1-3. (a) Ania a nakaam-amak a situasion ti nakaipasanguan ni Esteban, ngem ania ti reaksionna iti dayta? (b) Ania dagiti saludsod nga usigentayo?

 NAISAKLANG ni Esteban iti Sanhedrin. Iti nangayed a pasdek, a nalabit asideg iti templo idiay Jerusalem, nakapuesto dagiti 71 a lallaki kadagiti tugaw a sinan-arko ti pannakaurnosna. Naguummong dagiti miembro daytoy a pangukoman tapno usigenda ni Esteban. Nabileg ken napigsa ti impluensia dagiti ukom, a ti kaaduan kadakuada ket saan a mangraraem iti daytoy nga adalan ni Jesus. Kinapudnona, ti Nangato a Padi a ni Caifas ti nangummong kadakuada. Isu idi ti nangidaulo iti Sanhedrin a nangikeddeng iti pannakapapatay ni Jesus sumagmamano a bulan sakbayna. Nagbuteng kadi ni Esteban?

² Iti dayta a gundaway, adda nakaskasdaaw iti langa ni Esteban. Idi minatmatan dagiti ukom, nakitada a ti rupana ket “kasla rupa ti anghel.” (Ara. 6:15) Mensahe ni Jehova a Dios ti aw-awiten dagiti anghel isu a kalmado ken awan panggapuanda nga agbuteng. Kasta ti rikna ni Esteban. Nadlaw met dayta uray dagidiay napnuan gura nga ukom. Kasano a nakapagtalinaed a kalmado ni Esteban?

³ Adu ti masursuro dagiti Kristiano ita iti sungbat dayta a saludsod. Nasken nga ammuentayo met no apay a naipasango ni Esteban iti kasta a narigat a situasion. Kasano ti panangidepensana iti pammatina? Ken kasanotayo a matulad?

4, 5. (a) Apay a nagpateg ti akem ni Esteban iti kongregasion? (b) Iti ania a wagas a “napno iti pabor ken pannakabalin ti Dios” ni Esteban?

⁴ Naammuantayon a nagpateg ti akem ni Esteban iti kaipaspasdek a kongregasion Kristiano. Iti napalabas a kapitulo daytoy a libro, naadaltayo nga isu ket maysa kadagiti pito a napakumbaba a lallaki a sidadaan a tumulong kadagiti apostol no kasapulan. Ad-adda pay a maapresiartayo ti kinapakumbabana no usigentayo dagiti sagut nga inted ti Dios kenkuana. Mabasatayo iti Aramid 6:8 nga isu ket nakaaramid kadagiti “dadakkel a pagilasinan ken nakaskasdaaw a bambanag” a kas iti inaramid ti dadduma nga apostol.  Naikuna pay nga isu ket “napno iti pabor ken pannakabalin ti Dios.” Ania ti kayat a sawen dayta?

⁵ Ti Griego a sao a naipatarus kas “pabor . . . ti Dios” ket mabalin met a maipatarus kas “kinasayaat.” Nabatad a nasingpet ken naemma ni Esteban isu a kaykayat dagiti tattao. Adu kadagiti agdengdengngeg kenkuana ti naallukoy ken nakombinsir ta naimpusuan ti panagsasaona ken makitada nga agpaay iti pagimbaganda ti isursurona. Isu ket napno iti pannakabalin gapu ta sipapakumbaba a nagpaidalan iti espiritu ni Jehova. Imbes a pagpannakkelna dagiti sagut ken abilidadna, inturongna amin a dayaw ken Jehova ken impakitana ti naayat a pannakaseknanna kadagiti tattao a dumdumngeg kenkuana. Di ngarud pakasdaawan a ni Esteban ket imbilang dagiti bumusbusor kas pangta!

6-8. (a) Ania ti dua nga akusasion dagiti bumusbusor ken Esteban, ken apay? (b) Apay a napateg ti ulidan ni Esteban para kadagiti Kristiano ita?

⁶ Adda dagiti lallaki a simmupiat ken Esteban ngem “saanda a maabak ti sirib ken ti espiritu a mangtigtignay kenkuana nga agsao.” a Gapu ta saanda a nagballigi, “sililimed a kinombinsirda” ti sumagmamano a lallaki tapno akusaranda daytoy awan basolna a pasurot ni Kristo. ‘Sinugsoganda dagiti tattao,’ dagiti lallakay, ken dagiti eskriba, tapno puersado a maipan ni Esteban iti Sanhedrin. (Ara. 6:9-12) Dua ti akusasion kenkuana dagiti bumusbusor: Padpadaksenna ni Moises ken ti Dios. Kadagiti ania a pamay-an?

⁷ Kuna dagiti mangak-akusar a padpadaksen ni Esteban ti Dios gapu ta nagsao maibusor iti “nasantuan a lugar”—ti templo idiay Jerusalem. (Ara. 6:13) Kunada a tabtabbaawanna ni Moises gapu ta nagsao iti maibusor iti Mosaiko a Linteg. Binalbaliwanna kano dagiti kostumbre nga inyallawat ni Moises. Nagdagsen dayta a pammabasol ta dagiti Judio iti daydi a tiempo kasta unay ti panangipategda iti templo, kadagiti detalye ti Mosaiko a Linteg, ken iti adu a berbal a tradision nga innaynayonda iti dayta a Linteg. Gapuna, naakusaran ni Esteban kas napeggad a tao a maikari a mapapatay!

⁸ Nakalkaldaang ta us-usaren dagiti relihioso a tattao dagiti kasta a taktika tapno parigatenda dagiti adipen ti Dios. Agingga iti kaaldawantayo, dagiti relihioso a bumusbusor sugsugsoganda no dadduma dagiti agtuturay tapno idadanesda dagiti Saksi ni Jehova. Ania ti aramidentayo no maipasangotayo kadagiti ulbod a pammabasol? Adu ti masursurotayo ken Esteban.

9, 10. Ania ti kuna dagiti kritiko maipapan iti argumento ni Esteban idi naisaklang iti Sanhedrin, ken ania ti nasken a laglagipentayo?

⁹ Kas nadakamat iti rugrugi daytoy a kapitulo, kalmado ti langa ni Esteban, kas iti rupa ti maysa nga anghel, bayat nga ak-akusaranda. Ita, kimmita kenkuana ni  Caifas sa kinunana: “Agpayso kadi ti ibagbagada?” (Ara. 7:1) Iti dayta a gundaway, nagsao ni Esteban!

¹⁰ Binabalaw ti dadduma a kritiko ti palawag ni Esteban, a kunada nga uray no nakaat-atiddog, saanna a nasungbatan dagiti akusasion maibusor kenkuana. Ngem iti kinapudnona, nangipasdek ni Esteban iti nagsayaat nga ulidan no kasanotayo a ‘nakasagana a mangidepensa’ iti naimbag a damag. (1 Ped. 3:15) Laglagipem a napabasol ni Esteban a padpadaksenna ti Dios babaen ti panagsaona maibusor iti templo ken padpadaksenna ni Moises babaen ti panagsaona maibusor iti Linteg. Ti sungbat ni Esteban ket sumario ti tallo a periodo iti pakasaritaan ti Israel, nga addaan iti sumagmamano a punto a naipaganetget a naimbag. Saggaysaentayo nga usigen dagitoy.

11, 12. (a) Kasano nga inusar a sieepektibo ni Esteban ti ulidan ni Abraham? (b) Apay a dinakamat ni Esteban ni Jose?

¹¹ Panawen dagiti patriarka. (Ara. 7:1-16) Inrugi ni Esteban ti palawagna babaen ti panangdakamatna ken Abraham, a raraemen dagiti Judio gapu iti pammatina. Bayat ti panangilawlawagna iti daytoy a napateg a topiko a pagtutunosanda, impaganetget ni Esteban a ni Jehova, “ti nadayag a Dios,” ket immuna a nagparang ken Abraham idiay Mesopotamia. (Ara. 7:2) Kinapudnona, ganggannaet ni Abraham idiay Naikari a Daga. Idi tiempo ni Abraham, awan pay ti templo wenno ti Mosaiko a Linteg. Kasano koma a maipapilit ti siasinoman a ti kinamatalek iti Dios ket nasken a kanayon nga agpannuray iti templo wenno kadagiti linteg?

¹² Ni Jose a kaputotan ni Abraham ket raraemen met unay dagiti agdengdengngeg ken Esteban, ngem impalagip ni Esteban a dagiti kakabsat a mismo ni Jose, ti amma dagiti tribu ti Israel, indadanesda dayta a nalinteg a tao ken inlakoda kas adipen. Ngem isu ti inusar ti Dios a nangispal iti Israel idi dimteng ti bisin. Awan duadua nga ammo ni Esteban dagiti pagpadaan da Jose ken Jesu-Kristo, ngem saanna a dinakamat dagita tapno itultuloy ti tallaong ti dumngeg kenkuana aginggat’ mabalin.

13. Kasano a pinaneknekan ti palawag ni Esteban maipapan ken Moises a saan a pudno dagiti ipabpabasolda kenkuana, ken ania a punto ti imbatad daytoy?

¹³ Panawen ni Moises. (Ara. 7:17-43) Adu ti imbaga ni Esteban maipapan ken Moises. Nainsiriban dayta yantangay Saduceo ti adu a miembro ti Sanhedrin. Kadagiti amin a libro iti Biblia, dagiti laeng insurat ni Moises  ti patien dagiti Saduceo. Laglagipem met a napabasol ni Esteban iti panangpadakes ken Moises. Dagiti sasao ni Esteban direkta a sinungbatanna dayta a pammabasol ta impakitana a dakkel ti panagraemna ken Moises ken iti Linteg. (Ara. 7:38) Imbagana nga idi agtawen ni Moises iti 40, isu ket linaksid met dagidiay inkagumaanna nga ispalen. Nasurok nga 40 a tawen kalpasanna, namin-adu a kinaritda ti autoridadna a mangidaulo. b Iti kasta, in-inut nga imbatad ni Esteban ti napateg a punto: Dagiti adipen ti Dios maulit-ulit a linaksidda dagidiay dinutokan ni Jehova a mangidaulo kadakuada.

14. Iti palawag ni Esteban maipapan ken Moises, ania dagiti punto nga imbatadna?

¹⁴ Impalagip ni Esteban kadagiti dumdumngeg kenkuana nga impadto idi ni Moises nga addanto propeta a kas ken Moises a tumaud iti Israel. Siasino dayta, ken awaten ngata dagiti tattao? Sinungbatan dayta ni Esteban iti konklusionna. Adda sabali pay a punto nga imbatadna: Nasursuro ni Moises a ti aniaman a disso ket mapagbalin a nasantuan, kas iti disso nga ayan ti umap-apuy a bassit a kayo a nakisaritaan kenkuana ni Jehova. No kasta, maymaysa laeng kadi a pasdek, kas ti templo idiay Jerusalem, ti mabalin a pagdaydayawan ken Jehova? Kitaentayo.

15, 16. (a) Apay a napateg ti tabernakulo iti argumento ni Esteban? (b) Kasano nga inusar ni Esteban ti templo ni Solomon iti palawagna?

¹⁵ Ti tabernakulo ken ti templo. (Ara. 7:44-50) Impalagip ni Esteban iti Sanhedrin a sakbay nga adda nabangon nga aniaman a templo idiay Jerusalem, ti Dios binilinna ni Moises a mangbangon iti tabernakulo—maysa a mayakar-akar ken sinan-tolda a pasdek a pagdaydayawan. Siasino koma ti mangibaga a ti templo ket napatpateg ngem iti tabernakulo a nagdaydayawan a mismo ni Moises?

¹⁶ Idi binangon ni Solomon ti templo idiay Jerusalem idi agangay, isu ket inwanwan ti Dios a mangipakaammo iti napateg a leksion iti kararagna. Kinuna ni Esteban a “saan nga agnanaed ti Kangatuan kadagiti balay nga inaramid ti ima.” (Ara. 7:48; 2 Cron. 6:18) Mabalin nga agusar ni Jehova iti templo tapno maibanag dagiti panggepna, ngem isu ket saan nga agnaed iti dayta. No kasta, apay koma a panunoten dagiti agdaydayaw kenkuana a ti nadalus a panagdaydayaw ket agpannuray iti pasdek a binangon ti tao? Nabileg ti panangingudo ni Esteban iti daytoy nga argumentona babaen ti panagadawna iti libro ni Isaias: “Ti langit isu ti tronok, ken ti daga ti pagbatayan ti sakak. Ania a kita ti balay ti ibangonyo para kaniak? kuna ni Jehova. Wenno sadino ti lugar a paginanaak? Saan kadi nga inaramid ti imak amin dagitoy?”—Ara. 7:49, 50; Isa. 66:1, 2.

17. Kasano a ti palawag ni Esteban (a) imbatadna ti kababalin dagiti agdengdengngeg kenkuana ken (b) sinungbatanna dagiti akusasion maibusor kenkuana?

¹⁷ Iti panangusigmo kadagiti nasalaysayen a paset ti palawag ni Esteban iti Sanhedrin, saanka kadi nga umanamong a sisisigo nga imbatadna a di umiso ti kababalin dagiti mangak-akusar kenkuana? Impakitana a ti panggep ni Jehova ket agtultuloy a matungtungpal ken saan nga agpannuray kadagiti tradision. Dagidiay kasta unay ti panangipaganetgetda iti kinapateg ti nagpintas a patakder idiay  Jerusalem ken kadagiti napartuat a kostumbre ken tradision nga awan iti Mosaiko a Linteg saanda a natarusan ti intero a panggep ti Linteg ken ti templo! Ti palawag ni Esteban imbangonna daytoy a napateg a saludsod iti saan a direkta a pamay-an: Saan kadi a ti kasayaatan a panangraem iti Linteg ken iti templo ket babaen ti panagtulnog ken Jehova? Wen, naidepensa ni Esteban dagiti aramidna iti kasayaatan a pamay-an gapu ta inaramidna ti amin a kabaelanna nga agtulnog ken Jehova.

18. Kadagiti ania a pamay-an a rumbeng nga ikagumaantayo a tuladen ni Esteban?

¹⁸ Ania ti masursurotayo iti palawag ni Esteban? Kabesado ni Esteban ti Kasuratan. Umasping iti dayta, nasken a gagetantayo met nga adalen ti Sao ti Dios tapno ‘mausartayo a siuumiso ti sao ti kinapudno.’ (2 Tim. 2:15) Adda met ti masursurotayo iti nasayaat a kababalin ken kinataktika ni Esteban. Nakaul-ulpit dagiti agdengdengngeg kenkuana! Kaskasdi, inkagumaanna a taginayonen ti banag a pagtutunosanda babaen ti panangipamaysana kadagiti bambanag nga ipatpateg unay dagidiay a lallaki. Napnuan panagraem pay ti pannakisaritana kadakuada, nga inawaganna dagiti lallakay kas “amma.” (Ara. 7:2) Nasken met nga idatagtayo dagiti kinapudno a linaon ti Sao ti Dios buyogen ti “kinaalumamay ken nauneg a panagraem.”—1 Ped. 3:15.

19. Kasano a situtured nga indatag ni Esteban iti Sanhedrin ti mensahe maipapan iti panangukom ni Jehova?

¹⁹ Nupay kasta, saantay a bumdeng a mangiranud kadagiti kinapudno a linaon ti Sao ti Dios uray no saan a magustuan dagiti tattao ti mensahetayo ken ditay palag-anen ti mensahe maipapan iti panangukom ni Jehova. Maysa ni Esteban a nasayaat nga ulidan. Awan duadua a naamirisna nga amin a pammaneknek nga indatagna iti Sanhedrin ket awan ti epektona kadagiti natangken ti panagpuspusona nga ukom. Gapuna, iti panagtignay ti nasantuan nga espiritu, inngudona ti palawagna babaen ti situtured a panangipakitana kadakuada nga awan ti nakaidumaanda kadagiti ammada a nangilaksid ken Jose, Moises, ken kadagiti amin a mammadto. (Ara. 7:51-53) Kinapudnona, dagitoy nga ukom iti Sanhedrin ti nangpapatay iti Mesias, a ti iyaayna ket impadto ni Moises ken dagiti amin a propeta. Wen, sinalungasingda ti Mosaiko a Linteg iti kadaksan a pamay-an!

20, 21. Ania ti reaksion ti Sanhedrin kadagiti sasao nga insawang ni Esteban, ket kasano a pinabileg ni Jehova ni Esteban?

²⁰ Agburburek ti dara dagiti ukom ken urayda la nagngaretnget gapu iti di makontra a kinapudno nga insawang ni Esteban. Ammo la ketdi daytoy a matalek a lalaki nga isu ket saan a maipakitaan iti asi, kas iti Apona a ni Jesus.

²¹ Kasapulan ni Esteban ti tured a mangibtur iti mapasamak kenkuana, ket awan duadua a napabileg iti kasta unay iti sirmata a siaasi nga impaay ni Jehova kenkuana. Nakita ni Esteban ti dayag ti Dios ken ni Jesus nga agtaktakder iti makannawan ni Jehova! Bayat ti panangdeskribir ni Esteban iti sirmata, dagiti ukom inapputda dagiti lapayagda. Apay? Imbaga idi ni Jesus iti dayta met laeng a pangukoman nga isu ti Mesias ket iti saan a mabayag, agtakder iti makannawan ni Amana. (Mar. 14:62) Pinaneknekan ti sirmata ni Esteban nga umiso ti kinuna ni Jesus.  Kinapudnona, dayta a Sanhedrin ti nangtraidor ken nangpapatay iti Mesias! Gapu iti dayta, sangsangkamaysada a dimmarup ken Esteban ket inuborda agingga a nagsat ti angesna. c

22, 23. Ania dagiti pagpadaan ti ipapatay ni Esteban ken ti Apona, ken kasano a dagiti Kristiano ita ket kas ken Esteban nga awan ti panggapuanna nga agbuteng?

²² Natay ni Esteban iti pamay-an nga umasping iti ipapatay ti Apona. Isu ket addaan iti natalinaay a puso, naan-anay a nagtalek ken Jehova, ken sidadaan a mamakawan kadagiti mangpapatay kenkuana. “Apo Jesus, awatem ti espirituk,” kinunana. Naisaona dayta gapu ta mabalin a masirsirmatana pay laeng ti Anak ti tao ken ni Jehova. Awan duadua nga ammo ni Esteban dagiti makaparegta a sasao ni Jesus: “Siak ti panagungar ken ti biag.” (Juan 11:25) Kamaudiananna, direkta a nagkararag ni Esteban iti Dios iti napigsa a timek: “O Jehova, dika isingir kadakuada daytoy a basol!” Apaman a naisaona daytoy, isu ket naturogen ken patay.—Ara. 7:59, 60.

²³ Kadagiti pasurot ni Kristo, ni ngarud Esteban ti kaunaan a napapatay kas martir. (Kitaem ti kahon nga “ Iti Ania nga Anag a ‘Martir’?”) Ngem nakalkaldaang ta adda pay dagiti simmaruno kenkuana. Agingga iti kaaldawantayo, adda dagiti matalek nga adipen ni Jehova a pinapatay dagiti panatiko iti relihion, politika, ken dadduma pay a naulpit a bumusbusor. Ngem kas ken Esteban, awan ti panggapuantayo nga agbuteng. Agturturay itan ni Jesus kas Ari ken ar-aramatennan ti nakaskasdaaw a pannakabalin nga inted kenkuana ni Amana. Awan ti makalapped kenkuana a mangpagungar kadagiti matalek a pasurotna.—Juan 5:28, 29.

24. Apay nga adda pakainaigan ni Saulo iti pannakapapatay ni Esteban, ken ania ti sumagmamano a napaut nga epekto ti ipapatay daytoy a matalek a lalaki?

²⁴ Naimatangan amin daytoy ti agtutubo a lalaki nga agnagan Saulo. Inanamonganna ti pannakapapatay ni Esteban, ken isu pay ti nangbantay kadagiti makinruar a kawes dagiti nangubor ken Esteban. Di nagbayag kalpasan dayta, indauluanna ti agsasaruno a naulpit a panangidadanes. Ngem nagpaut ti positibo nga epekto ti ipapatay ni Esteban. Ti ulidanna ti nangpabileg pay ketdi kadagiti dadduma a Kristiano nga agtalinaed a matalek ken mangikagumaan nga agballigi. Malaksid iti dayta, pinagbabawyan unay ni Saulo—a naawagan idi agangay kas Pablo—ti pannakainaigna iti pannakapapatay ni Esteban. (Ara. 22:20) Timmulong iti pannakapapatay ni Esteban, ngem naamirisna idi agangay: “Dati nga agsasaoak maibusor iti Dios ken manangidadanes ken natangsitak.” (1 Tim. 1:13) Nalawag a saan a pulos a nalipatan ni Pablo ni Esteban ken ti nabileg a palawagna iti daydi nga aldaw. Kinapudnona, ti dadduma kadagiti palawag ken surat ni Pablo ket maipapan kadagiti punto nga inlawlawag ni Esteban. (Ara. 7:48; 17:24; Heb. 9:24) Idi agangay, naan-anay a nasursuro ni Pablo a tuladen ti pammati ken kinatured ni Esteban, a “napno iti pabor ken pannakabalin.” Ti saludsod, Kabaelantay ngata nga aramiden dayta?