:12.

6, 7. Kasano a nangipakita iti naisangsangayan nga ayat dagiti kakabsat a taga-Roma?

⁶ Nalabit nagnagna ni Pablo ken dagiti kakaduana iti agarup 50 a kilometro manipud Puteoli nga agpa-Capua iti Dalan ni Appio (Appian Way), nga agturong iti Roma. Manipud iti daytoy a nalatak a kalsada, a naaramid iti dadakkel a daplat a bato a lava, makitam ti nangayed a buya ti away ti Italia ken adda dagiti paset ti dalan a makitam ti Baybay Mediteraneo. Lumasat met dayta a dalan iti Pontine Marshes, a baresbes nga 60 a kilometro ti kaadayona manipud Roma ken dita ti ayan ti Plasa ni Appio. “Idi nadamag dagiti kakabsat idiay Roma a mapankami sadiay,” insurat ni Lucas, dadduma ti immay simmabat idiay Plasa, ken adda met dagidiay nagur-uray idiay Tallo a Taberna, a pagsardengan nga agarup 50 a kilometro ti kaadayona manipud Roma. Anian a naisangsangayan dayta a panangipakita iti ayat!—Ara. 28:15.

⁷ Ti Plasa ni Appio ket saan unay a nasayaat a paginanaan dagidiay nabannog nga  agdaldaliasat. Sigun iti Romano a mannurat a ni Horace, ti Plasa ket “napno kadagiti marinero ken kadagiti nauyong nga agay-aywan kadagiti pagdagusan.” Insuratna a “nakarugrugit dagiti danum,” wenno naangot. Dina pay ketdi kayat ti mangan sadiay! Ngem iti laksid dagita a kasasaad, dagiti kakabsat a taga-Roma siraragsak nga inur-urayda ni Pablo ken dagiti kakaduana tapno kumuyogda kadakuada iti maudi a paset ti panagdaliasatda.

8. Apay a nagyaman ni Pablo iti Dios “idi makitana” dagiti kakabsat?

⁸ ‘Idi makita ni Pablo’ dagiti kakabsat, “nagyaman iti Dios ket bimmileg ti pakinakemna.” (Ara. 28:15) Wen, napabileg ken naliwliwa ti apostol idi nakitana dagiti ipatpategna a kakabsat, a ti dadduma kadakuada ket am-ammona a mismo. Apay a nagyaman ni Pablo iti Dios? Ammona ngamin a ti di managimbubukodan nga ayat ket maysa nga aspeto ti bunga ti espiritu. (Gal. 5:22) Iti met kaaldawantayo, ti nasantuan nga espiritu tignayenna dagiti Kristiano nga agsakripisio para iti sabsabali ken mangliwliwa kadagidiay agkasapulan.—1 Tes. 5:11, 14.

9. Kasanotayo a matulad ti kababalin dagiti kakabsat a nangsabat ken Pablo?

⁹ Kas pagarigan, ti nasantuan nga espiritu tignayenna dagidiay sidadaan a mangpadagus kadagiti manangaywan iti sirkito, sumarsarungkar a misionero, ken dadduma pay nga agserserbi iti amin a tiempo, a ti adu kadakuada ket nangaramid iti dakkel a panagsakripisio tapno naan-anay a makapagserbida ken Jehova. Isaludsodmo iti bagim: ‘Adda kadi pay maaramidak tapno masuportarak ti ibibisita ti manangaywan iti sirkito, a nalabit pakanen wenno padagusek agraman ti asawana no naasawaan? Mabalinko kadi ti makikadua kadakuada iti ministerio?’ Sibabaknang a magunggonaanka no aramidem dagitoy. Kas pagarigan, panunotem ti rag-o a narikna dagiti Romano a kakabsat idi dimngegda kada Pablo ken kadagiti kakaduana bayat nga insalaysayda ti dadduma kadagiti makapabileg a kapadasanda.—Ara. 15:3, 4.

10. Ania ti kasasaad ni Pablo idiay Roma, ken ania ti inaramidna apaman a nakasangpet sadiay?

¹⁰ Idi nakadanonen idiay Roma ti grupo dagiti nagdaliasat, “napalubosan [ni Pablo] nga agmaymaysa a kadua ti soldado a mangbambantay kenkuana.” (Ara. 28:16) Tapno saan a makalibas dagidiay naibalud iti pagtaengan, gagangay a nakakawarda iti guardia a mangbambantay kadakuada. Uray no nakakawar ni Pablo, saan a dayta ti nangpaulimek kenkuana a mangasaba kas managibumbunannag iti Pagarian. Gapuna, kalpasan ti tallo nga aldaw a panaginanana manipud iti biahe, inayabanna a sangsangkamaysa dagiti kangrunaan a lallaki dagiti Judio idiay Roma tapno iyam-ammona ti bagina ken mangipaay iti panangsaksi.

11, 12. Iti pannakisaritana kadagiti padana a Judio, kasano nga inkagumaan ni Pablo nga ikkaten ti aniaman a panangidumduma nga adda kadakuada?

¹¹ Kinuna ni Pablo: “Kakabsat, uray awan ti inaramidko maikontra kadagiti tattao wenno kadagiti kaugalian dagidi ammatayo, nayawatak kadagiti Romano kas balud manipud Jerusalem. Kalpasan ti panangusigda, kayatdak a wayawayaan, ta awan ti makagapu a papatayendak. Ngem idi nagreklamo dagiti Judio,  napilitanak nga agapelar ken Cesar, ngem saan a tapno akusarak ti nasionko.”—Ara. 28:17-19.

¹² Babaen ti panangawagna kadagiti Judio nga agdengdengngeg kenkuana iti “kakabsat,” inkagumaan ni Pablo ti mangipasdek iti banag a pagtutunosanda ken inikkatna ti aniaman a panangidumduma a mabalin nga adda kadakuada. (1 Cor. 9:20) Maysa pay, imbatadna a ti kaaddana sadiay ket saan a tapno akusaranna dagiti padana a Judio, no di ket tapno agapelar ken Cesar. Ngem ita laeng a mangngeg dagiti Judio ti maipapan iti kaso ni Pablo. (Ara. 28:21) Apay a kasla awan ti komunikasion dagiti Judio idiay Judea? Kuna ti maysa a reperensia: “Nalabit ti barko a nagluganan ni Pablo ti immuna a nakasangpet idiay Italia kalpasan ti panawen ti lam-ek, ken awan pay ti nakasangpet a pannakabagi dagiti Judio nga agtuturay idiay Jerusalem, kasta met nga awan pay ti surat a nakadanon sadiay maipapan iti kaso ni Pablo.”

13, 14. Kasano nga inruangan ni Pablo ti mensahe maipapan iti Pagarian, ken kasanotayo a matulad ti inaramidna?

¹³ Kalpasanna, inruangan ni Pablo ti mensahe maipapan iti Pagarian iti wagas a sigurado a mangtukay iti interes dagiti Judio a dumdumngeg kenkuana. Kinunana: “Gapu iti daytoy, kiniddawko nga umayak ken makisaritaak kadakayo, ta nakawaranak gapu iti namnama ti Israel.” (Ara. 28:20) Siempre, awan ti kasta a namnama no awan ti Mesias ken ti Pagarianna, kas iwarwaragawag ti kongregasion Kristiano. Kinuna met dagiti Judio a panglakayen: “Kayatmi a denggen ti kapanunotam, ta ammomi a mabusbusor daytoy a sekta iti sadinoman.”—Ara. 28:22.

 ¹⁴ No addaantayo iti gundaway a mangiranud iti naimbag a damag, mabalintayo a tuladen ni Pablo babaen ti panangusartayo kadagiti mamagpanunot a sasao wenno saludsod a mangtukay iti interes dagiti dumdumngeg kadatayo. Nagsasayaat dagiti singasing a masarakantayo kadagiti publikasion a kas iti Pannakirinnason Manipud iti Kasuratan, Magunggonaan iti Edukasion nga Ipaay ti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro, ken Agbalin a Nalaing nga Agbasa ken Mangisuro. Us-usarem kadi a naimbag dagitoy a katulongan iti panangyadal iti Biblia?

15. Ania ti uppat a banag a matuladtayo iti panangasaba ni Pablo?

¹⁵ Iti maysa a naituding nga aldaw, ‘adu a bilang’ dagiti Judio iti dayta a lugar ti napan iti pagdagdagusan ni Pablo. Nagpalawag kadakuada ni Pablo “manipud bigat agingga iti rabii . . . babaen ti naan-anay a panangilawlawagna iti Pagarian ti Dios, tapno guyugoyenna ida a mamati ken Jesus babaen ti Linteg ni Moises ken ti surat dagiti Propeta.” (Ara. 28:23) Adda uppat a banag a matuladtayo iti panangasaba ni Pablo. Umuna, impamaysana ti maipapan iti Pagarian ti Dios. Maikadua, inkagumaanna a danonen ti puso dagiti dumdumngeg kenkuana babaen ti panangguyugoyna kadakuada. Maikatlo, nakirinnason manipud iti Kasuratan. Maikapat, nangipakita iti kinamanagsakripisio, a nangasaba “manipud bigat agingga iti rabii.” Anian a nagsayaat nga ulidan para kadatayo! Ania ti resultana? “Adda dagiti namati,” ngem saan a naallukoy dagiti dadduma. Nagsusupiat dagiti tattao ket “nangrugida a pumanaw,” kuna ni Lucas.—Ara. 28:24, 25a.

16-18. Apay a saan a nasdaaw ni Pablo iti negatibo a reaksion dagiti Romano a Judio, ken ania ti rumbeng a reaksiontayo no laksiden dagiti tattao ti mensahetayo?

¹⁶ Saan a nasdaaw ni Pablo iti kasta a reaksion ta maitunos dayta iti padto ti Biblia ken kasta met laeng idi ti reaksion dagiti Judio. (Ara. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Gapuna, idi pumanawen dagiti bisitana a di mamati iti ipalpalawagna, kinuna ni Pablo: “Umiso ti imbaga ti nasantuan nga espiritu kadagidi ammayo babaen ken propeta Isaias, a nagkuna, ‘Mapanka iti daytoy nga ili ket ibagam: “Dumngegkayto ngem awan ti matarusanyo, ken kumitakayto ngem awan ti makitayo. Ta timmangken ti puso daytoy nga ili.”’” (Ara. 28:25b-27) Iti orihinal a lengguahe, ti termino a naipatarus kas “timmangken” ipasimudaagna ti “kimmalio” wenno “bimmato” a puso, iti kasta saan a sumagepsep ti mensahe maipapan iti Pagarian. (Ara. 28:27) Anian a nakalkaldaang a kasasaad!

¹⁷ Saan a kas kadagiti Judio a saan nga immawat kenkuana, ‘dagiti nasion sigurado a dumngegdanto,’ inngudo ni Pablo. (Ara. 28:28; Sal. 67:2; Isa. 11:10) Wen, masigurado ti apostol nga umiso ti imbagana ta nakitana a mismo nga adu a Gentil ti nangipangag iti mensahe maipapan iti Pagarian!—Ara. 13:48; 14:27.

¹⁸ Kas ken Pablo, saan koma nga agsakit ti nakemtayo no laksiden dagiti tattao ti naimbag a damag. Ammotayo met a manmano laeng ti makasarak iti dalan nga agturong iti biag. (Mat. 7:13, 14) Maysa pay, no dumasig iti pudno a panagdaydayaw dagiti nalinteg a tattao, maragsakantayo ken naimpusuan nga awatentay ida.—Luc. 15:7.

19. Kasano nga inusar a naimbag ni Pablo ti panawen a kaaddana iti balay a nakaibaludanna?

¹⁹ Inngudo ni Lucas ti salaysayna iti positibo ken naayat a wagas. Kinunana: “Nagtalinaed [ni Pablo] iti dua a tawen iti ab-abanganna a balay, ket siaayat nga awatenna amin a mapan kenkuana, nga inkasabana kadakuada ti Pagarian ti Dios ken insurona a situtured ti maipapan ken Apo Jesu-Kristo, nga awan ti makalapped.” (Ara. 28:30, 31) Anian a nagsayaat nga ulidan iti kinamanagpadagus, pammati, ken kinaregta!

20, 21. Siasino ti dadduma kadagiti nabenepisiaran iti ministerio ni Pablo idiay Roma?

²⁰ Ti maysa kadagiti siaayat a pinasangbay ni Pablo ket ti lalaki a managan Onesimo, maysa nga adipen a naglibas manipud Colosas. Tinulongan ni Pablo ni Onesimo nga agbalin a Kristiano ket ni Onesimo, nagbalin a ‘matalek ken dungdungnguen a kabsat’ ken Pablo. Kinapudnona, isu ket dineskribir ni Pablo kas ‘anakna ta nagbalin nga ama kenkuana.’ (Col. 4:9; Flm. 10-12) Naparegta la ketdi ni Pablo gapu ken Onesimo! a

²¹ Adda dadduma pay a nabenepisiaran iti nagsayaat nga ulidan ni Pablo. Insuratna kadagiti taga-Filipos: “Ti kasasaadko ket nagbanag iti pannakaisaknap ti naimbag a damag. Ta ti pannakaibaludko maigapu ken Kristo ket naammuan ti amin a Guardia a Pretorio ken ti amin a dadduma pay. Gapu iti pannakaibaludko, napabileg ti kaaduan kadagiti kakabsat iti Apo, isu a saandan a mabuteng ket naturtureddan a mangipakaammo iti sao ti Dios.”—Fil. 1:12-14.

22. Kasano a ginundawayan ni Pablo ti pannakaibaludna idiay Roma?

²² Bayat ti pannakaibalud ni Pablo idiay Roma, ginundawayanna ti nangaramid kadagiti napapateg a surat a paset itan ti Kristiano a Griego a Kasuratan. b Nakatulong dagita kadagiti sinuratanna a Kristiano idi umuna a siglo. Magunggonaantayo met kadagiti surat ni Pablo ta dagita a balakad manipud iti Dios ket agaplikar pay laeng agingga ita.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Kas ken Pablo, kasano nga impakita dagiti Kristiano iti moderno a panawen ti positibo a kababalin nupay di nainkalintegan ti pannakaibaludda?

²³ Iti tiempo a pannakawayawaya ni Pablo, a saan a nadakamat iti Aramid, isu ket uppat a tawen idin a naibalud—dua a tawen idiay Cesarea ken dua a tawen idiay Roma. c (Ara. 23:35; 24:27) Ngem saan a napukaw ti rag-ona. Inaramidna ti amin a kabaelanna nga agserbi iti Dios. Umasping iti dayta, adu nga adipen ni Jehova ita ti naragsak ken agtultuloy latta a mangaskasaba nupay saan a nainkalintegan ti pannakaibaludda gapu iti pammatida. Usigem ti kapadasan ni Adolfo, a  naibalud idiay Espania gapu iti panangsalimetmetna iti neutral a takderna kas Kristiano. “Masmasdaawkami kenka,” kuna ti maysa nga opisial. “Pinarparigatdaka ngem bayat a pakpakaruenmi ti panagrigatmo, ad-adda met ti isemmo ken naal-alumamay ti panagsaom.”

²⁴ Idi agangay, gapu ta mapagtalkan ni Adolfo, nabaybay-anen a nakalukat ti seldana. Isu ket sarungkaran dagiti soldado tapno agsaludsodda maipapan iti Biblia. Adda pay ketdi maysa a guardia a sumrek iti selda ni Adolfo tapno basaenna ti Biblia, bayat a siputan ni Adolfo no adda lumabas a soldado. Isu a ti balud ti “mangguguardian” iti parabantay! Sapay koma ta ti nasayaat nga ulidan dagiti kasta a matalek a Saksi tignayennatayo a ‘saan a mabuteng ken naturtured a mangipakaammo iti sao ti Dios,’ uray iti sidong dagiti narigat a kasasaad.

25, 26. Iti nakurang a 30 a tawen, ania a naisangsangayan a padto ti nakita ni Pablo a natungpal, ken kasano a matungtungpal met dayta iti kaaldawantayo?

²⁵ Nagsayaat ti pagnguduan ti libro nga Aramid ta maipapan dayta iti maysa nga apostol ni Kristo a nakapupok iti balay ngem ‘inkasabana ti maipapan iti Pagarian ti Dios’ kadagiti amin a simmarungkar kenkuana! Iti umuna a kapitulo, mabasatayo ti annongen nga impaay ni Jesus kadagiti pasurotna idi kinunana: “Umawatkayto iti pannakabalin inton umay kadakayo ti nasantuan nga espiritu, ket dakayonto dagiti saksik idiay Jerusalem, iti intero a Judea ken Samaria, ken agingga iti kaadaywan a paset ti daga.” (Ara. 1:8) Kalpasan ti nakurang a 30 a tawen, ti mensahe maipapan iti Pagarian ket “naikaskasaba iti amin a parsua iti baba ti langit.” d (Col. 1:23) Anian a pammaneknek dayta ti bileg ti espiritu ti Dios!—Zac. 4:6.

²⁶ Iti kaaldawantayo, dayta met laeng nga espiritu ti mangpabpabileg kadagiti natda a kakabsat ni Kristo, agraman dagiti kakaduada a ‘sabsabali a karnero,’ tapno itultuloyda ti mangipaay iti naan-anay a panangsaksi maipapan iti pagarian ti Dios iti 240 a pagilian! (Juan 10:16; Ara. 28:23) Makiramramanka kadi a naan-anay iti dayta a trabaho?