Panagtayab a Kagiddan ti Angin

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY CANADA

“IKKANNAK A DAGUS ITI TELA KEN TALI, KET PAKITAANKA ITI MAYSA A BANAG A MANGPASIDDAAW ITI LUBONG!”​—JOSEPH-MICHEL MONTGOLFIER, 1782.

WHOOSH! Adda gil-ayab a nagpangato a kasla namaris a supot ti insekto ket nakaigapuan ti in-inut a panagpatangatang daytoy. Makaparagsak ken makabang-ar iti kumaribuso a panagbiag ti panagtayab babaen ti balloon a naaramid iti tela a nagpintas ti kasla bullalayaw a kolorna. “Natalinaay ken makaparagsak met,” kuna ti maysa a nabayagen nga agpatpatayab a naessem iti balloon a patayaben ti napudot nga angin.

Sipud pay idi damo a naballigi a panangipatayab da Joseph-Michel ken Jacques-Étienne Montgolfier, idi kattapog ti dekada 1780, naginteresanen ti tao ti panagtayab babaen ti balloon. (Kitaem ti kahon iti baba.) Ngem idi laeng dekada 1960​—babaen ti pannakaimbento ti di mauram a tela, agraman ti natalged ken nalaka a sistema ti pananguram iti propane a mangpapudot ken mangtimbeng iti temperatura ti angin iti uneg ti balloon​—a nangrugi a naipatayab dagiti balloon.

Panangsukimat

Ti panangsukimat iti napintas a balloon ipalgakna a napagkakamang ti nagadu ti kolorna a tela nga akikid ti makinngato ken makimbaba a murdongna. No mapno iti angin, dadduma a balloon ti 15 a metro ti kalawa ken nasurok a 25 a metro ti katayagda.

Dagiti managpartuat a managpatayab ipakaammoda ti kinataoda ket makapanunotda iti nadumaduma a sukog ken kadakkel, a mabalin a sukog ti animal agingga kadagiti botelia ken uray pay dagiti bulagaw. Aniaman ti disenio, agpapada ti prinsipio iti pannakaipatayab dagitoy naulimek ti tayabda a balloon.

Agkakadua ti piloto ken dagiti pasahero iti nalagda ken nalag-an a kasla linaga a gondola, wenno basket, a naibitin iti balloon babaen kadagiti kable ken naikabil a mismo iti sirok ti pannakangiwat ti balloon. Aluminum ti dadduma a basket. Kitaem manen ti ngatuen ti gondola. Makitam ti pagseggedan ken ti regulator a naikabit iti metal a daplat  nga adda iti baba a mismo ti pannakangiwat ti balloon. Nailinged dagiti tangke ti pagseggedan iti uneg ti basket.

Agsagana a Tumayab

Tapno makatayab ti eroplano, masapulna ti atiddog a runway wenno pagtarayanna. Ngem maysa laeng a nawayang a bassit a tay-ak ti kasapulan ti balloon a patayaben ti napudot nga angin. Ti kapatgan isut’ panangsapul iti lugar nga awan dagiti masalapun iti ngato a mangsinga iti panagpatayab. Magagaranka aya nga aglugan iti daytoy natalinaay a lugan iti tangatang? Uray pay sakbay nga agluganka iti basket, adda dagiti addang a masapul nga aramidem.

Umuna, mayukrad iti daga ti awan anginna a balloon iti direksion a pagturongan ti angin nga aggapu iti basket nga adda iti abayna. Maipastrek ti angin iti pannakangiwat ti balloon babaen iti de motor a dakkel a bentilador. Kalpasanna, maipastrek ti napapudot nga angin iti balloon tapno tumakder ken ibangonna ti basket. Sumaganad, masukimat amin nga alikamen, agraman dagiti koneksion ti pagseggedan, ken dagiti mangkontrol iti pasngaw ken panageppes tapno sigurado ti pannakaikabitda iti basket. Itan, nakasaganan ti piloto a mangilugan kadagiti pasahero ken agtayab. Dadduma a balloonist, wenno agpatayab iti balloon, agawitda iti radio ken kanayon a makiumanda kadagiti adda iti daga a tripulante a mangsursurot iti lugan tapno alaenda ti balloon ken dagiti pasahero no agdissodan.

 Panagtayab a Kagiddan ti Angin

Kaykayat ti kaaduan a balloonist ti agpatayab iti kangato nga agarup 100 a metro tapno sitatalna a maitayabda iti away ket makitada ti mapaspasamak iti baba. Iti kastoy a kangato mangngeg pay uray ti panagkatawa ken panagriaw dagiti tattao iti daga. Makaay-ayo ti buya ket maipalagip iti maysa a tao ti bukel ti dandelion a sitatalinaay a maipulpul-oy. Dadduma nga agpatayab ti tumayok iti 600 a metro wenno nangatngato pay. Ngem saan a nainsiriban ti agtalinaed iti kangato a 3,000 a metro nga awan ti suplay nga oksihena.​—Kitaem ti kahon a “Nangato a Panagpatayab.”

Apaman nga addakan iti ngato, kasanoka nga agdisso? Babaen iti grabidad. Ket makontrolmo ti panagdissom babaen ti panangguyodmo iti kordon ti pasngaw ket pasngawem ti dadduma a napudot nga angin. Ngem ti sabali pay a problema ket ti diretso a panagdisso. Ti piloto ket iturturong ti paniempo. “Naiduma ti tunggal panagpatayab, ta ti angin ti mangkontrol iti turongen ken kapartak ti balloon,” kuna ti maysa a batidon a balloonist. Ket ti nadumaduma a kapigsa ti angin mabaliwanna ti kapartak ken turongen ti balloon. Gagangayen a sabali ti turong ti angin iti 100 a metro iti tangatang ket sabali a direksion iti 200 a metro.

Tangay tumayab ti balloon a kagiddan ti angin, mariknam a kasla nakabitinka a di umak-akar bayat nga agrikus ti daga iti baba. “Dagiti balloonist talaga a makigiddanda iti angin [ta] mabalin nga iyukradda ti mapa ket di maitayab dayta,” kuna ti magasin nga Smithsonian.

Panagbalin a Nalaing nga Agpatayab

Ti kasayaatan a tiempo ti panagpatayab ket no kalkalainganna ti pul-oy ti angin. Gagangay a daytoy ket kalpasan la unay ti ileleggak wenno sakbay la unay ti ilelennek ti init. Kaykayatda ti bigat, ta gagangay a nalamlamiis ti atmospera iti kasta a tiempo ket nalaklaka a maipangato ti balloon. Napeggad no naladawen iti malem ta mabalin a masipngetanka.

Agbalinka a nalaing nga agpatayab iti balloon kalpasan ti nagadu a panagsanay. Ti sekreto ket mangsapulka iti angin nga agturong iti kayatmo a papanan ket makigiddanka iti dayta. Dagiti batidon nga agpatayab sanayenda  a naimbag ti maawagan stair-stepping wenno in-inut a panagpangato. Agpangatoda iti kayatda a kangato sada paginteken ti balloon. Kalpasanna, babaen ti apagbiit a panaggil-ayab ti pagseggedan, agpangato ti napudot nga angin iti tuktok ti balloon ket maipangato manen ti naulimek a lugan.

Nasken nga umiso ti panagbagay ti panagpangato ken ti panagsiput tapno kanayon a makontrol ti piloto ti balloon. Uray ti apagbiit laeng a kinaawan ti konsentrasion mabalin a kellaat nga ipababana daytoy. Kanayon a laglagipen ti nasiput a piloto a ti paggappuan ti pudot ket 15 agingga iti 18 a metro ti kaadayona iti tuktok ti balloon, isu nga ag-15 agingga iti 30 a segundo sa bumara manen ti angin gapu iti apagbiit a panaggil-ayab.

Mabalin a makaparagsak ti panagdisso, nangruna no napigsa ti angin ken agdisso iti nasupit ken nabakudan a lugar! Kadagita a lugar, kuna ti maysa a nalaing nga agpatayab iti balloon, “nasaysayaat ti napartak ken nataltag a panagdisso iti umiso a lugar ngem ti natalinaay a panagdisso iti kulongan ti leon idiay zoo.” Nupay kasta, ad-adda a matarigagayan ti nabannayat a panagdisso, nangruna no kalkalainganna ti kapigsa ti angin.

Ti paglinglingayan a panagpatayab iti balloon a patayaben ti napudot nga angin ket agtultuloyto a dumur-as a mabuyogan kadagiti naraniag a kolor bayat nga umad-adu dagiti makisalip, makisalisal, makipiesta ken ti dadduma ket basta maragsakan laeng nga agpatayab.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 14, 15]

TI IMMUNA A PAKASARITAAN TI PANAGPATAYAB ITI BALLOON

Da Joseph-Michel ken Jacques-Étienne Montgolfier, nga annak ti baknang a managpataud iti papel idiay Annonay, Francia, ket napadayawan iti historia gapu iti panagaramid ken panagipatayabda iti kaunaan a balloon a patayaben ti napudot nga angin. Ti damo nga eksperimentoda idi kattapog ti dekada 1780 ti pakairamanan dagiti balloon a naaramid iti papel, a patienda idi nga agpangato gapu iti asuk nga aggapu iti maur-uram a garami ken de lana. Di nagbayag, naamirisda a ti napudot nga angin ti nangipangato.

Kalpasanna, idi rinugiandan ti nagusar kadagiti balloon a naaramid iti tela, napaliiwda a no daddadakkel dagiti balloon a maipatayab, nangatngato met ti pakaipatayabanda ken ad-adu ti maawitda. Idi Hunio 1783, iti plasa ti Annonay, nangipatayabda iti kadakkelan pay laeng a balloon a naaramid idi a tiempo. Nagpatangatang iti agarup sangapulo a minuto sa nagdisso.

Gapu iti kasta a nagapuanan, inkeddengda a panawenen tapno patayabenda ti balloon nga agawit iti tattao. Ngem umuna, idi Setiembre 1783, rinibu ti nagbuya idiay Versailles iti pannakaipatayab ti balloon a nakailuganan ti maysa a kawitan, maysa a pato, ken maysa a karnero. Saan a naan-ano ti tallo nga animal iti walo a minuto a panagtayab. Di nagbayag kalpasanna, idi Nobiembre 21, 1783, pinadasda a patayaben ti kaunaan a balloon a nakailuganan ti tattao. Naallukoy ni Louis XVI a palubosanna ti dua a natan-ok a lallaki a maikkan iti dayaw. Naipangatoda manipud idiay Château de la Muette ket naitayabda iti 8 a kilometro iti tangatang ti Paris. Kalpasan ti 25 a minuto, kapilitan a nagdissoda idi nauram ti balloon.

Iti daydi a tiempo, naginteres iti daytoy nga imbension ti Academy of Sciences idiay Paris. Ni Propesor Jacques Charles, maysa kadagiti kalatakan a pisiko idi nga aldaw, nakitinnulong iti dua a nalaing a mekaniko a da Charles ken M. N. Robert, ket inaramidda ti kaunaan a balloon a pinalobo ken pinatayab ti hidrohena. Pinadasda daytoy idi Agosto 27, 1783. Nagtayab iti 45 a minuto, ket nakatayab iti agarup 24 a kilometro. Limmatak daytoy a kas Charlière. Maus-usar pay la daytoy a kita ti balloon agingga ita iti sigud a sukogna.

[Kahon iti panid 17]

NANGATO A PANAGPATAYAB

Maysa a lalaki nga Ingles nga agnagan Henry Coxwell ti kalatakan a piloto a kangatuan ti tinayabna. Idi Setiembre 1862, isut’ tinudingan ni James Glaisher iti British Meteorological Society nga agpatayab iti nangato tapno mangaramid iti nasientipikuan a panagpaliiw. Nagpatangatangda iti dandani nasurok a siam a kilometro nga awanan iti alikamen a mangipaay iti oksihena nga angsenda!

Idi nakadanondan iti kangato a 8,000 a kilometro ket marigatandan nga aganges gapu ta nalamiis ken bassiten ti oksihena iti angin, nagsaganan ni Coxwell nga agdisso. Ngem gapu iti kanayon a panagrikus ti balloon, naipulipol ti tali a mangiguyod iti balbula a mangpaeppes ket masapul nga umuli ni Coxwell iti pinakapalo ti balloon tapno maukas ti pannakaipulipol ti tali. Naawanan iti puot ni Glaisher, ket kapilitan a kinagat ni Coxwell ti tali tapno maguyodna, ta dinan magaraw dagiti imana gapu iti lam-ek. Kamaudiananna, nangrugin a nagpababada.

Idi agangay nakaungaren ti dua a lallaki ket pinabannayatdan ti panagpababa ti balloon. Nakadanonda iti kangato a dandani 10,000 a metro, kangatuan pay laeng a nadanon a di naartapan iti nasurok a maysa a siglo. Ti panagtayabda babaen ti balloon a nakalugan iti silulukat a basket ket mairaman kadagiti katan-okan a nagapuanan iti panagpatayab, tangay inaramidda dayta nga awan ti suplayda nga oksihena, saan unay a makasalaknib dagiti kawesda, ken dida pay ammo idi ti kasasaad ti nangatngato nga atmospera.

[Ladawan iti panid 15]

Uneg ti balloon bayat a bumbumsog

[Ladawan iti panid 15]

Maipastrek ti napudot nga angin iti balloon tapno maipangato ken maipatayab

[Ladawan iti panid 16]

Dagiti karkarna a sukog ti balloon