“IKARKARIGATAK a medmedan ti rikriknak,” ilawlawag ni Mike idi nalagipna ti ipapatay ni tatangna. Para ken ni Mike, ti panangmedmed iti riknana isut’ maikari iti lalaki. Ngem idi agangay nabigbigna a nagbiddut. Isu nga idi pimmusay ti lelong ti gayyem ni Mike, ammon ni Mike ti aramidenna. Kunana: “No idi napalabas a dua a tawen, pinikpikko koma ti abagana saak kinuna, ‘Agmalalakika.’ Itatta inaprosak ti takkiagna ket kinunak, ‘Ipeksam ti riknam. Tulongannaka a mangdaer iti dayta. No kayatmo a pumanawak, innakon. No kayatmo nga addaak ditoy, agtalinaedak. Ngem dika agbuteng a mangipeksa iti riknam.’”

Narikna met ni MaryAnne ti puersa a mangep-ep-ep iti rikriknana idi natay ni lakayna. “Maseknanak unay iti panagbalinko a nasayaat nga ulidan kadagiti sabsabali,” malagipna, “isu a diak pinalugodan ti normal a rikriknak. Ngem idi agangay naadalko a saanko a paglaingan ti panangpadpadasko nga agbalin a pagsanggiran dagiti sabsabali. Rinugiak nga inamiris ti kasasaadko ket kinunak, ‘Agsangitka laeng no makasangitka. Dika aginpipigsat’ nakemna. Ipeksam laeng tapno nasaysayaatto ti riknam kalpasanna.’”

Gapuna, agpada nga irekomenda da Mike ken MaryAnne: Bay-am ta bagim nga agladingit! Ket umisoda. Apay? Agsipud ta ti panagladingit ket nasken a pangiruar iti emosion. Ti panangiruar iti rikrikna palag-anenna ti mangpadpadagsen kadakayo. Ti nainkasigudan a panangyebkas iti emosion, no mabuyogan iti pannakaawat ken umiso nga impormasion, isimpananto ti rikriknam.

Siempre, saan nga agpapada ti panagladingit ti tunggal tao. Ket dagiti makagapu a kas iti giddato nga ipapatay ti inay-ayat wenno iti ipapatay kalpasan ti nabayag a panagsakit ket mabalin a makaimpluensia iti emosional a reaksion dagiti napanawan. Ngem maysa a banag ti sigurado nga agminar: Ti panangmedmed iti rikriknayo mabalin a makadangran agpada iti pisikal ken emosional. Nasaysayaat nga amang no iruarmo ti ladingitmo. Kasano ngay? Ti Kasuratan naglaon ti sumagmamano a praktikal a balakad.

Ti panagsao ket makatulong a mangiruar. Kalpasan ti ipapatay dagiti sangapulo nga annakna, kasta met ti sumagmamano a personal a trahedia, kinuna ni patriarka a Job idi ugma: “Ti kararuak mautoyan iti biagko. Palubosakto [Hebreo, “warwaran”]  ti unnoyko. Agsaoakto iti kinapait ti kararuak!” (Job 1:2, 18, 19; 10:1) Saanen a materred ni Job ti sakit ti nakemna. Kasapulan nga iruarna; masapul idi nga “agsao.” Mayasping iti dayta, ti Ingles a mannurat a ni Shakespeare insuratna idiay Macbeth: “Yebkasmo ti liday; ta ti liday a di mayebkas arasaasanna ti napusek a puso ket uyotanna a bumtak.”

Isu a makaliwliwa bassit ti panangisarita iti rikriknam iti “pudpudno a kadua” a siaanus a dumngeg ken makipagrikna. (Proverbio 17:17) Masansan a nalaklaka a tarusan ken tamingen dagiti kapadasan ken rikrikna no yebkas ida. Ket no ti dumdumngeg ket tao met a nagladingit ken epektibo a nagballigi iti pukawna, mabalin a makagun-odkayo kadagiti praktikal a singasing no kasano a madaeranyo [dayta]. Idi pimmusay ti anakna, inlawlawag ti maysa nga ina no apay a nakatulong ti panangisaritana iti sabali a babai a nakapadas iti dayta: “Makapabileg unay ka­niak no maammuak nga adda pay sabsabali a nagpasar iti isu met laeng a banag, sa nagballigi, ken agtultuloy nga agballigi ken normal ti kasasaad ti biagna.”

Kasano no mabainka a mangisarita iti rikriknam? Kalpasan ti ipapatay da Saul ken Jonatan, nangputar ni David iti makaibuyog a dung-aw a nangipapasanna iti ladingitna. Idi agangay nagbalin daytoy makapaleddaang a putar a paset ti naisurat a libro ti Biblia a Maikadua a Samuel. (2 Samuel 1:17-27; 2 Cronicas 35:25) Kasta met, nalaklaka a yebkas dagiti dadduma ti bagbagida babaen iti surat. Impadamag ti maysa a balo a babai nga inlanadna ti rikriknana sa kalpasan ti adu nga aldaw inulit-ulitna a binasa ti insuratna. Nasarakanna a makatulong daytoy a pangiruaran iti rikna.

Isarita man wenno isurat, ti panangyebkas iti riknayo tulongannakayo a mangiruar iti ladingityo. Tumulong pay met a manglawag kadagiti di pagkikinnaawatan. Ilawlawag ti maysa a malidliday nga ina: “Nadamagmi ken ni lakayko maipapan iti agassawa a nagdiborsio kalpasan iti ipupusay ti anakda, ket dimi kayat a mapasamak dayta kadakami. Isu a no makapungtotkami, a kayatmi ti agpinnabasol, pagsaritaanmi dayta. Ti kunak agpayso a nagbalin a nadekdekketkami no aramidenmi dayta.” Gapuna, ti panangipakaammo iti rikriknayo tulongannakayo a mangtarus nga uray no agpadakay a napukawan, nalabit naiduma ti panagladingit dagiti dadduma​—iti bukodda nga addang ken iti bukodda a pamay-an.

Sabali pay a pamay-an ti panangiruar iti ladingit isut’ panagsangit. Adda “panawen ti panagsangit,” kuna ti Biblia. (Eclesiastes 3:1, 4) Pudno a ti ipapatay ti asinoman nga inay-ayattayo yegna ti kasta a panawen. Agparparang a ti panagsangit gapu iti ladingit ket maysa a nasken a paset ti panangiliwliwag iti rikna.

Inlawlawag ti maysa a balasang no kasano a nakatulong ti nasinged a gayyemna kenkuana a nangdaer iti ipapatay ni nanangna. Malagipna: “Dinak pinampanawan ti gayyemko. Kaduak a nagsangit. Kinapatpatangnak. Yebkasko a siwayawaya ti emosionko, ket napateg daydi kaniak. Saanak a  mabain nga agsangit.” (Kitaenyo ti Roma 12:15.) Diyo met koma ibain dagiti luayo. Kas nakitatayon, napno ti Biblia kadagiti ulidan dagiti lallaki ken babbai nga addaan pammati​—agraman ni Jesu-Kristo​—a sipapanayag a nagsangit a nalawag a saan a nagbain.​—Genesis 50:3; 2 Samuel 1:11, 12; Juan 11:33, 35.

Mabalin a masarakanyo nga iti sumagmamano a panawen narigat a danggayan dagiti emosionyo. Mabalin nga agarubos dagiti luayo a di mapakpakadaan. Natakuatan ti maysa a balo a babai a ti panag-grocery (banag a masansan nga aramidenda ken lakayna) ti mamagsangit kenkuana, nangruna no, kas naipaugali, mangala kadagiti makan a paborito ni lakayna. Anusanyo ti bagiyo. Ket diyo ipagarup a masapul a medmedanyo dagiti luayo. Laglagipenyo, a dagitoy ket nainkasigudan ken nasken a paset ti panagladingit.

Kas nadakamat itay, sumagmamano ti nakarikna a nakabasolda kalpasan ti ipupusay ti inay-ayatda. Tumulong daytoy a mangilawlawag iti nakaro a ladingit ti matalek a tao a ni Jacob idi naipapati kenkuana a ni Jose a barona ket pinapatay ti “maysa a narungsot nga animal.” Ni Jacob a mismo ti nangibaon ken Jose tapno kitaenna ti pagimbagan dagiti kakabsatna. Isu a nalabit rirriribuken ti rikna a nakabasol ni Jacob, kas ti ‘Apay nga imbaonko nga agmaymaysa ni Jose? Apay nga imbaonko iti lugar a naruay dagiti narungsot nga animal?’​—Genesis 37:33-35.

Nalabit mariknayo a nagliwaykayo a nakaigapuan ti ipapatay ti inay-ayatyo. Makatulong ti panangbigbig a dayta a basol​—pudno man wenno pagarup​—ket normal a reaksion ti panagladingit. Ditoy manen, saan a nasken a bukbukodanyo dayta a rikna. Mabang-arankay no isaritayo nga addaankay iti rikna a nakabasol.

Nupay kasta, bigbigentayo nga uray kasta unay ti panangayattayo iti sabali a tao, saantayo nga iggem ti biagna, wenno malapdan ti “panawen ken di mapakadaan a pasamak” a dumteng kadagidiay ay-ayatentayo. (Eclesiastes 9:11) Malaksid pay, di pagduaduaan a saan a dakes ti motiboyo. Kas pagarigan,  iti [kunayo] a naladaw a panangayabyo iti doktor, ginagarayo kadi nga agsakit ken matay ti inay-ayatyo? Siempre saan! No kasta basolyo kadi ngarud ti ipapatayna? Saan.

Naadal ti maysa nga ina a pakilangenan ti ibilangna a basol kalpasan a natay iti aksidente ti balasangna. Ilawlawagna: “Mariknak a nakabasolak gapu ta imbaonko. Ngem nabigbigko a nakakatkatawa ti kasta a rikna. Awan dakdakesna a palubosan a kumuyog ken ni tatangna a mapan iti nangibaonak. Nakaro laeng daydi nga aksidente.”

‘Ngem adu dagiti bambanag a kayatko koma nga imbaga wenno inaramid,’ mabalin a kunayo. Pudno, ngem asino kadatayo ti makaibaga a perpektotayo nga ama, ina, wenno anak? Palagipannatay ti Biblia: “Ta maitibkoltayo amin iti adu a daras. No ti asinoman saan a maitibkol iti sao, daytoy a maysa ket perpekto a tao.” (Santiago 3:2; Roma 5:12) Isu a bigbigenyo ti kinapudno a saankayo a perpekto. Ti kanayon a panangpampanunotyo iti amin a kita ti “no koma laeng” dina balbaliwan ti aniaman, ngem mabalin a pabayagenna ti panangiliwliwagyo.

No nainkalintegan a patienyo a dakayot’ nakimbasol, a saan a pagpagarup laeng, no kasta panunotenyo ti kangrunaan a tulong tapno maksayan dayta a rikna​—ti pammakawan ti Dios. Ipanamnama kadatayo ti Biblia: “No sika, O Jehova, mingmingam koma dagiti kinadangkes, sino koma ti makapagtakder? Ngem adda kenka ti pudno a pammakawan.” (Salmo 130:3, 4) Diyo mabalin nga isubli ti napalabas tapno baliwanyo ti aniaman. Mabalinyo, nupay kasta, a dawaten ti pammakawan ti Dios kadagiti napalabas a biddutyo. Kalpasanna ania ngay? Bueno, no ikari ti Dios a punasenna dagiti napalabas a biddutyo, saan aya a rebbeng a pakawanenyo met ti bagiyo?​—Proverbio 28:13; 1 Juan 1:9.

Makapungtotkay met kadi, nalabit kadagiti doktor, nars, gagayyem, wenno uray iti daydiay pimmusay? Bigbigenyo nga uray daytoy ket gagangay a reaksion iti pukaw. Nalabit a ti pungtotyo isut’ gagangay a kakuykuyog ti nariknayo a saem. Kinuna ti maysa a mannurat: “Ti laeng pannakaammoyo a makapungtotkayo​—a saan nga agtignay a sipupungtot no di ket ammoyo a mariknayo dayta​—mabalin a mailisinakay iti makadadael nga epektona.”

Makatulong met no yebkas wenno iraman ti pungtot. Kasano ngay? Talaga a saan a babaen iti nalabes a panagunget. Mamakdaar ti Biblia a napeggad ti napaut a panagpungtot. (Proverbio 14:29, 30) Ngem mabalin a maliwliwaka no pakisaritaam dayta iti mannakaawat a gayyem. Ken nasarakan dagiti dadduma a ti makabannog a panagwatwat ket makatulong a pangipeksaan ti pungtot.​—Kitaenyo met ti Efeso 4:25, 26.

Nupay importante a sidadaan ken napudnokayo maipapan iti rikriknayo, mayanatup ti agannad. Adda dakkel a nagdumaan ti panangyebkas iti rikriknayo ken ti panangidas-al kadagita iti sabsabali. Saan a masapul a pabasolen dagiti sabsabali iti pungtot ken pannakapaayyo. Isu a sipapanunotkayo koma a mangisarita iti rikriknayo, ngem saan nga iti wagas a makapungtot. (Proverbio 18:21) Adda nasaysayaat a tulong iti panangdaer iti ladingit, ket pagsasaritaantay dayta ita.

Ipanamnama kadatayo ti Biblia: “Ni Jehova adda iti asideg kadagiti sitatarumpingay ti pusoda, ket isalakanna dagiti sibababawi ti espirituda.” (Salmo 34:18) Wen, nangnangruna ngem iti aniaman, ti  pannakirelasion iti Dios tulongannakayo a mangdaer iti ipapatay ti ay-ayatenyo. Kasano ngay? Amin dagiti naitukonen a praktikal a singasing ket naibatay wenno maitunosda iti Sao ti Dios, ti Biblia. Ti panangyaplikar kadagita tulongannakayo nga agibtur.

Kanayonanna, dikay tagibassiten ti kinapateg ti kararag. Idagadag kadatayo ti Biblia: “Iyallatiwmo ta awitmo ken Jehova, ket saranayennakanto.” (Salmo 55:22) No makatulong ti panangisaritam iti rikriknam iti mannakipagrikna a gayyemmo, anian nga ad-adda a matulonganka no ipalgakmo ti linaon ti pusom iti “Dios ti amin a liwliwa”!​—2 Corinto 1:3.

Saan laeng a basta mapasayaat ti kararag ti riknatayo. Ikari daydiay “Dumngeg iti kararag” nga ikkanna ti nasantuan nga espiritu dagiti adipenna a sipapasnek nga agdawat iti dayta. (Salmo 65:2; Lucas 11:13) Ken ti nasantuan nga espiritu ti Dios, wenno aktibo a puersa, kabalannakayo iti “pannakabalin a nalablabes ngem iti gagangay” nga agtultuloy iti inaldaw-aldaw. (2 Corinto 4:7) Laglagipenyo: Kabaelan a tulongan ti Dios dagiti matalek nga adipenna a mangibtur iti aniaman ken tunggal problema a maipasango kadakuada.

Malagip ti maysa a babai a pimmusay ti anakna no kasano a nakatulong ti bileg ti kararag kenkuana ken ni lakayna a nangibtur iti pukawda. “No addakami idiay balay iti rabii ket kellaat a kumaro ti ladingit, agkararagkami a dua iti napigsa,” ilawlawagna. “Idi damo unay nga agaramidkami iti aniaman a dimi kaduan ti balasangmi​—ti umuna a gimong ti kongregasion a napananmi, ti umuna a kumbension a tinabunuanmi​—nagkararagkami a maipaay iti bileg. No makariingkami iti agsapa ket kasla dikam masarkedan ti kinapudno, agkararagkami ken Jehova a tulongannakami. Gapu iti sumagmamano a rason, pudno a marigatanak idi a sumrek iti balay nga agmaymaysa. Isu a tunggal agawidak nga agmaymaysa, agkararagak ken Jehova a pangngaasina ta tulongannak a mamagtalinaed iti natanang a rikna.” Sititibker ken nainkalintegan a patien dayta matalek a babai a dagidiay a kararag ti nakatulong. Mabalin met a masarakanyo a ti sungbat dagiti di agsarday a karkararagyo, “ti talna ti Dios a mangringbaw iti amin a panunot aywanannanto dagiti pusoyo ken dagiti pannakabalin ti isipyo.”​—Filipos 4:6, 7; Roma 12:12.

Ti saranay nga ited ti Dios ti makatulong. Kinuna ni Kristiano nga apostol Pablo a ti Dios “ti mangliwliwa kadatayo iti amin a rigattayo, tapno mabalintay a liwliwaen dagidiay adda iti aniaman a kita ti rigat.” Pudno, saan nga ikkaten ti nadiosan a tulong ti saem, ngem mabalinna a palag-anen dayta. Saanna a kayat a sawen a dikayton agsangit wenno malipatanyonto ti inay-ayatyo. Ngem sumayaatto ti riknayo. Ket bayat nga aramidenyo dayta, ti padasyo pagbalinennakayo nga ad-adda a mannakaawat ken mannakipagrikna a tumulong kadagiti sabsabali a mangdaer iti isu met laeng a pukaw.​—2 Corinto 1:4.