Ti Great Artesian Basin​—Ania Dayta?

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

BAYAT nga ager-eroplanokami nga agpalaud iti ngatuen ti kayariganna kaudian a nakaunnat a ramramay ti dakkel a kabambantayan iti kosta ti Australia, makaay-ayo a buya ti in-inut a mawakwaknitan iti imatangmi. Iti ngatuenmi, naariwanas ti asul a langit agingga iti nagtugmokan ti langit ken daga. Bin-ig a patad ken nakalawlawa ti makita a buya ti daga. Di agbayag, madlawen kadagiti berde a mulmula ken bimmalitok a kapanagan ti kasla nagagara ti langana a nalabaga a daga a pasaray napattopattokan kadagiti kimmayumanggi a ruot.

Nupay kasla nakaskasdaaw, iti uneg dayta a daga ti ayan ti danum a dua a kakatlo iti kadakkel ti Baybay Mediteraneo. Maawagan a Great Artesian Basin daytoy naglawa a pagurnongan iti danum iti uneg ti daga.

Napateg ti kaadda daytoy a taaw iti uneg ti daga kadagidiay mangmangged iti adayo unay iti kosta ken napudot a paset ti pagilian. Tapno maawatantayo ti makagapu a nakapatpateg daytoy nalmeng a gameng ken no kasano a timmaud dayta, nasken a maawatantayo no kasano ti pannakaparsua ti Australia.

Namaga ti Rabawna

Ti Australia ket maitutop a maawagan a pagilian a kanayon a mainaran. Daytoy kabassitan iti lima a kontinente iti lubong ti ayan ti maikadua a kadakkelan a desierto iti lubong. Addaan met dayta iti maysa kadagiti kaatiddogan a karayan iti lubong nga isut’ Darling River. Nupay kasta, bassit laeng ti danum dagiti karayan ti Australia. Idiay Mississippi River laengen sadi Estados Unidos, dandani 60 a porsiento nga ad-adu a danum ti iyayusna iti baybay ngem iti amin a karayan ken waig iti Australia no mapagtitipon. Apay a manmano nga agtudo iti daytoy a lugar?

Gapu iti posision ti kontinente iti globo​—adda dayta iti 30 a degree iti abagatan a latitude​—ti paniempona ket apektaran dagiti napigsa nga angin. Nabara ti iyangin dagitoy nagsayaat ti paniempona a paset iti atmospera iti tengnga ti pagilian. Iti ilalasat dagitoy nga angin iti patad a tangatang, awan ti madalapusda a nangato a kabambantayan  a makagun-od iti agneb manipud iti angin. Iti asideg ti makindaya a kosta ti kontinente ti ayan ti kakaisuna a nagdakkel a kabambantayan. Ti kangatuan a bantayna ket 2,228 a metro laeng ket saan unay a nangato no idilig iti dadduma a kabambantayan iti lubong. Aniaman nga angin a mangpataud iti tudo nga agturong iti kangrunaan a paset ti pagilian manipud iti Taaw Pasipiko iti daya ti makadanon kadagitoy a bantay. Bumayakabak ti tudo iti igid ti akikid a paset ti kosta. Ti Australia ti kamagaan a kontinente ditoy daga​—no iti rabawna, gapu ta awanan iti nangato a disso, nabara ti promedio a temperatura, ken gapu iti nakaisaadan dagiti bantayna.

Nabasa ti Makin-uneg a Pasetna

Iti uneg ti namaga a rabaw ti Australia ti ayan ti 19 a dadakkel a labneng. Ti kadakkelan nga isut’ Great Artesian Basin ket adda iti uneg ti kakalima iti kontinente. Daytoy a labneng ket 1.7 a milion a kilometro kuadrado ti kalawana, manipud murdong ti Cape York iti amianan agingga iti Lake Eyre iti Abagatan nga Australia. Aglaon dayta iti 8,700 a kilometro kubiko ti danum, nga umdasen tapno aglippias dagiti dan-aw Michigan ken Huron iti Amianan nga America.

Ngem saan a kas iti Great Lakes ti Amianan nga America, narigat a magun-odan ti danum ti Great Artesian Basin. Sumrek dayta iti labneng no umagsep ti tudo iti daga ken sumarut kadagiti katuon ti  sandstone nga aglaon iti danum. Agarup 300 a milion a litro a danum ti inaldaw a makadanon iti labneng iti kastoy a pamay-an. Ania ti mapasamak kadagitoy a danum?

Panangagsep ti Nagdakkel nga Espongha

Ti Great Artesian Basin ket kaasping ti espongha, nagdakkel la ngamin dayta. Dagiti kasla espongha a katuon ti sandstone, manipud 100 a metro agingga iti dandani tallo a kilometro a kapuskol, ket adda iti nagbabaetan dagiti katuon ti bato a di mastrek ti danum. Arabis nga agpalaud dagitoy kurbado a plate ket makita ti makindaya a pingirda iti igid ti Great Dividing Range. Ti tudo nga umagsep iti igid daytoy a pingir ket in-inut nga agpalaud, nga agay-ayus iti 5 a metro laeng iti kada tawen.

No maipalok ti poso iti arsadanan ti turod iti baba ti kabambantayan iti rabaw ti katuon ti di mastrek ti danum a bato agingga iti sandstone, ti grabidad ti mangipussuak iti naurnong a danum. Gapu ta pumsuak ti danum, maawagan dayta a poso artesano, nagan a nagtaud iti dati a probinsia ti Francia nga Artois. Sadiay idi a naaramid ti kaunaan a kita ti kastoy a poso artesano. Idi natakuatan ti artesano a gameng ti Australia, rinibu a poso ti naipalok iti daytoy nabayagen nga agay-ayus a danum.

Maib-ibus ti Pagurnongan

Idi arinunos ti dekada 1800, dagiti umili nga interesado a mangsukisok iti nalawa a tanap ti Queensland ken New South Wales ket nagagaran a nanggun-od iti impagarupda a nawadwad a suplay ti danum. Idi 1915, ag-1,500 a poso ti mangibombomba iti 2 a bilion a litro (1,000 a paglanguyan a kas iti kadakkel dagiti maus-usar no maangay ti Olympics) a danum iti kada aldaw manipud iti Great Artesian Basin. Gapu iti daytoy, nabibiit a namagaan ti pagurnongan ngem iti pannakapunnona; isu nga awanen ti danum a mabomba ti adu a poso.

Ita, kadagiti 4,700 a poso artesano a naipaloken, 3,000 laeng ti natural pay laeng nga adda maibombada. Ag-20,000 pay a poso artesano ti gumunggun-od iti danum daytoy dakkel nga espongha. Masakdo ti danum babaen kadagiti windmill wenno bomba a paandaren ti angin. Makitam dagitoy iti nadumaduma a paset ti daga iti babatayo. Ikagkagumaan dagiti maseknan a gobierno a saluadan daytoy a pagurnongan agsipud ta iti agdama, 95 a porsiento iti amin a danum ti artesano ket masaysayang gapu iti panagalingasaw.

Nabatad a napateg ti panagsalimetmet iti daytoy a gameng, tangay ti danum iti uneg ti daga ti kakaisuna a mapangnamnamaan a gubuayan ti danum iti intero nga 60 a porsiento ti Australia. Adu nga ili ken industria iti uneg ti pagilian ti naan-anay nga agpampannuray iti daytoy a suplay. Ania ti raman ti danum? Kastoy ti kuna ni Jason, a dimmakkel iti maysa a pagtaraknan kadagiti animal idiay Queensland nga agpampannuray iti danum ti poso artesano: “Medio naapgad, ket kaykayatko ti danum ti tudo no adda; ngem kaykayat dayta dagiti baka.” Ti ramanna ket gapu kadagiti narunaw a naurnong a mineral iti danum bayat nga umagsep dayta iti adu a katuon ti bato. Iti pingir ti labneng, dandani nadalus ti danum, ngem iti tengngana, mabalin a nakaap-apgad​—a maitutop laeng nga inumen dagiti karnero ken baka. Ti danum a di sakduen ken usaren ti tao ket agtultuloy nga agayus iti laud agingga iti namaga a pasetna.

Nakapuy a Higante

Bayat nga ager-eroplanokami nga agpalaud, nakitami iti pangadaywen ti sumilapsilap a danum iti nadumaduma a disso a kunam la no naiwaras dayta a butones iti desierto. Kalpasan ti panagayusna iti ginasut a milia iti uneg ti daga, panagayus nga agkasapulan iti rinibu a tawen, ti danum ti tudo ket makadanon met laengen iti makin-abagatan a laud a pingir ti Great Artesian Basin ken agayus iti rabawna ket pataudenna dagitoy makitkitami iti baba a natural a munturod ti ubbog. Ti danum nga agalingasaw manipud kadagiti ubbog ket mangibati iti naurnong a deposito a mineral. Dagitoy a deposito ti makaurnong iti darat gapu iti angin, isu nga in-inut a ngumato ti ubbog iti daga iti aglawlawna.

Gapu iti panangdadael ti tao, maapektaran uray dagitoy naiputputong a pagbibiagan dagiti mula ken tumatayab. Kuna ti libro a Discover Australia: “Ti pannakaisangpet dagiti baka, koneho, ken ti panagsangpet dagiti turista itay nabiit, ti nangdadael iti adu a nakapuy a munturod ti ubbog. . . . Nalabit ti makadadael unay, ti kaadu ti danum a masakdo kadagiti poso artesano para kadagiti dinguen ti nakadkadlaw a nangpakapuy unay iti panagayus ti adu nga ubbog, ket iti sumagmamano a kasasaad, kasla tedted laengen dagitoy.”

Daytoy nabayagen a pagay-ayusan ti danum ket nakapuy a higante​—nakalawlawa ngem nalaka a madadael gapu iti tao. Kas iti agpayso a kasasaad ti amin a gameng iti lubong, kasapulan ti naannad a panangtarawidwid tapno mapreserba ti nagdakkel a sistema a pagayusan ti danum iti uneg ti daga nga isu ti Great Artesian Basin.

[Mapa iti panid 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

GREAT ARTESIAN BASIN

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 25]

Kas maysa a simbolo iti away ti Australia, ti paandaren ti angin a bomba ti danum ti mangbibiag iti desierto

[Ladawan iti panid 26]

Kas kadagiti agnanaed iti naiputputong a talon, 60 a porsiento iti Australia ket naan-anay nga agpannuray iti danum iti uneg ti daga

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti natural nga ubbog ti mangipussuak iti danum a rinibu a tawenen ti kabayagda

[Credit Line]

Courtesy of National Parks and Wildlife South Australia

[Ladawan iti panid 26]

Ti dan-aw ti apgad iti makin-abagatan a laud a pingir ti Great Artesian Basin

[Ladawan iti panid 26]

Ti nabannayat a pannakaurnong dagiti deposito a mineral iti aglawlaw dagiti ubbog ti nangipangato kadagitoy agingga iti 15 a metro

[Credit Line]

Courtesy of National Parks and Wildlife South Australia