Dagiti Banko ti Bukbukel​—Panangkamakam iti Limitadon a Panawen

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA

AGPANNURAY kadagiti mula ti biagtayo. Dagitoy ti gubuayan iti taraon ken kawes. Mangipaayda iti sungrod, pagbangon a materiales, ken makaispal biag nga agas. Agpannuray met kadagitoy dagiti animal, tumatayab, ken insekto. Ngem sigun iti sumagmamano a managsirarak, agpegpeggad a maungaw ti kakapat kadagiti mula iti lubong iti las-ud ti sumaganad a 50 a tawen. Ti Millennium Seed Bank Project ti mangidadaulo iti panangkamakam iti limitadon a panawen.

Naidayaw dayta kas ti “Daong ni Noe para kadagiti mula” ken “insurance policy para iti daga.” Ti $120 a milion ti gatadna a pasdek idiay makin-abagatan nga England ti mangsalsalaknib iti ginasut a milion a bukel a naurnong manipud iti sumagmamano kadagiti dandanin maungaw a kita ti mula iti lubong.

Ania ti Banko ti Bukbukel?

Nakapagdepositoka kadin iti sanikuam iti maysa a banko tapno natalged dagitoy agingga a kasapulam manen ida? Umasping iti dayta ti maaramidan ti banko ti bukbukel dagiti mula. Daytat’ nalaka, ekonomiko a pamay-an ti panangpreserba iti aniaman a mula nga agpataud iti bukel, manipud kabassitan a mula agingga iti katatayagan a kayo. Apaman a naibankon dagiti bukel, nagbassit laengen ti kasapulan a panangasikaso. Nagbassit laeng nga espasio ti kasapulan. Makalaon ti bassit a botelia iti sangamilion a bukel ti orkidia! Kadagiti adu pay a kita ti mula, nagadu a bukel a kas iti kaadu ti tattao iti maysa a siudad ti umanay iti ordinario a garapon ti atsara. Kalpasan ti naisangsangayan a panangasikaso, dagitoy manamnama a kabbaronto a mula ket mabalin a sitatalged a maipreserba iti dinekdekada wenno sinigsiglo pay ketdi, a napapaut nga amang ngem iti panagbiagda iti sigud a pagtubtubuanda.

Saanen a kabbaro dagiti banko ti bukbukel, nupay kadagiti komersial a mula ti kangrunaan a nakausaranda iti napalpalabas. Idi 1974, dagiti sientista iti Royal Botanic Gardens idiay Kew, London, rinugianda nga inadal no kasano nga ipreserba dagiti bukel ti mulmula iti kabakiran iti sanga nga opisinada idiay Wakehurst Place iti away ti Sussex. Idi nakaidulinda iti 4,000 a nadumaduma a kita ti mula manipud iti intero a lubong, naamirisda a masapul a mangaramidda iti dakdakkel nga amang a proyekto tapno malapdan ti pannakapukaw dagiti mula iti intero a lubong ken ti pagnanaedan dagitoy. Isu nga idi 1998, nangrugi ti Kew a nangibangon iti dakdakkel a banko ti bukbukel iti daga idiay Wakehurst Place.

Panangragpat Kadagiti Kalat

Ti kaunaan a kalat, sakbay pay ti pannakairingpasna, ket ti panangibanko iti bukbukel ti amin a dadakkel a kayo, siitsiitan, ruot, babassit a kayo, ken atap a sabsabong ti Britania agingga idi tawen 2000. Iti 1,440 a katutubo a kita ti mulmula, 317 ti agpegpeggad a maungaw. Nakaibankon ti Kew iti 579 a kita ti bukbukel, ket maysa a grupo ti nasurok a 250 a propesional ken agdadamo a botanista ti nagsawar iti daga tapno agbirokda kadagiti nabatbati. Dagiti napasnek ket simmang-at iti kabambantayan, simmalogda kadagiti derraas, ken nagbilogda iti nayelo a dandanum  tapno agsapul kadagiti narasay a kita ti mula. Nadanonda ti taning malaksid iti sumagmamano a manmano a kita ti mula.

Nanipud idi tawen 2000, ti kangrunaan a kalat ket agurnong ken mangibanko iti 1 iti kada 10, wenno nasurok a 24,000 a kita dagiti mula nga agpataud iti bukbukel iti intero a lubong agingga inton 2010, nangruna dagiti aggapu kadagiti natikag a lugar. Kakalima iti tattao iti lubong ti agnanaed kadagitoy nabara, natikag a rehion ken agpannurayda kadagiti mula tapno agbiagda, ngem kaskasdi a nalawa a luglugar ti agbalbalin a desierto iti kada tawen. Nangrugi dagiti ekspedision nga agurnong kadagiti bukel iti sumagmamano a pagilian idi rugrugi ti 1997, ket idi Pebrero 2001, nakaurnongen dagiti agpapaay iti Kew a para birok iti bukbukel iti 300 a milion a bukbukel manipud iti 122 a pagilian, ket dandani 19,000 pay a kita ti masapul a maibanko.

Panangibanko Kadagiti Bukel

Nabayagen nga agur-urnong dagiti hardinero ken mannalon kadagiti bukel sada idulin dagitoy. Nupay kasta, napapaut ti panagbiag dagiti bukel a maasikaso idiay Millennium Seed Bank ngem iti kapaut ti panagbiagda. Ti sekreto ket adda iti pannakapamaga ken pannakaeladoda.

Kalpasan a maurnong ti umdas a bilang dagiti bukel ken naisinada manipud iti aglawlaw a material, maisupotda iti papel wenno lupot wenno maiboteliada pay ketdi iti botelia ti soft-drink tapno agmagada sakbay a maipatulodda idiay Britania. Maigiddato iti dayta, mangipamaga ken mangipreserba dagiti kolektor kadagiti aktual a mula tapno mailasin dagitoy a kita ti mula idiay Kew, ket mairekord ti eksakto a nakaalaan kadagitoy babaen kadagiti satellite.

Apaman a maisangpet dagiti bukel idiay Wakehurst Place, maipasidong dagitoy iti dua a kapatgan a pamay-an ti panangpamaga a napaglasin babaen ti sesion ti panangdalus. Ti panagtalinaed dagitoy a bukel iti dua a siled a nababbaba ti agnebda ken namagmaga ngem iti kaaduan a desierto ti mangkissay iti linaonda nga agneb manipud iti di kumurang a 50 a porsiento agingga iti agarup 5 a porsiento. Gapu iti daytoy, sigurado a saanda a madadael no maeladoda, ket dayta ti mangpabannayat kadagiti biolohikal a proseso a kaasping iti kasasaad a nakapapaut a tiempo ti temporario nga arigna ipapatayda ngem mabalindanto met laeng ti agbiag manen. Sakbay a maibanko dagiti bukel, ma-X-ray ti sumagmamano tapno makita no nasalun-atda wenno dinadael ida dagiti insekto. Ti maysa pay a sample  ket maeksamen tapno makita no agtubodanto. Kinapudnona, iti kada sangapulo a tawen, mapayangyangan ken mapatubo dagiti sample tapno makita no agtubodanto pay. No kurang a tallo a kakapat kadagitoy ti agtubo, masapul a maurnong dagiti baro a bukel.

Ti panangammo no ania ti epekto ti napaut a panangidulin kadagiti bukel ken no kasano ti panagtuboda inton agangay isu dagiti kangrunaan a panggep iti panagsirarak. Kamaudiananna, dagiti bukel ket maidulin kadagiti di mastrek ti angin a garapon ken maipan dagitoy iti uneg ti daga iti maysa kadagiti dua a freezer a kas iti siled ti kadakkelda nga adda iti uneg ti dakkel a konkreto a pagidulinan. Sadiay ti naurnos a pakaisalansananda ken mangrugin ti napaut a kayariganna a pannaturogda iti temperatura a menos 20 degree Celsius.

Agkurri kadi daytoy a proseso? Wen. Sumagmamano a tawenen ti napalabas, idi naeksamen ti 3,000 a bukel ti nadumaduma a mula a naibankon iti sangapulo a tawen, 94 a porsiento kadagitoy ti nagtubo.

Adda sumagmamano a kita ti mula a mangpataud iti parikut. Matay dagiti bukelda no mamagaanda unay. Dagiti pagarigan ket ti dadduma a bukbukel ti oak (Quercus), kakaw (Theobroma cacao), ken ti rubber tree (Hevea brasiliensis). Ngem ti panangelado kadagitoy bayat a naagnebda ti pakatayanda agsipud ta pabladen ken bettaken ti danum dagiti pannakadiding ti selula inton agyelo daytoy. Agsirsirarak dagiti sientista kadagiti pamay-an a mangparmek iti daytoy a tubeng. Ti maysa a posible a solusion ket ti panangala iti rusing ti bukel, pamagaan a dagus dayta, ken ipreserba dayta iti likido a nitrohena iti nakalamlamiis a temperatura.

Siasino Dagiti Magunggonaan?

Kas iti pagibankuan iti kuarta, agbayad ti Millennium Seed Bank. Mausar dagiti sample ti bukbukel iti panagsirarak. Kakapat kadagiti agas ti agtaud iti mulmula, ngem uppat a kakalima kadagiti mula iti lubong ti di pay naadal. Ania dagiti baro a pamuspusan a maammuanto pay laeng? Mangipapaayen ti maysa a kita ti vetch (Vicia faba) iti Mediteraneo ti maysa a kita ti mamagbalay ti dara a protina a makatulong iti panangammo kadagiti manmano a kita ti sakit ti dara ti tao. Nalabit a matakuatanto metten dagiti baro a taraon, sungrod, wenno gunnot.

Dagiti sientista manipud sabsabali a pagilian ti agnaed iti pagibankuan bayat nga ad-adalenda no kasanot’ panangidulin kadagiti bukel ken dagiti pamay-an ti panagpatubo tapno makaipasdekda met iti bukodda a banko ti bukbukel iti mismo a pagpagilianda. Tunggal pagilian a mangipapaay iti bukbukel ket addaan iti dakkel a magunggona kadagitoy, ket agpapada dagiti masagrapna a benepisio ken gunggona iti aniaman a panagsirarak.

Tangay maus-usaren dagiti sample a bukel tapno agbalin manen a nabunga dagiti natikag a lugar ken mapaadu dagiti agpegpeggad a maungaw a kita ti mula, manamnama a dagitoy a pamay-an ti panangipreserba  ket makatulong a mangpabannayat iti napartak a panagpukaw dagiti mula iti lubong ken ti adu a kita ti biag nga agpampannuray iti dayta.

Kasano a Makamakam ti Limitadon a Tiempo?

Awan ti mabalin nga agduadua iti napeggad a kasasaad a sarsarangten ti sangatauan. Mangted ti pangulo iti departamento iti panangitalimeng kadagiti bukel idiay Kew a ni Roger Smith iti tallo a rason iti pannakayussuat ti proyekto: “Ti umuna ket direkta a panangusar. Adu kadin ti ammotayo maipapan iti tunggal mula ta no mapukaw ti maysa, ammotayon no ania ti napukaw kadagiti manamnama koma a taraon wenno agas? Ti maikadua ket ti panagkakanaig ti biag. Panunotenyo a ti amin a kita ti biag iti lubong ket mangbukel iti iket, ket naisiglot iti iket ti tunggal kita ti biag. Mano a siglot ti mabalin a putdem sakbay a din mausar ti iket? Ti kabilgan nga argumento ket ti panangaywan. Ania ti kalintegan ti agdama a henerasion tapno ikkatenna dagiti pagpilian manipud kadagiti masanguanan a henerasion babaen ti dina panangaywan kadagiti kita ti biag a tinawidna?”

Nakaam-amak dagiti karit iti masakbayan. Kuna ti coordinator iti proyekto a ni Steve Alton: “Mabalinmo a gun-oden ti amin a bukel iti lubong, ngem no awan ti pakaimulaan dagita a mula awan ti serserbi ti panangidulin kadagitoy.” Mabalin kadi nga ispalen dagitoy maung-ungaw a kita ti mula ken maipasiguro met ti responsable a pannakaaywan ti planetatayo?

Wen ti mangipanamnama a sungbat. Ikari ti Namarsua: “Addanto ti bin-i ti talna; ti met laeng ubas itdennanto ti bungana, ket ti met laeng daga itdennanto ti apitna, ket ti met laeng langlangit itdendanto ti linnaawda; ket dagidiay nabatbati iti daytoy nga ili sigurado a pagtawidekto kadagitoy amin a banag.”​—Zacarias 8:12.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 25]

MAYSA KADAGITI ADU

Ti Kew Gardens ket maysa laeng kadagiti 1,300 a banko ti bukbukel iti intero a lubong a makumikom a mangiprespreserba kadagiti bukel iti adu a nagdadakkel a freezer. Ni Steve A. Eberhart a panguluen ti National Seed Storage Laboratory idiay Colorado, deskribirenna dayta a pasilidad kas maysa a kita ti “Fort Knox para kadagiti mula.” *

[Footnote]

[Dagiti Ladawan]

Millennium Seed Bank Project

[Kahon iti panid 26]

PANANGIRUAR MANIPUD ITI PAKADAGUPAN TI AMIN A GENE

Ti maysa a napateg a maaramidan dagiti banko ti bukbukel ket agurnong iti nadumaduma a kita ti mula ken dagiti kabagian dagitoy. Daytoy a panangurnong ket mangipaay inton agangay iti pakadagupan ti amin a gene a mabalin a pangiruaran iti mangparmek iti sakit no tumaud manen dagiti baro a sakit wenno peste iti dayta a mula. Babaen ti naannad a panangpaadu kadagiti mula, mabalin a mapasayaat dagiti sientista ti apit, kinasustansia dagiti mula, ken ti kinaandur dagiti mula kadagiti sakit ken insekto. Dumakdakkel ti kinapateg daytoy pakadagupan ti amin a gene.

Iti intero a lubong, nasurok a 90 a porsiento kadagiti kasapulan ti sangatauan a calorie ket masuportaran itan ti 103 a kita ti mula, ket nasurok a kagudua iti pagtaudan ti enerhia a kanen ti sangatauan ti agtaud iti tallo laeng a kangrunaan a mula​—pagay, sebada, ken mais. Apay a problema daytoy?

No agpapada ti gene ti maysa a nasaknap a mula, nalaka a makaptan iti sakit wenno peste. Ti kalatakan a pagarigan iti kinapeggad ti panagpapada dagiti gene ket rimsua idi dekada ti 1840 idiay Ireland. Ti mula idi a patatas ket inungaw ti aplat ti patatas (Phytophthora infestans). Daytoy nga aplat ti nakaigapuan iti maawagan no dadduma a Dakkel a Bisin ken nakatayan ti 750,000 a tattao.

[Kahon iti panid 27]

AGPEGPEGGAD TI KINANADUMADUMA DAGITI MULA

Pinakdaaran ni Dr. Peter H. Raven dagiti delegado iti maika XVI nga International Botanical Congress a naangay idiay Estados Unidos: “Agingga iti 100,000 iti mapattapatta a dagup ti 300,000 a kita ti mula ti mabalin nga awanton wenno agngangabit a maungaw inton ngalay ti [maika-21] a siglo.” Kuna ti maysa a report manipud iti Food and Agriculture Organization iti United Nations (FAO) a “nagdakkelen” ti napukaw iti nadumaduma a mula a pagtaraontayo. Di masinunuo ti makagapu iti kangrunaan a pangta iti kinanadumaduma dagiti mula.

Kinuna ti report ti FAO: “Ti kangrunaan a maigiddan a pakaigapuan ti pannakapukaw ti kinanadumaduma ti gene ket ti panagsaknap ti moderno ken komersial nga agrikultura. Ti dakkel a di naigagara a bunga ti pannakaimula dagiti baro a kita ti mula ket ti pannakasukat​—ken pannakapukaw​—dagiti tradisional, agduduma a kita nga imulmula dagiti mannalon.”

Idiay China, dandani 10,000 a kita ti sebada ti maus-usar idi 1949. Ita, basbassiten ngem 1,000 ti maus-usar pay laeng. Idiay Estados Unidos, dandani 6,000 a kita ti kayo ti mansanas ti napukawen iti napalabas a 100 a tawen, ket 95 a porsiento kadagiti kita ti repolio ken nabatad a napukawen ti 81 a porsiento kadagiti kita ti kamatis.

Ti gubat ti pakaigapuan met ti pannakaungaw dagiti kita ti mula no mapilitan a pumanaw dagiti mannalon kadagiti dagada iti adu a tawen isu a mapukaw ti nadumaduma a kita ti mula iti dayta a lugar. Kinuna ti UNESCO Courier: “Dagiti gubat . . . inapektarandan ti tunggal pagilian iti kosta ti Makinlaud nga Africa a nabayagen a pakaimulmulaan iti pagay. Daytoy a rehion ti kangrunaan a sentro ti kinanadumaduma dagiti gene ti pagay ti Africa (Oryza glaberrima), a . . . mabalin itan nga ilaok iti pagay ti Asia, a maysa kadagiti kangrunaan a taraon ti lubong. Maapektaranto ti lubong no daytoy bassit . . . di pay unay naadal a mula ti Africa ket maysa kadagiti madangran iti rinnupak iti dayta a rehion.”

Nataltalged Ngem Kadagiti Banko ti Bukbukel

Namakdaar ni John Tuxill, maysa a managsirarak nga agpapaay iti Worldwatch Institute: “Lumalaingtayo a mangmanipular kadagiti gene, ngem ti nakaparsuaan laeng ti mabalin a mangparsua kadakuada. No mapukaw ti mula a mangpataud iti nagpaiduma a genetiko a pakabigbigan, ditay maisublin dayta.” Dayta ti gapuna a minilion a doliar ti maipupuonan tapno agtalinaed a natalged dagiti bukel kadagiti banko ti bukbukel.

Ngem nataltalged ti inkari ti Namarsua kadagitoy nakaskasdaaw a bukel. Nabayagen a kastoy ti impatalgedna: “Iti amin nga al-aldaw a panagtultuloy ti daga, ti panagimula iti bin-i ken panagani . . . saanto a pulos agsarday.”​—Genesis 8:22.

[Ladawan iti panid 24]

Panagurnong iti bukbukel idiay Burkina Faso

[Ladawan iti panid 25]

Panangidulin iti nakalamlamiis a temperatura

[Ladawan iti panid 26]

Ad-adalen ti maysa a botanista a taga Kenya no kasano a maammuan ti kaadu ti agneb a linaon dagiti bukel

[Picture Credit Line iti panid 24]

Amin a retrato iti panid 24-7: The Royal Botanic Gardens, Kew