Panangsapul iti Lugar a Mabalin a Pagtaenganda

“Kasano man ti kinanumona, awan ti lugar a kaasping ti pagtaengan.”​—John Howard Payne.

IMMUNA, dimteng ti gubat, gubat a di pulos nagpatingga. Kalpasanna, dimteng ti tikag, ti di agsarday a tikag. Kalpasan la unay ti tikag, dimtengen ti bisin. Ket inaramid dagiti tattao ti kakaisuna a maaramidanda​—pimmanawda kadagiti pagtaenganda tapno agsapul iti danum, taraon, ken trabaho.

Rinibu ti simmangpet iti estasion iti beddeng. Nupay kasta, minilion a nagkamang ti nakipagtaengen kadagiti nabiit pay a tawen, isu a saanen nga umawat ti kabangibangda a pagilian. Sinigurado dagiti nakabatuta a polis iti beddeng nga awan ti makapuslit a sumrek.

Direkta nga imbaga ti opisial iti imigrasion no apay a pinasardengda ti iyaadu dagiti agkamang. “Dida agbayad iti buis. Dadaelenda dagiti kalsada. Pukanenda dagiti kayo. Raritenda ti danum. Saanmi kayat a manayonanda pay.” *

Gagangay unayen dagita a nakalkaldaang nga eksena. Matakuatan dagiti napilitan a pimmanaw a rumigrigaten ti agsapul iti lugar a mabalin a pagtaenganda. “Bayat nga umad-adu ti tattao nga agpasalaknib, kumarkaro met ti panagkedked dagiti gobierno a mangsalaknib,” inlawlawag ti nabiit pay a report ti Amnesty International.

Dagiti nagasat a makadanon iti kampo a pagkamangan mabalin a makasarakda iti bassit a kinatalged, ngem manmano ti kaasping ti pagtaengan. Ket saan a nasayaat dagiti kasasaad iti kampo.

Biag Kadagiti Kampo a Pagkamangan

“Mabalin a matayka [iti pagtaengam] gapu iti bala, ngem matay dagiti annakmo iti bisin [ditoy kampo a pagkamangan],” inreklamo ti maysa nga Africano a nagkamang. Kas natakuatan daytoy nga ama, adu a kampo ti kanayon a makurkurangan iti taraon ken danum. Malaksid iti dayta, di umno ti pannakataginayon ti kinadalus ken nanam-ay a pagtaengan. Simple laeng dagiti makagapu. Dagiti napanglaw a pagilian a kellaat a makaamiris a napusekdan iti rinibu a nagkamang mabalin nga ikagkagumaanda laeng a pakanen ti umilida. Dida naan-anay a matulongan dagiti kellaat a sumrek iti pagilianda. Ket dagiti nabaknang a pagilian a mangsarsaranget kadagiti bukodda a parikut, nalabit dida kayat nga andingayen ti adu a nagkamang iti sabsabali a pagilian.

Idi nasurok a dua a milion ti nagtalaw iti maysa a pagilian ti Africa idi 1994, di maliklikan nga agkurang iti danum ken saan nga umno ti sanitasion dagiti naibangon a dagus a kampo a pagkamangan. Kas resulta, nagraira ti kolera a nakatayan ti rinibu sakbay a nakontrol dayta. Nakarkaro pay, nakikadua dagiti nagtagiarmas a makigubgubat kadagiti nagkamang a sibilian ket dagus a kinontrolda ti pannakaiwaras dagiti rasion. Saan a naisangsangayan daytoy a napasamak. “Nakarkaro ti panagpeggad dagiti nagkamang gapu iti kaadda dagiti grupo a nagtagiarmas. Gapu iti dayta, naipasangoda iti pammutbuteng, pannakariribuk ken pannakapilit a makimiembro iti maysa a grupo,” kuna ti report ti United Nations.

Mabalin nga agsagaba met dagiti tattao iti dayta a lugar gapu iti panagsangpet ti nagadu a mabisin a nagkamang. Idiay Great Lakes iti rehion ti Africa, nagreklamo ti dadduma nga opisial: “Dinadael [dagiti nagkamang] dagiti reserbami a taraon, dagiti talonmi, bakami, natural a parkemi, nangpataudda iti panagbisin ken nangiwarasda iti epidemia. Makaawat[da] iti tulong a taraon idinto ta awan ti maawatmi.”

Ngem ti karirikutan a problema ket mabalin nga agbalin a permanente a pagtaengan dagiti temporario a kampo a pagkamangan. Kas pagarigan, iti  maysa a pagilian idiay Makintengnga a Daya, agarup 200,000 a nagkamang ti aglilinnetlet iti maysa a kampo a naibangon nga agpaay iti kakapat laeng dayta a bilang. “Awan ti sabali a papananmi,” nakalkaldaang a kinuna ti maysa kadakuada. Dagitoy nabayagen a nagibtur a nagkamang mapaidamanda unay a mangged iti pagilian a nagkamanganda, ket 95 a porsiento ti maibilang nga awanan panggedan wenno nababa ti sueldoda. “Talaga a diak ammo no kasanoda a maisakad ti panagbiagda,” kuna ti maysa nga opisial a mangtamtaming kadagiti nagkamang.

Ngem no dakes ti kasasaad kadagiti kampo a pagkamangan, mabalin a narigrigat pay ti kasasaad dagidiay napilitan a pimmanaw iti lugarda a di nakapanaw iti pagilianda.

Ti Rigat Dagiti Napilitan a Pimmanaw iti Lugarda

Sigun iti High Commissioner for Refugees iti United Nations, “ti kaadu ken kasaknap daytoy a parikut, ti panagsagaba ti tao a nakaigapuan dayta, agraman ti epektona iti internasional a kappia ken kinatalged, ti talaga a namagbalin a dakkel nga internasional a pakaseknan ti ipapanaw ti tattao kadagiti lugarda.” Gapu iti sumagmamano a rason, gagangay nga ad-adda nga agpeggad dagitoy awanan pagtaengan a tattao ngem kadagiti nagkamang.

Awan ti internasional nga organisasion a maseknan iti pagimbagan ti tattao a napilitan a pimmanaw iti lugarda, ket manmano nga ipadamag ti media ti nakalkaldaang a kasasaadda. Dagiti mismo a gobiernoda, a naigamer iti maysa wenno dadduma a pannakirupak, ket mabalin nga agkedked a mangsalaknib wenno dina kabaelan a salakniban ida. Masansan a masinasina dagiti pamilia bayat ti ipapanawda kadagiti napeggad a lugar. Masansan a mapilitanda a magmagna. Di pay ketdi makadanon ti dadduma agingga iti nataltalged a disso.

Adu kadagitoy a tattao a pimmanaw iti taengda ti agkamang kadagiti siudad, a sadiay nakalkaldaang ti panagbiagda kadagiti napanglaw a paset ti siudad wenno nagpanawan a pasdek. Dadduma ti agtitipon kadagiti temporario a kampo, a no dadduma ket rauten dagiti armado a tattao. Gagangay nga ad-adu ti matay ngem iti aniaman a grupo iti pagilian.

Mabalin nga agbalandra uray dagiti maorganisar a naimbag a panggep a mangikagumaan a mangbang-ar iti panagsagaba dagitoy a tattao a pimmanaw iti lugarda. Ilawlawag ti The State of the World’s Refugees 2000: “Bayat ti naudi a dekada ti maika-20 a siglo, rinibu a biag ti inispalen dagiti organisasion a mangitantandudo iti pagimbagan ti tao nga adda kadagiti aggugubat a pagilian, ket adun ti naaramidanda a mangkissay iti panagsagaba ti tao. Ngem ti maysa kadagiti kangrunaan a leksion iti dekada ket kadagiti panagdadangadang, mabalin a nalaka laeng a biangan dagiti aggugubat a partido ti panangsaranay kadagiti tattao, ket mabalin nga agtungpal dayta iti di inranta  a panangpabileg iti takem dagiti autoridad a nanglabsing kadagiti natuan a kalintegan. Kasta met a dagiti rasion nga impaay dagiti organisasion a mangitantandudo iti pagimbagan ti tao ket mabalin a mausar laeng a mangsuportar iti gubat, ken tumulong a mangpapaut iti gubat.”

Panangsapul iti Nasaysayaat nga Estilo ti Panagbiag

Malaksid kadagiti nagkamang ken napilitan a pimmanaw iti lugarda, umad-adu met dagiti nagkamang gapu iti ekonomia. Adda sumagmamano a makagapu iti daytoy. Kumarkaro ti nagdumaan dagiti nabaknang ken napanglaw a pagilian iti lubong, ket dagiti nasaliwanwan nga estilo ti panagbiag ti sumagmamano a pagilian ti inaldaw nga iparammag dagiti programa ti telebision kadagiti kapapanglawan nga umili iti lubong. Nalaklakan ti agdaliasat iti intero a lubong, ken nalaklakan ti bumallasiw kadagiti beddeng. Dagiti gerra sibil ken uray ti panangidumduma iti puli ken relihion ket napigsa met a pakatignayan ti iyaakar ti tattao a mapan kadagiti nadurdur-as a pagilian.

Ngem nupay naballigi ti iyaakar ti dadduma​—nangruna dagidiay addaanen iti kabagian kadagiti industrialisado a pagilian​—nadadael ti panagbiag ti dadduma. Ti nangruna nga agpeggad ket dagidiay biniktima dagiti kriminal nga agipuspuslit kadagiti umakar. (Kitaem ti naipakuyog a kahon.) Naimbag ngarud no siaannad nga amirisen ti pamilia dagiti peggad sakbay nga umakarda gapu iti ekonomia.

Idi 1996, limned ti maysa a bapor iti Baybay Mediteraneo, ket nalmes ti 280 a tattao. Dagiti biktima ket dagiti immakar a naggapu idiay India, Pakistan, ken Sri Lanka. Nagbayadda iti $6,000 agingga iti $8,000 tapno makapanda idiay Europa. Sakbay a limned ti bapor, inibturandan ti adu a lawas a bisin, waw, ken pisikal a pannakaabuso. Ti ‘biaheda nga agturong iti idudur-as’ ket nagtungpal iti panagdanag a nagpatingga iti trahedia.

Adda makapadanag nga isalaysay ti dandani kada nagkamang, napilitan a pimmanaw iti lugarda, wenno ilegal ti iyaakarda. Aniaman ti makagapu a napilitan a pimmanaw dagitoy a tattao kadagiti pagtaenganda​—gubat man, pannakaidadanes, wenno kinapanglaw​—ti panagsagabada ket mangpataud kadagiti saludsod a: Marisutto ngata daytoy a parikut? Wenno umadunto pay latta dagiti agkamang?

[Footnote]

 [Kahon/Ladawan iti panid 8]

Ti Kasasaad Dagiti Ilegal ti Iyaakarda

Malaksid kadagiti nagkamang ken napilitan a pimmanaw iti lugarda, 15 a milion agingga iti 30 a milion dagiti “ilegal nga immakar” iti intero a lubong. Kaaduan kadagitoy ti mangnamnama a maliklikanda ti kinapanglaw​—ken nalabit uray ti panangidumduma ken pannakaidadanes​—kadagiti nabakbaknang a pagilian.

Kadagiti nabiit pay a tawen, tangay narigaten ti legal nga iyaakar, rimsua ti baro nga ilegal a pannakainegosio dagiti umakar. Kinapudnona, ti pannakailako dagiti umakar ket nagbalinen a napigsa a negosio dagiti sindikato ti internasional a krimen. Pattapattaen ti sumagmamano nga imbestigador a daytat’ makaganansia iti $12 a bilion iti makatawen, ket manmano nga agpeggad dagiti aglaklako. Inawagan daytoy ni Pino Arlacchi, nga under-secretary-general ti United Nations, a “ti kararang-ayan ti panagsaknapna a dakes a negosio iti lubong.”

Dandani awan ti legal a salaknib dagiti ilegal ti iyaakarda, ket dagiti pasaporteda ti kanayon a kompiskaren dagiti naglako kadakuada. Masarakan dagita nga immakar kadagiti pagtrabahuan a nababa ti pasueldoda, wenno agbalinda a katulongan iti balay, iti industria a panagkalap wenno iti agrikultura. Dadduma ti agbalin a balangkantis. No matiliw ida dagiti autoridad, mabalin a maisublida iti pagilianda nga awan a pulos ti kuartada. No dida kayat ti agtrabaho iti narigat a kasasaad, makabkabil wenno seksual a maabusoda wenno mabutbutengda a maranggasan ti pamiliada iti dati a pagilianda.

Masansan nga allukoyen dagiti kriminal a bunggoy dagiti mayat nga umakar babaen ti panangikarida iti trabaho a nangato ti pasueldona. Kas resulta, mabalin nga isalda ti napanglaw a pamilia ti amin a sanikuada tapno makapan laeng ti maysa a miembro ti pamilia idiay Europa wenno Estados Unidos. No di makabayad ti immakar iti nagastona, manamnama nga agtrabaho agingga a makabayad, a daytat’ mabalin nga agingga iti $40,000. Agtungpal iti pannakatagabo ti ‘baro a panagbiag’ a naikari kenkuana.

[Ladawan]

Dagiti ilegal a nagkamang idiay España

 [Kahon/Ladawan iti panid 9]

Nadadael a Kinainosente

Agnanaed ti pamilia ni Siri kadagiti katurturodan ti Abagatan a daya nga Asia, a sadiay ti pagtaltalonan ti dadakkelna. Maysa nga aldaw, imbaga ti maysa a babai kadagiti dadakkelna a mabalinna nga iserrek ni Siri iti maysa a trabaho idiay siudad a nangato ti pasueldona. Ti karina a $2,000​—dakkelen a gatad para iti mannalon iti katurturodan​—ket narigat a pagkedkedan. Ngem di nagbayag, natakuatan ni Siri a naadipenen iti balay dagiti balangkantis. Imbaga dagiti amongna a tapno mawayawayaan, masapul a bayadanna ida iti $8,000. Agtawen idi ni Siri iti 15.

Imposible a mabayadan ni Siri daytoy nga utang. Tapno tumulok, nakabkabil ken seksual a naabuso. Agingga a mabalinda pay nga usaren, pulos a dida winayawayaan. Ti nakas-ang a kinapudno ket mawayawayaan dagita a balangkantis inton agangay​—ngem agsublida laeng iti purokda tapno mataydan gapu iti AIDS.

Rumangrang-ay ti kasta met laeng a negosio iti dadduma a paset ti lubong. Pinattapatta ti maysa a report idi 1999 a napauluan iti International Trafficking in Women to the United States a 700,000 agingga iti 2,000,000 a babbai ken ubbing ti mailako iti kada tawen ket adu kadakuada ti agbalin a balangkantis. Mabalin a maallilaw ti dadduma. Dadduma ti makidnap; ngem dandani amin ket mapilit nga agtrabaho iti dida pagayatan. Kinuna ti maysa a tin-edyer iti Makindaya a Europa a naalaw manipud iti maysa a bunggoy dagiti aglaklako kadagiti balangkantis maipapan kadagiti nangkidnap kenkuana: “Diak pulos impagarup a mapasamak daytoy. Inaanimal ti ugali dagitoy a tattao.”

Dadduma a daksanggasat a biktima ti naala pay ketdi kadagiti kampo a pagkamangan, a sadiay narigat a pagkedkedanda ti kari a nasayaat a trabaho ken dakkel a sueldo idiay Europa wenno Estados Unidos. Para iti adu a babbai, ti panagbirok iti nasaysayaat a biag ti nangiturong kadakuada iti seksual a pannakaadipen.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 10]

Tingitingem ti Magastom Sakbay nga Umakarka Gapu iti Ekonomia

Gapu iti adu a kriminal a bunggoy a konektado iti panaglako kadagiti umakar ken ti kinarigat ti legal nga iyaakar kadagiti nadur-as a pagilian, masapul nga amirisen a naimbag ti assawa a lallaki ken amma ti sumaganad a salsaludsod sakbay nga agdesisionda.

1. Talaga kadi a nakalkaldaang unay ti kasasaadmi iti ekonomia tapno ti maysa a miembro wenno ti intero a pamiliak ket nasken nga umakar iti pagilian a nangatngato ti pasueldona?

2. Mano ti mautangmi tapno makaakarkami, ken kasanominto a mabayadan dayta?

3. Rumbeng aya a masinasina ti pamilia tapno agnam-ay laeng ti panagbiagmi a mabalin a matakuatanto a saan a realistiko? Natakuatan ti adu nga ilegal ti iyaakarda nga imposible a makapagtrabahoda iti regular kadagiti nadur-as a pagilian.

4. Rumbeng aya a patiek dagiti estoria maipapan iti nangato a sueldo ken nasasayaat a gunggona iti kagimongan? Kuna ti Biblia nga “asinoman nga awanan kapadasan maaddaan pammati iti tunggal sao, ngem daydiay nasaldet utobenna dagiti addangna.”​—Proverbio 14:15.

5. Kasano a masiguradok a dikam maisagmak iti kriminal nga organisasion?

6. No talaga a kriminal nga organisasion ti nangyurnos iti iyaakar, maawatak kadi a ti asawak​—wenno balasangko ket mabalin a mapilitto nga agbalangkantis?

7. No ilegal ti iyaakarko, mabigbigko kadi a mabalin a diakto makagun-od iti piho a pagtrabahuan ket mabalin a maisubliak, ket mapukawko ti amin a kuarta a ginastok iti iyaakarko?

8. Kayatko kadi ti agbalin nga ilegal ti iyaakarna wenno agkusit tapno makastrekak iti nabakbaknang a pagilian?​—Mateo 22:21; Hebreo 13:18.

[Diagram/Mapa iti panid 8, 9]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Iyaakar Dagiti Nagkamang ken Trabahador

Luglugar nga aduan kadagiti nagkamang ken napilitan a pimmanaw iti lugarda

→ Kangrunaan nga iyaakar dagiti umakar a trabahador

[Credit Lines]

Gubuayan: The State of the World’s Refugees; The Global Migration Crisis; and World Refugee Survey 1999.

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 7]

Ur-urayen ti maysa a napilitan a pimmanaw iti lugarna ti pannakayakarna

[Credit Line]

UN PHOTO 186226/M. Grafman