Nagbayag nga Agmataengan!

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BOLIVIA

APAY nga agbiahe dagiti sangaili iti dua agingga iti tallo nga oras manipud iti siudad ti La Paz iti Andes, sada lumasat iti langalang a daga ti Altiplano, a mapan iti naiputputong a lugar a maawagan Comanche? Apay a pasiaren ti dadduma a botanista a naggapu iti amin a paset ti daga daytoy nangato ken naiputputong a dakkel a bato a nakabasbassit no idilig iti kinalawa ti aglawlaw?

Adtoy ti sungbat: Kayatda ngamin a kitaen ti maawagan a kadakkelan iti amin a mula ken ti nagpaiduma a mula iti Andes​—ti Puya raimondii. No primavera ti panagpasiarmo, mabalin a nagasatka a makakita iti naisalsalumina a panagsabongna. Sigun iti dadduma, mapasamak laeng dayta kalpasan ti sangagasut a tawen.

Saanmo a masarakan ti Puya raimondii iti sadinoman a lugar a ginasut a kilometro ti kaadayoda; kinapudnona, manmano laeng a lugar iti intero a Kabambantayan ti Andes ti pagtubuan daytoy naisangsangayan a kita ti mula. Tangay awan sangana a kas iti kayo ken palungpong, daytat’ klasipikaren dagiti botanista a kas mula. Ngem awan pay a pulos ti nakitam a mula a kastoy ti kadakkelna! Ti nagdakkel a rimmuok dagiti akikid ken nagtitirad a bulongna ket saan a magaw-at uray ti katatayagan iti amin a tattao. No mingmingam ti unegna, posible a mabigbigmo a daytoy ket pakatayan dagiti billit. Kadagiti akikid nga espasio iti nagbabaetan dagiti bulong, dandani kanayon nga adda dagiti nagangganganen a bangkay dagiti billit a simrek iti dayta a rimmuok ti bulbulong, nalabit tapno libasanda ti kali, ngem daksanggasat ta naipalokda kadagiti makapapatay ti kinatiradda a bulbulongna.

Ngem nalabit makitam a dagiti sabong ti makaay-ayo unay a paset daytoy a mula. Kadagiti mula iti daytoy a grupo, gagangay nga adda maysa wenno dua a makitam nga agsabsabong, no adda man.

Talaga a makapagagar a kapadasan ti pannakakita iti panagsabong daytoy karkarna ti kadakkelna a mula. Tumayag iti ngatuen ti makimbaba a bulongna ti katatayagan a sabong iti lubong dagiti mulmula. Iti dayta, aginggat’ 10 a metro ti kangato ti rinibu a duyaw a sabsabong​—nangatngato ngem iti pasdek a tallo ti kadsaaranna! Gapu iti kinatayag ti Puya raimondii ken panagkapetna kadagiti dadakkel a bato, nakangayngayed ti pannakaiputputongna.

 Ngem nakalkaldaang ta agpegpeggad a maungaw ti Puya raimondii. Gapu iti sumagmamano a rason, kayat dagiti tattao nga uramen daytoy a mula. Di masinunuo no aramidenda dayta gapu ta kaay-ayoda a makita a gumil-ayab ti kastat’ kadakkelna a mula, tapno bumara ti nalamiis a temperatura, wenno agamakda di la ket ta maipanget dagiti karnero kadagiti natitirad a bulongna nga isut’ pakatayanda. Nupay kasta, adda pay laeng daytoy a puya agpapan pay kadagiti uram, nakaro a lamiis, angin, nakaro a kinabara ti init, ken bassit a daga. Kasano nga agbiag?

Ti Puya raimondii ket miembro ti dakkel a pamilia dagiti bromeliad a buklen ti 2,000 a kita a kasla paglainganda ti agbiag iti lugar a di pagbiagan ti dadduma pay a mula. Iti kontinente ti America ti pagtubuan amin dagitoy, malaksid iti maysa a kita. Kas iti puya, adu kadagitoy ti addaan ramut a ti kangrunaan a maaramidanda ket mangpatibker iti umiso a nagtubuanda. Adda nagbabassit a siksik kadagiti bulongda isu a makaurnongda iti agneb manipud iti angin imbes a manipud iti daga. Kasta met a no adda angep wenno tudo, agtedted dayta iti makintengnga a pagurnongan a mangsustiner saan laeng nga iti mismo a mula no di ket iti nagadu pay a babassit a parsua. Ngem iti amin a bromeliad, ti Puya raimondii ti kadakkelan.

Ti makapainteres iti daytoy a “reyna iti Andes,” kas iti naibirngas iti dayta, ket ti nakabaybayag a panagmataengan ken panagsabongna. Adda agdindinamag a botanista a nangbilang iti nagtubuan idi dagiti naregregen a bulong ti maysa a natay nga ispesimen a puya ket pinattapattana a 150 ti tawen daytoy. Kuna met ti dadduma nga agbiag laeng dagitoy a mula iti 70 a tawen. Century plant ti pangawag dagiti umili kadagitoy, ta patienda a sangagasut a tawen ti aglabas sakbay nga agsabong dagitoy. Ti kaunaan a nagtubo manipud iti naimula a bukelna ket naipadamag a nagsabong kalpasan ti 28 laeng a tawen idiay California idi 1986. Aniaman dagiti agpayso maipapan kadagiti puya nga agbibiag iti kabambantayan ti Andes, talaga a nagbayag ti panagmataenganda.

[Ladawan iti panid 22]

Kasano ngata a makapagbiag ti nagdakkel a “Puya raimondii” iti nagbassit a dagana?

[Ladawan iti panid 23]

Adu a billit ti maallukoy iti rinibu a sabong ti “Puya raimondii”

[Ladawan iti panid 23]

Maysa a “Puya raimondii” a nakalasat iti uram