1, 2. (a) Ania a peggad idiay Efeso ti nakaipasanguan ni Pablo ken dagiti kakaduana? (b) Ania ti usigentayo iti daytoy a kapitulo?

 AGTATARAY ken agririaw dagiti tattao kadagiti lansangan ti Efeso. Adda nabukel a bunggoy dagiti managderraaw ket nangrugin a mangriribukda! Kinemmeg ken inulodda ti dua kadagiti kakadua ni apostol Pablo a nagdaliasat. Dagiti tattao nga adda iti akaba a kalsada nagdadarisonda a napan iti dakkel nga ampiteatro ti siudad a makalaon iti 25,000 a katao. Saan nga ammo ti kaaduan kadakuada no apay a napasamak ti kasta a panagderraaw, ngem impapanda nga agpegpeggad ti temploda ken ti ipatpategda a diosa a ni Artemis. Gapuna, maulit-ulit nga ipukpukkawda: “Naindaklan ni Artemis a diosa dagiti taga-Efeso!”—Ara. 19:34.

² Makitatayo nga ikagkagumaan manen ni Satanas nga usaren ti bunggoy dagiti naranggas a tattao tapno mapasardeng ti pannakaisaknap ti naimbag a damag maipapan iti Pagarian ti Dios. Siempre, saan laeng a ti kinaranggas ti kakaisuna a taktika ni Satanas. Iti daytoy a kapitulo, usigentayo ti sumagmamano a pamay-an ni Satanas a manglapped iti trabaho ken mangdadael iti panagkaykaysa dagiti Kristiano idi umuna a siglo. Napatpateg pay, makitatayo a napaay amin a taktikana ta “iti naisangsangayan a pamay-an, nagtultuloy a rimmang-ay ken nagballigi ti sao ni Jehova.” (Ara. 19:20) Apay a nagballigi dagidiay a Kristiano maibusor ken Satanas? Maigapu kadagiti isu met laeng a rasontayo ita. Siempre, ti balligi ket biang ni Jehova, saan a datayo. Ngem kas kadagiti Kristiano idi umuna a siglo, nasken nga aramidentayo ti pasettayo. Babaen ti pannaranay ti espiritu ni Jehova, mapatanortayo dagiti kualidad a makatulong kadatayo nga agballigi a mangitungpal iti ministeriotayo. Usigentayo nga umuna ti ulidan ni Apolos.

3, 4. Ania ti nadlaw da Aquila ken Priscila a saan pay nga ammo ni Apolos, ken ania ti inaramidda maipapan iti dayta?

³ Iti panagturong ni Pablo idiay Efeso kabayatan ti maikatlo a panagdaliasatna kas misionero, dimteng iti dayta a siudad ti maysa a Judio nga agnagan Apolos. Isu ket naggapu iti nalatak a siudad ti Alexandria, Egipto.  Addaan ni Apolos kadagiti naisangsangayan a kualidad. Nasayud ti panagsasaona. Malaksid iti kinalaingna nga agpalawag, “adu ti ammona iti Kasuratan” ken “nakaregregta.” Sigaganetget ken situtured a nagpalawag ni Apolos iti imatang dagiti Judio idiay sinagoga.—Ara. 18:24, 25.

⁴ Nangngeg da Aquila ken Priscila ti panagpalpalawag ni Apolos. Awan duadua a naragsakanda a dimngeg iti panangisurona a “siuumiso iti maipapan ken Jesus.” Husto dagiti imbagana maipapan ken Jesus. Ngem di nagbayag, nadlaw dagitoy a Kristiano nga agassawa nga adda nakapatpateg a banag a saan pay nga ammo ni Apolos. “Ti laeng pammautisar ni Juan ti ammona.” Dagitoy a napakumbaba nga agassawa, nga agar-aramid iti tolda, ket saan a bimdeng a timmulong ken Apolos nupay nalaing nga agpalawag ken nangato ti adalna. Imbes ketdi, “inkuyogda ken tinulonganda a maaddaan iti mas umiso a pannakatarus iti dalan ti Dios.” (Ara. 18:25, 26) Ket ania ti reaksion daytoy a nalaing nga agpalawag ken de adal a lalaki? Nabatad nga impakitana ti maysa kadagiti kapatgan a kualidad a mabalin a patanoren ti maysa a Kristiano—kinapakumbaba.

5, 6. Ania ti nakatulong ken Apolos nga agbalin nga ad-adda nga epektibo nga adipen ni Jehova, ken ania ti masursurotayo kenkuana?

⁵ Gapu ta inawat ni Apolos ti tulong nga impaay da Aquila ken Priscila, isu ket nagbalin nga ad-adda nga epektibo nga adipen ni Jehova. Napan ni Apolos idiay Acaya ket “dakkel ti naitulongna” kadagiti manamati sadiay. Epektibo met ti panangasabana maibusor kadagiti Judio iti dayta a rehion a mangipappapilit a ni Jesus ket saan nga isu ti naikari a Mesias. Kuna ni Lucas: “Sireregta a pinaneknekanna iti sanguanan dagiti tattao a saan nga umiso dagiti Judio, nga impakitana kadakuada manipud iti Kasuratan a ni Jesus ti Kristo.” (Ara. 18:27, 28) Pudno a maysa ni Apolos a bendision kadagiti kongregasion! No ar-arigen, isu ti maysa kadagiti makagapu no apay a nagtultuloy a nagballigi “ti sao ni Jehova.” Ania ti masursurotayo ken Apolos?

⁶ Nakapatpateg a patanoren dagiti Kristiano ti kinapakumbaba. Naparaburan ti tunggal maysa kadatayo iti nagduduma a sagut—dagiti man nainkasigudan nga abilidad, kapadasan, wenno pannakaammo a nagun-odtayo. Nupay kasta, ad-adda koma nga agminar ti kinapakumbabatayo ngem dagiti abilidadtayo. Ta no saan, amangan no agbalin a pagkapuyantayo dagiti abilidadtayo. Baka pagbalinennatayo a natangsit dagiti nasayaat a kualidadtayo. (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6) No talaga a napakumbabatayo, ikagumaantayo nga ibilang dagiti sabsabali a nangatngato ngem datayo. (Fil. 2:3) Saan nga agsakit ti nakemtayo no tubngaren wenno isurodatayo dagiti sabsabali. Saantay a sitatangsit nga ipapilit dagiti kapanunotantayo no maammuantayo a dagita ket saanen a maitunos iti agdama a panangiwanwan ti nasantuan nga espiritu. No agtalinaedtayo a napakumbaba, usarennatayo ni Jehova ken ti Anakna.—Luc. 1:51, 52.

7. Kasano a nangipasdek da Pablo ken Apolos iti ulidan iti kinapakumbaba?

⁷ Maliklikan ti panagkikinnompetensia no napakumbabatayo. Mailadawam kadi ti kinagagar ni Satanas a mamagsisinasina kadagidi a nagkauna a Kristiano? Ania ketdi ngatan a ragsakna no agkinnompetensia ti dua a mararaem nga indibidual a kas kada Apolos ken apostol Pablo, a nalabit ikagumaanda ti agbalin  a kapigsaan ti impluensiana iti kongregasion! Naglakada laeng koma nga aramiden ti kasta. Idiay Corinto, kuna ti dadduma a Kristiano, “Pasurotnak ni Pablo” idinto ta adda met dagiti agkuna, “Pasurotnak ni Apolos.” Insungsong kadi da Pablo ken Apolos ti kasta a mamagsisinasina a kapanunotan? Saan! Sipapakumbaba a binigbig ni Pablo ti maitultulong ni Apolos iti trabaho ken inikkanna kadagiti kanayonan nga annongen. Iti sabali a bangir, ni Apolos ket nagpaiturong ken Pablo. (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Anian a nagsayaat dayta nga ulidan iti kinapakumbaba ken kooperasion para kadatayo ita!

8. Ania ti ruta ni Pablo a nagsubli idiay Efeso, ken apay a dayta ti pinilina?

⁸ Nagsubli ni Pablo idiay Efeso kas inkarina. a (Ara. 18:20, 21) Ngem imutektekam no kasano ti panagsublina. Iti napalabas a kapitulo, naammuantayo nga isu ket adda idiay Antioquia ti Siria. Tapno makadanon idiay Efeso, mabalin koma a manglinteg idiay Seleucia sa aglugan iti barko ken aglayag nga agturong iti destinasionna. Ngem saan a kasta ti inaramidna ta nagnagna “kadagiti rehion.” Maibatay iti Aramid 18:23 ken 19:1, mapattapatta nga agarup 1,600 a kilometro ti nadaliasat ni Pablo! Apay a pinili ni Pablo ti kasta a narigrigat a ruta? Gapu ta panggepna a ‘pabilgen ti amin nga adalan.’ (Ara. 18:23) Ti maikatlo a panagdaliasatna kas misionero ket kas met laeng iti immuna a dua a panagdaliasatna nga agkasapulan iti dakkel a panagsakripisio, ngem imbilangna a makagunggona amin dagita. Dagiti manangaywan iti sirkito ken dagiti assawada iparparangarangda ti kasta met laeng a kababalin ita. Saan kadi a rumbeng laeng nga apresiarentayo ti managsakripisio nga ayatda?

9. Apay a masapul a mabautisaran manen ti maysa a grupo dagiti adalan, ken ania ti masursurotayo kadakuada?

⁹ Idi nakasangpet ni Pablo idiay Efeso, naammuanna nga adda agarup 12 nga adalan ni Juan a Mammautisar. Nabautisaranda iti sidong ti urnos a nagpason. Kanayonanna, agparang a bassit wenno awan pay ketdi ti ammoda maipapan iti nasantuan nga espiritu. Inlawlawag kadakuada ni Pablo ti kinapateg ti panagpabautisar iti nagan ni Jesus, ket kas ken Apolos, impakitada a napakumbaba ken magagaranda nga agsursuro. Kalpasan a nabautisaranda iti nagan ni Jesus, immawatda iti nasantuan nga espiritu ken sumagmamano a namilagruan a sagut. No kasta, nalawag a mangyeg kadagiti bendision ti pannakidanggay iti umab-abante a teokratiko nga organisasion ni Jehova.—Ara. 19:1-7.

10. Apay nga insardeng ni Pablo ti mangasaba iti sinagoga sa immakar iti auditorium, ken kasanotay a matulad ti inaramidna?

¹⁰ Adda sabali manen nga irarang-ay di nagbayag kalpasan dayta. Situtured a nangasaba ni Pablo iti sinagoga iti uneg ti tallo a bulan. Nupay nagsao iti ‘makakombinsir maipapan iti Pagarian ti Dios,’ natangken latta ti ulo dagiti dadduma ken bimmusorda. Imbes a sayangenna ti panawenna kadagidiay ‘mangpadpadakes iti Dalan,’ napan nangasaba ni Pablo iti auditorium ti maysa nga eskuelaan.  (Ara. 19:8, 9) Dagidiay adda idiay sinagoga a mayat a rumang-ay iti naespirituan masapul a mapanda idiay auditorium. Kas ken Pablo, mabalintayo a gupden ti saritaan no madlawtayo a di kayat ti bumalay ti dumngeg wenno kayatna laeng ti makisupiat. Adu pay ti arig-karnero a tattao a nasken a mapakaammuan iti makaliwliwa a mensahetayo!

11, 12. (a) Kasano a nangipasdek ni Pablo iti ulidan iti kinagaget ken kinamannakibagay? (b) Kasano nga ikagkagumaan dagiti Saksi ni Jehova ti agbalin a nagaget ken mannakibagay iti ministerioda?

¹¹ Mabalin nga inaldaw a nagpalawag ni Pablo iti auditorium ti eskuelaan manipud iti agarup 11:00 ti bigat agingga iti agarup 4:00 ti malem. (Kitaen ti study note iti Ara. 19:9, nwtsty.) Nalabit a dagita ti kaulimekan ngem kapupudotan nga oras ti aldaw isu nga adu ti mangisardeng pay laeng iti trabahoda tapno mangan ken aginanada. No siiinget a sinurot ni Pablo dayta nga eskediul iti unos ti dua a tawen, nasurok a 3,000 nga oras ti nabusbosna a nangisuro. b No kasta, daytoy ti sabali pay a makagapu no apay a nagtultuloy a rimmang-ay ken nagballigi ti sao ni Jehova. Nagaget ken mannakibagay ni Pablo. Binalbaliwanna ti eskediulna tapno makasabaanna dagiti tattao iti dayta a komunidad. Ania ti resultana? “Amin a Judio ken Griego nga agnanaed iti probinsia ti Asia nangngegda ti sao ti Apo.” (Ara. 19:10) Talaga a nakaipaay iti naan-anay a panangsaksi!

¹² Nagaget ken mannakibagay met dagiti Saksi ni Jehova iti moderno a panawen. Ikagkagumaantayo a kasabaan dagiti tattao sadinoman ken kaanoman a masarakantay ida. Mangaskasabatayo kadagiti lansangan, pagtagilakuan, ken paradaan. Mabalintayo a kasabaan dagiti tattao babaen ti telepono wenno babaen ti surat. Ken iti panangasabatayo iti binalaybalay, ikagkagumaantayo a sarungkaran dagiti tattao iti oras a mabalin nga addada iti pagtaenganda.

13, 14. (a) Ni Jehova tinulonganna ni Pablo a mangaramid iti ania? (b) Ania a biddut ti inaramid dagiti annak ni Sceva, ken kasano nga adu a tattao iti Kakristianuan ita ti makaar-aramid iti kasta met laeng a biddut?

¹³ Kuna ni Lucas a nakasaysayaat dagiti resulta ti ministerio ni Pablo nangruna ta isu ket inusar ni Jehova a mangaramid kadagiti “naisangsangayan a milagro.” Uray dagiti lupot ken apron nga inaramat ni Pablo, naipanda kadagiti masakit ket napaimbagda. Naipan met dagita kadagiti naluganan ket naparuar dagiti dakes nga espiritu. c (Ara. 19:11, 12) Nangawis iti atension dagiti kasta a panagballigi maibusor kadagiti buyot ni Satanas isuna laeng ta saan a positibo ti dadduma kadagita.

¹⁴ Ti dadduma nga “agsursursor a Judio nga agparparuar iti demonio” tinuladda dagiti milagro nga inaramid ni Pablo. Ti sumagmamano kadagidiay a Judio pinadasda a paruaren dagiti demonio babaen ti panangusarda iti nagan ni Jesus ken Pablo. Dinakamat ni Lucas kas ehemplo dagiti pito nga annak ni Sceva, a miembro ti pamilia dagiti padi. Kinuna kadakuada ti demonio: “Am-ammok da Jesus ken Pablo; ngem siasinokayo?” Ti lalaki a linuganan ti dakes nga espiritu dinarupna dagidiay nga impostor ket kasla narungsot nga animal a nangkugtakugtar kadakuada isu a nagtatarayda a nakaussob ken nasugatan. (Ara. 19:13-16) Dakkel a balligi dayta para iti “sao ni Jehova” ta ad-adda a limmawag ti nagdumaan ti pannakabalin a naited ken Pablo ken ti kinaawan pannakabalin dagidiay mangan-annurot iti ulbod a relihion. Riniwriw a tattao ita ti sibibiddut a mangipagarup nga umdasen ti basta panangawag iti nagan ni Jesus wenno ti panangibaga a “Kristianoda.” Ngem kas impasimudaag ni Jesus, dagidiay laeng talaga a mangar-aramid iti pagayatan ni Amana ti addaan iti napaypayso a namnama iti masanguanan.—Mat. 7:21-23.

15. Kasanotayo a matulad ti inaramid dagiti taga-Efeso no maipapan iti espiritismo ken kadagiti banag nga adda pakainaiganna iti dayta?

¹⁵ Gapu iti pannakaibabain dagiti annak ni Sceva, adu ti nagbuteng iti Dios ket nagbalinda a manamati ken tinallikudanda dagiti espiritistiko nga aramid. Dakkel ti impluensia ti panagsalamangka iti kultura dagiti taga-Efeso. Gagangay laeng kadakuada dagiti panagilabeg ken anting-anting, agraman dagiti orasion a  masansan a naisurat. Ngem ita, adu a taga-Efeso ti natignay a mangiruar kadagiti libroda mainaig iti panagsalamangka sa pinuoranda dagita iti publiko—nupay nabatad a pinullo ribu a doliar ti gatad dagita iti agdama. d Kuna ni Lucas: “Isu nga iti naisangsangayan a pamay-an, nagtultuloy a rimmang-ay ken nagballigi ti sao ni Jehova.” (Ara. 19:17-20) Anian a naisangsangayan dayta a panagballigi ti kinapudno maibusor iti kinaulbod ken demonismo! Nangipasdek dagidiay a matalek a tattao iti nasayaat nga ulidan agpaay kadatayo ita. Agraraira met ti espiritismo iti lubong a pagbibiagantayo. No matakuatantayo nga adda ik-ikutantayo a banag nga adda pakainaiganna iti espiritismo, masapul a dadaelentayo a dagus dayta kas iti inaramid dagiti taga-Efeso! Masapul nga adaywantayo dagita a makarimon nga aramid, aniaman ti mapasamak.

16, 17. (a) Ilawlawagmo no kasano nga insungsong ni Demetrio ti riribuk idiay Efeso. (b) Kasano nga impakita dagiti taga-Efeso ti kinapanatikoda?

¹⁶ Ita, ammuentayo ti taktika ni Satanas a dineskribir ni Lucas idi insuratna a “timmaud ti nakaro a riribuk gapu iti Dalan.” Saan nga aglablabes ti impadamagna. e (Ara. 19:23) Ni Demetrio nga agpampanday iti pirak ti nangisungsong iti riribuk. Innalana ti atension dagiti padana nga agpampanday babaen ti panangipalagipna nga umuna kadakuada a ti kinarang-ayda ket maigapu iti panaglaklakoda kadagiti idolo. Kinunana a makadadael iti negosioda ti mensahe nga ikaskasaba ni Pablo yantangay saan nga agdaydayaw kadagiti idolo dagiti Kristiano. Kalpasanna, rinubrobanna ti espiritu ti nasionalismo dagiti umili ti Efeso, a binallaaganna ida nga agpegpeggad a maibilang nga ‘awan serserbina’ ti didiosenda a ni Artemis ken ti templona nga agdindinamag iti lubong.—Ara. 19:24-27.

¹⁷ Nagballigi ni Demetrio iti panggepna. Dagiti agpampanday iti pirak nangrugida a nagikkis, a kunkunada, “Naindaklan ni Artemis a diosa dagiti taga-Efeso!” ket ti siudad napno iti riribuk, a nangituggod iti idadarup ti bunggoy dagiti managderraaw a nadakamat iti rugrugi daytoy a kapitulo. f Gapu ta managsakripisio ni Pablo, kayatna ti mapan idiay ampiteatro tapno kasaritana dagiti tattao, ngem pinilit dagiti adalan a saanna nga irisgo ti biagna. Timmakder ti maysa a lalaki a managan Alejandro iti imatang dagiti tattao ket ginandatna ti agsao. Gapu ta maysa a Judio, magagaran a mangilawlawag iti nagdumaan dagiti Judio ken  dagiti Kristiano. Awan ti bibiang dagiti tattao kadagiti kasta a panangilawlawag. Idi nabigbigda nga isu ket maysa a Judio, agarup dua nga oras nga inulitda nga impukpukkaw ti “Naindaklan ni Artemis a diosa dagiti taga-Efeso!” Saanen a nagbalbaliw ti kinapanatiko iti relihion sipud idi. Agingga ita, pagbalbalinenna a naan-anay a saan a nainkalintegan dagiti tattao.—Ara. 19:28-34.

18, 19. (a) Kasano a ti managilista iti siudad napagtalnana dagiti tattao a nangparnuay iti riribuk idiay Efeso? (b) Kasano a dagiti adipen ni Jehova ket salakniban no dadduma dagiti agtuturay, ken ania ti maaramidantayo tapno magun-odtayo ti kasta a proteksion?

¹⁸ Kamaudiananna, ti managilista iti siudad pinagulimekna dagiti tattao. Kas maysa a lalaki a natakneng ti panagpampanunotna, daytoy nga opisial impanamnamana kadagiti tattao nga awan ti rumbeng a pagdanaganda no maipapan iti templo ken kadagiti didiosenda ta awan ti dakes nga inaramid da Pablo ken dagiti kakaduana maibusor iti templo ni Artemis, ken adda legal a pamay-an a masurot iti panangidatag kadagiti reklamoda. Nalabit a ti kaepektibuan a sinaona ket ti panangipalagipna kadagiti tattao a mabalin a madusada iti sidong ti linteg ti Roma gapu iti nariribuk a panagtataripnongda a maisalungasing iti linteg. Kalpasanna, pinagawidnan dagiti tattao. No kasano a nagalisto a bimmara ti uloda, nagalisto met laeng a bimmaaw gapu kadagitoy a nainkalintegan ken praktikal a sasao.—Ara. 19:35-41.

¹⁹ Saan a daytoy ti umuna wenno maudi a pasamak nga adda kalmado ken nainkalintegan nga opisial ti gobierno a nangsalaknib kadagiti pasurot ni Jesus. Kinapudnona, nakita ni apostol Juan babaen ti sirmata a kabayatan dagitoy maudi nga al-aldaw, dagiti natibker nga elemento iti daytoy a lubong, nga iladladawan ti daga, alimonenda ti arig layus a panangidadanes ni Satanas kadagiti pasurot ni Jesus. (Apoc. 12:15, 16) Kasta a talaga ti napasamak. Iti adu a kaso, dagiti saan a manangidumduma nga ukom sinalaknibanda ti kalintegan dagiti Saksi ni Jehova a mangiranud iti naimbag a damag kadagiti sabsabali ken agtataripnong tapno agdaydayaw. Siempre, mabalin nga adda naitulong ti konduktatayo kadagiti kasta a panagballigi. Dagiti dadduma nga opisial ti gobierno idiay Efeso agparang a rinaemda ni Pablo gapu iti konduktana isu a magagaranda a makakita a natalged ti kasasaadna. (Ara. 19:31) Sapay koma ta nasayaat met ti maikuna dagidiay makasaritatayo gapu iti panagbalintayo a napudno ken nadayaw. Ditay ammo no anianto dagiti nasayaat a resultana.

20. (a) Ania ti makunam iti wagas nga irarang-ay ti sao ni Jehova idi umuna a siglo ken iti kaaldawantayo? (b) Ania ti determinado nga aramidem mainaig kadagiti panagballigi ni Jehova iti kaaldawantayo?

²⁰ Saan kadi a makaparagsak nga utoben no kasano a “nagtultuloy a rimmang-ay ken nagballigi ti sao ni Jehova” idi umuna a siglo? Makaparagsak met a maammuan a ni Jehova ti adda iti likudan dagiti umasping a panagballigi iti kaaldawantayo. Kayatmo kadi ti maaddaan iti pribilehio a makipaset, uray bassit laeng, kadagiti kasta a panagballigi? No kasta, agsursuroka kadagiti ehemplo nga inusigtayo. Agtalinaedka a napakumbaba, makidanggayka iti umab-abante nga organisasion ni Jehova, itultuloymo ti agtrabaho a sipipinget, laksidem ti espiritismo, ken aramidem ti amin a kabaelam a mangipaay iti nasayaat a panangsaksi babaen ti panagbalinmo a napudno ken nadayaw.