Pananganalisar iti Ginggined

“NAIRUAMTAYO UNAY NGA AGNAED ITI SOLIDO A DAGA ISU A NO MANGRUGI NGA AGGUNGGON DAYTA, MAAMAKTAYO UNAY.”​—“THE VIOLENT EARTH.”

“MAIRAMAN dagiti ginggined kadagiti makadadael unay ken kabilgan a puersa iti nakaparsuaan,” kuna ti The World Book Encyclopedia. Saan nga aglablabes dayta a sao, ta ti enerhia a patauden ti napigsa a ginggined ket mabalin a 10,000 a daras a napigpigsa pay ngem ti pinataud ti immuna a bomba atomika! Ti mangdegdeg iti panagbuteng ket mapasamak dagiti ginggined iti aniaman a klima, aniaman a paniempo, ken iti aniaman nga oras iti aldaw. Ket nupay adda ideya dagiti sientista no sadino ti mabalin a pakapasamakan dagiti napipigsa a ginggined, dida masinunuo no kaano.

Mapasamak dagiti ginggined gapu iti panagbaliw ti posision dagiti bato iti uneg ti daga. Kanayon nga aggaraw daytoy. Masansan a saan a napigsa dagiti panagdayyeg isu a di unay madlaw iti rabaw ti daga, ngem mabalin a madlaw ken mailasin ti seismograph. * No dadduma, adda umdas a bato a maburak ken agbaliw ti posisionna ta nakaro ti pannakadayyeg ti rabawna.

Ngem apay a kanayon nga aggaraw ti rabaw ti daga? “Mailawlawag dayta a maigapu kadagiti tectonic plate, maysa a kapanunotan nga interamente a nangbalbaliw iti kapanunotan ti dadduma a grupo maipapan iti siensia ti Daga,” kuna ti National Earthquake Information Center (NEIC). “Ammotayo itan nga iti rabaw ti daga, adda pito a kangrunaan a plate, a nabingbingay iti adu a babbabassit a plate,” innayon ti NEIC ket “aggargaraw amin dagitoy nga agiinnadayo wenno agsisinnabet, iti nagduduma a kapartak manipud 10 agingga iti 130 a milimetro [tallo a kakawalo ti maysa a pulgada agingga iti lima a pulgada] iti kada tawen.” Sigun iti NEIC, kaaduan a ginggined ket mapasamak laeng iti naisangsangayan a lugar a mangilasin iti beddeng dagiti plate. Mabalin a mapasamak ditoy ti 90 a porsiento a dadakkel a ginggined.

Kapigsa ken Epektona

Mabalin a marukod ti kinakaro ti ginggined babaen ti kapigsa wenno epektona. Idi dekada 1930, pinataud ni Charles Richter ti pagrukod iti kapigsa ti ginggined. Bayat nga immadu ti bilang dagiti seismograph station, timmaud dagiti baro a pagrukod a naibasar iti  ideya a pinataud ni Richter. Ti maawagan a moment magnitude scale, kas pagarigan, rukodenna ti enerhia a rimmuar iti sentro ti ginggined.

Siempre, saan a kanayon nga ipalgak dagitoy a pagrukod ti dadael a pinataud ti ginggined. Amirisem ti ginggined idiay makin-amianan a Bolivia, idi Hunio 1994, a 8.2 ti kapigsana. Naipadamag a lima laeng a tattao ti natay. Ngem ti ginggined idiay Tangshan, China, idi 1976​—a 8.0 laeng ti kapigsana​—ti nakatayan ti ginasut a ribu!

Maisupadi iti kapigsa, ti nairekord a kapigsa ipakitana dagiti epekto ti ginggined kadagiti tattao, estruktura, ken aglawlaw. Ad-adda a mailadawan ti kinakaro ti ginggined kadagiti epektona iti tattao. Ngamin, gagangay a dagiti panagdayyeg dida dangran ti tattao. Ad-adu ketdi ti madangran ken matay kadagiti marba a diding, bumtak a gas wenno mapugsat a linia ti koriente, matnag a bambanag, ken dadduma pay.

Ti panangipaay iti nasapa a pakdaar maipapan iti ginggined ti maysa kadagiti kalat dagiti seismologo. Mapatpatauden ti digital a programa a naawagan Advanced Seismic Research and Monitoring System. Sigun iti report ti CNN, daytoy a sistema​—agraman ti naparpartak a pananggun-od kadagitoy nga impormasion ken ti pannakausar dagiti napartak a programa ti computer​—ket makatulong kadagiti opisial tapno “dandani dagus a maammuanda ti nakapasamakan ti kapipigsaan a panangdayyeg ti ginggined.” Iti kasta, nalaklaka met ti panangtulong dagiti autoridad kadagiti lugar a naginggined.

Nalawag a basbassit ti madangran ken maksayan ti madadael a sanikua ken​—ti kapatgan​—maispal ti biag no sisasaganaka no mapasamak ti ginggined. Ngem agtultuloy latta a mapasamak dagiti ginggined. Isu a rumsua ti saludsod: Kasano a natulongan ti dadduma a tattao a mangdaer kadagiti epektona?

[Footnote]

[Tsart iti panid 5]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Kasano Kaadu Dagiti Ginggined?

Pakailasinan Kapigsa Promedio iti Kada Tawen

Dakkel 8 ken napigpigsa pay 1

Nakapigpigsa 7-7.9 18

Napigsa 6-6.9 120

Kalkalainganna 5-5.9 800

Nakapuy 4-4.9 6,200*

Nakapkapuy 3-3.9 49,000*

Nakakapkapuy <3.0 Kapigsa 2-3: agarup

1,000 kada aldaw

Kapigsa 1-2:

agarup 8,000 kada aldaw

* Napattapatta.

[Credit Line]

Gubuayan: National Earthquake Information Center Babaen ti pammalubos ti USGS/National Earthquake Information Center, USA

[Picture Credit Line iti panid 5]

Seismogram iti panid 4 ken 5: Dagiti bilang ket impaay ti Berkeley Seismological Laboratory