Panangmatmat iti Lubong

Dagiti Makadadael a Rimmaut

“Dagiti rimmaut nga ‘estranghero’ ti pakalugian ti sangalubongan nga ekonomia iti ginasut a bilion a doliar iti kada tawen. Kasta met nga agiwarasda kadagiti sakit ken mangpataudda iti nakaro a pannakadadael ti ekolohia,” kuna ti International Herald Tribune. Adu a mula ken animal a di makadangran iti sigud a pagtaenganda ti maigagara wenno di maigagara a mayakar kadagiti baro a teritoria. Kas pagarigan, ti uleg a maawagan iti tree snake, a katutubo idiay Australia ken Indonesia, ti nangibus kadagiti katutubo a tumatayab idiay Guam ket makadanonda iti ballasiw ti Pasipiko​—no dadduma babaen ti panaglemmengda iti pagsimpaan dagiti pilid ti eroplano. Ti pannakaisangpet dagiti caulerpa alga ken water hyacinth ti Abagatan nga America iti dadduma pay a sistema ti ekolohia ti mangdaddadael kadagiti katutubo a parsua iti taaw ken danum iti nalawa a luglugar. Din mapasardeng ti iyaadu ti ruot a nagatang idiay Estados Unidos ken naisangpet idiay China para kadagiti pagay-ayaman iti golf, idinto ta dagiti abal-abal ti China a longhorn beetle, a naibiahe babaen iti kayo ti mayakar-akar a plataporma a pagikabilan, pagipempenan, wenno pangyakar kadagiti materiales ken pakete (kadagiti bodega, paktoria, wenno lugan), ti mangdaddadael kadagiti kabakiran ti Amianan nga America. Ti dadduma pay a kita a napaneknekanen a makadadael ket dagiti Indian mongoose, ti kappo a zebra mussel, ti Miconia tree, ti Nile perch, ti gray squirrel ti Amianan nga America, ti paltat a walking catfish, ken ti biruruko a Rosy wolf snail, agraman dagiti kuton a crazy ant.

 Kosmetiko a Para Kadagiti Ubbing

Mangituktukon dagiti agar-aramid iti kosmetiko idiay Japan kadagiti tagilako a kolorete a naisangsangayan a nadisenio a para kadagiti ubbing, kuna ti The Japan Times. Gapu ta umad-adu dagiti agus-usar iti kosmetiko iti pagilian, dagiti agtutubo a babbai, agraman ubbing a babbai, ket agdadarison kadagiti department store tapno gumatangda kadagiti tagilako a kas iti sumilapsilap a lipstick ken awanan kolor a kolorete iti kurimatmat ken kiday, tapno matuladda dagiti paborito ken idoloda a kumakanta. Iti napalabas, ag-lipstick dagiti ubbing tapno pagkakatawaan laeng. Ita, umad-adun dagiti ubbing a sigagagar nga agkolorete ken kayatda a maammuan no kasano a mausar dayta a pagpapintas wenno pangretoke iti sumagmamano a depekto iti rupada. Kinuna ti maysa nga editor ti magasin a para kadagiti ubbing: “Ub-ubing itan dagidiay managbabain. Ub-ubing itan dagiti makaammo kadagiti pagkapuyanda ngem kadagiti in-inauna kadakuada.” Nupay kasta, saan a simmurot ti maysa a kompania iti uso babaen ti panagkunana: “Saan a pamiliar ti kultura dagiti Hapones kadagiti kosmetiko para kadagiti estudiante iti elementaria ken haiskul. Saankami nga agaramid kadagiti kosmetiko (para kadakuada) gapu iti moralidad ti kagimongan.”

“Shaken Infant Syndrome”

Mabalin a mangpataud iti nakaro a sakit ti panangyugyog kadagiti takiag, gurong, wenno abaga ti maladaga, kuna ti periodiko nga El Universal iti Mexico City. “Patien ti sumagmamano a doktor nga adu a tattao nga adda depekto ti panagsursuroda ket biktima ti shaken infant syndrome.” Sigun iti espesialista iti saksakit ti ubbing a ni Juan José Ramos Suárez, “gapu iti daytoy a trauma, mabalin a nakaro ti panagpadara ken pannakadangran ti utek uray awan dagiti makita a pagilasinan ti pannakaabuso.” Kunana pay a mabalin met a dayta ti pakaigapuan ti panagtuleng, panagbulsek, pannakadangran ti duri, paralisis, kombulsion, ken uray ti ipapatay. Ngamin, medio nadagsen ti ulo ti maladaga, idinto ta nakapuy dagiti masel iti tengngedna ket dida maanduran ti puersa ti pannakayugyog. Wen, mabalin a makapasuron ti panagsangit ti maladaga. Ngem tapno matulongan dagiti para aw-awir, isingasing ti periodiko ti “tallo a pamay-an a maaramid iti kurang a maysa a minuto: (1) Agsardengka, (2) agtugaw, ken (3) agrelaks. Pengdam ti riknam imbes a makaungetka iti maladaga.” Kalpasanna, tamingem ti makagapu iti panagsangit ti maladaga​—nalabit babaen ti panangpasuso kenkuana wenno panangsukat iti lampin wenno diaper-na​—wenno panangaramid kadagiti banag a mangpagin-awa ken manglinglingay kenkuana.

Awanton ti Gondola?

“In-inut a sumarsardengen [ti] kadaanan nga arte ti panagaramid iti gondola idiay Venice,” kuna ti periodiko a The Independent iti London. “Dagiti gondola iti masanguanan ket mabalin nga aramidento dagiti agdadamo a di mayataday iti tradision, material ken kinasigo a mangyanninaw iti pakasaritaan ti maysa kadagiti makaay-ayo unay a siudad iti lubong.” Ti arte ti panagaramid kadagiti nalatak a bilog, a naammuan a nangrugi sipud pay idi maika-11 a siglo, ket agpegpeggad nga agsardeng “gapu ta naisardeng ti kadaanan nga ugali a panangipatawid ti ama iti dayta wenno ti eksperto iti agdadamo.” Ti makagapu ket dakkel ti magastos iti panagaramid ken saan a nakasagana dagiti agtutubo a taga Venice a mangbusbos iti 20 a tawen a panagsursuro iti arte. Isu nga agparang a no agretiron ti agdama a sumagmamano nga eksperto a managaramid, awanton ti sumukat kadakuada. Kasapulan ti 500 nga oras tapno makaaramidka iti gondola, a naiduma iti dadduma a bilog ta nalawlawa ti kannigid a pasetna ngem iti kannawan, ket agbalanse latta gapu iti timbang ti aggaud ken ti gaudna. Gapu iti daytoy a di kinabalanse, di marigatan ti para gaud a lumasat a sibaballigi kadagiti akikid unay a kanal ti Venice.

Umad-adu Dagiti Pirata

“Nalalaing itan dagiti pirata ngem idi,” kuna ti Pranses a magasin a Valeurs Actuelles. Nasurok a doble ti kasansan ti iraraut dagiti pirata iti napalabas a dua a tawen. Dakes ti kasasaad nangruna idiay Abagatan a daya nga Asia, a sadiay ti pinansial a krisis ti nakatignayan dagiti kapapanglawan tapno agaramidda iti krimen. Ngem umad-adu met dagiti pirata kadagiti taaw ti Africa ken Abagatan nga America. Sigun iti pannakabagi ti Central Committee of Shipowners of France a ni Edouard Berlhet, “idi 1998, agdagup iti 16 a bilion a doliar dagiti napukaw. Naan-anay a napukaw ti dadduma a barko, agraman dagiti kargada. Na-hijack ken nasukatan ti langa dagitoy, ket naikkan dagitoy iti bandera ti pagilian a nakairehistruanda ken addada manen iti napili a pagsangladanda gapu ta makaay-ayo dagiti paglintegan dayta a pagilian, nupay dida konektado iti pudno a makinkukua iti barko.” Dagiti pirata, nga agus-usar kadagiti napartak a barangay ken sopistikado nga alikamen iti pannakikomunikar, ket rumangranggas ken armado kadagiti paltog a nangato ti kalibreda.

Ubbing a Mangnginum

“Ub-ubing itan dagiti agtutubo idiay Europa nga agbartek ken masansan a mangaramid iti dayta,” kuna ti Aleman a periodiko a Süddeutsche Zeitung. Daytoy makapadanag a pagannayasan ket nabiit pay nga inasikaso dagiti ministro iti salun-at ti European Union. Kasano ti kakaro ti parikut? Kas pagarigan, impakita ti panagadal idi 1998 nga iti sumagmamano a pagilian, kanayon nga aginum iti serbesa ti 40 agingga iti 50 a porsiento iti babbarito nga agtawen iti 15, idinto ta idiay England, Scotland, ken Wales, ad-adu ti babbalasitang a kasta ti edadda ti mangnginum iti arak. Idiay Denmark, Finland, ken Britania, nasurok a kagudua kadagiti agtawen iti 15 ti nabartek iti nasurok a naminsan. Ti arak ti makuna met a pakatayan ti sumagmamano a ribu a tattao nga agedad iti 15 agingga iti 29 iti intero nga Union iti kada tawen. Insingasing ti Council of Ministers ti panangisuro maipapan iti arak tapno maammuan dagiti agtutubo dagiti epekto ti panaginum.

Makatulong iti Ekonomia ti Ipapatay Dagiti Mannigarilio?

“Dagiti opisial ti Kompania a Philip Morris idiay Czech Republic ket nagiwarasen iti panangamiris mainaig iti ekonomia a nangted iti konklusion a . . . ti nasapa nga ipapatay dagiti mannigarilio ket makatulong a mangkissay kadagiti babayadan iti panagpaagas,” kuna ti The Wall Street Journal. “Ti report, nga impaaramid ti kompania nga agar-aramid iti sigarilio . . . , ti nanggupgop ‘kadagiti makagunggona nga epekto’ ti panagsigarilio iti pinansial a kasasaad ti nasion, agraman ti mapastrek ti aduana manipud iti buis ti sigarilio ken ti ‘basbassit a magastos iti panagpaagas gapu iti nasapa nga ipapatay.’” Innayon ti artikulo: “Iti panangtingitingna kadagiti gastos ken pagimbagan, ti konklusion ti report ket nakaganansia ti gobierno iti 5.82 a bilion a koruna ($147.1 a milion) idi 1999 manipud iti panagsigarilio.” Nagbiit a timmaud dagiti protesta maibusor ti report. “Iliblibak idi dagiti kompania ti sigarilio a ti sigarilio ket makapapatay iti tattao. Ita, ilaslastogdan dayta,” insurat ti maysa a kolumnista. Kastoy ti kinuna ti maysa nga ekonomista a ni Kenneth Warner: “Adda kadi sabali pay a kompania a mangipannakkel iti panagganansiana para iti pagidulinan iti gameng ti publiko babaen ti panangpapatayna kadagiti kustomerna? Awanen ti mapanunotko a sabali pay.” Nagpadispensar ti Philip Morris iti simmaganad a lawas. “Ammomi a saan laeng a nakaro a kamali daytoy, no di ket dakes met dayta,” kinuna ti senior vice president a ni Steven C. Parrish. “Saan nga umdas ti panangibaga a naan-anay a di umiso dayta.”

Panangtulong iti Ubbing Tapno Dida Unay Agbalin a Materialistiko

Dagiti ubbing ket “kaykayat dagiti lumalako,” isu nga uray dagiti ubbing pay ket agbalbalinen nga “aglablabes a managgatang,” kuna ti periodiko a Globe and Mail ti Canada, “ket awan ti nagkurri tapno sumardeng daytoy a pagannayasan.” Nupay kasta, mamati ti maysa a grupo dagiti propesor idiay Stanford University School of Medicine a nakaaramiddan iti solusion: ti innem a bulan a kurikulum a panggepna nga agpadpada a tulongan dagiti ubbing a mangkissay iti panagbuyada iti TV ken tulongan ida nga agbalin a napili iti buyaenda. Idi arinunos ti tawen ti panageskuela, dagiti ubbing a naipasidong iti daytoy a programa ket manmanon nga agkiddaw kadagiti baro nga ay-ayam kadagiti dadakkelda. Sigun iti Globe, “ti ordinario nga ubing ket makakita iti 40,000 a komersial iti kada tawen, ad-adu iti 20,000 iti kada tawen idi dekada ti 1970.”