Panangmatmat iti Lubong

Panangitantan ken Salun-at

“Mabalin a pagsakitennaka ti panangitantan,” kuna ti maysa a panagadal iti periodiko a Vancouver Sun. Kas naidatag iti komperensia ti American Psychological Society a naangay idiay Toronto, Canada, iti maysa a panagadal ti 200 nga estudiante iti unibersidad idiay Canada, “naammuan a parparigaten unay dagiti manangitantan ti bagida babaen ti panangitungtungkuada iti aramidenda isu nga ad-adu a sakit a nainaig iti pannakataranta ti sagabaenda ngem iti sabsabali. . . . Idi umas-asidegen ti petsa ti panageksamen, kimmaro ti pannakataranta dagiti manangitantan. Ti awanan pakadanagan a kababalinda ket nasukatan iti masansan a panagsakit ti ulo ken bukot, panagpanateng, di pannakaturturog ken panag-allergy. Nagsagabada iti ad-adu a sakit iti aangsan, impeksion ken migraine.”

 Lames nga Umuli iti Bato!

Ti grupo dagiti taga Brazil nga ichthyologist wenno dagiti sientista a mangad-adal kadagiti ikan ken lames ket nakapaliiw iti maysa a kita ti South American darter a pasaray agaramid iti kasla imposible. Nakalalaing nga umuli iti nabasa, nagalis, lima ti katukadna a rangkis iti baba ti maysa a dissuor, kuna ti magasin a Natural History. “Napaliiw dagiti managsirarak ti adu nga abilidad daytoy sangapulgada ket kagudua a lames nga umuli iti dissuor iti napegges a karayan ti Espírito Santo idiay makindaya a Brazil.” Babaen ti panangusarda iti dua a dadakkel a paris ti pigar, kumpet dagiti darter iti rabaw ti bato iti arsadanan ti dissuor sada in-inut nga ulien ti 15 a metro ti kangatona a bato, “buyogen ti napartak a pasikig nga iyuulida,” ken sagpaminsan a panaginana. “Patien dagiti sientista a makatulong daytoy a kababalin a mangmantener iti kaadu dagiti darter kadagiti nasulinek a patad a bantay,” kuna ti damag. Nupay kasta, saan laeng a dagiti darter ti lames a nalaing nga umuli iti bato; ti dadduma pay a kita ket pakairamanan dagiti tropical goby ken Asian loach a kabagian ti karpa.

Dagiti Kamatis a Naandur iti Asin

“Babaen ti genetic engineering, nakapataud dagiti managsirarak iti kaunaan a kamatis iti lubong a mabalin nga agbiag iti danum ti apgad​—maysa nga imbension a mabalin a makatulong a mangrisut iti maysa kadagiti kadakkelan a parikut iti agrikultura,” kuna ti​—washingtonpost.com. Ti kamatis a naandur iti apgad ket napataud babaen ti gene a naggapu iti mula a kabagian ti repolio. Ti nayineksion a gene ti mangtignay iti mula a kamatis a “mangyakar iti asin kadagiti abut a pagidulinanna, isu nga agbiag ti mula iti daga a di pagbiagan ti dadduma pay a mula.” Sigun iti report, “ti kamatis a napataud babaen ti genetic engineering ket mabalin nga agbiag iti daga a napadanuman iti mamin-50 a daras a naap-apgad ngem iti gagangay.” Manamnama a dagiti kasta a mula a naandur iti asin ket agbiag iti adu a kita ti daga a manmano a matuduan. Kuna pay ti report a ti “maysa pay a posible a pakausaran dagiti kamatis a nabalbaliwan ti gene-da (wenno dadduma pay a mula a naaramid met a naandur iti asin) ti mangbalbaliw iti kemikal a kasasaad ti naapgad a daga babaen ti panangagsepna iti asin.”

Ubbing a Kayatda ti Agpakamatay

Nagdoble manipud 346 idi 1990/91 agingga iti 701 idi 1998/99 ti bilang dagiti ubbing a kayatda ti agpakamatay nga agteltelepono iti ahensia a ChildLine a tumultulong iti ubbing, kuna ti The Guardian iti London. “Ti napalalo a panagladingit” ket “gapu iti pannakaulila, panagdanag iti eksamenasion, panagbalinda a biktima ti panangasing, seksual, ken pisikal a panangabuso.” Sigun iti ahensia a tumultulong kadagiti ubbing, “napeggad ti panangmatmat ti kaaduan a kayat laeng ti aggandat nga agpakamatay ti agpaasikaso. Saan nga agpayso ti sarsarita a dagidiay mangibaga a kayatda ti agpakamatay dida paypaysuen dayta. Adu nga ubbing a kayatda ti agpakamatay nga immawag iti ChildLine ti nangibaga a kimmaro ti rigatda gapu ta kasla di maseknan ti nagannak wenno agay-aywan kadakuada.” Kalpasan ti immuna a panaggandat nga agpakamatay, “mabang-aran unay dagiti pamilia ta nakalasat ti anakda . . . nga ipagarupda nga awanen ti problema. Nakalkaldaang ta pagammuan a mapasamak manen,” kadawyanna iti las-ud ti sumagmamano a bulan kalpasan ti damo a panaggandat. Nupay ad-adu ti ubbing a babbai ngem lallaki ta 4 iti kada 1 ti aggandat nga agpakamatay, dagiti ubbing a lallaki ti ad-adda nga amang nga agballigi nga agpakamatay. Ti kaaduan nga immawag nga ubbing a kayatdan ti agpakamatay ket agedad iti 13 agingga iti 18, ngem ti kaubingan ket 6 pay laeng ti tawenna.

Pangallilaw iti Lamok

Maysa a kompania idiay Singapore ti agar-aramid iti alikamen a pagpatay kadagiti lamok a di mausar dagiti insektisidio. Dayta ket ti 15 a pulgada ti kangatona a nangisit a plastik a kahon a “mangiruar iti bara ken carbon dioxide a kas iti kaadu ti iruar ti bagi ti tao,” kuna ti The Economist ti London. Gapu ta biroken dagiti lamok ti biktimada babaen ti direkta a panangtuntonda iti nabara a bagi ken carbon dioxide iti anges, daytoy nga alikamen ti “mangallilaw kadagiti lamok tapno pagarupenda nga asidegdan a magun-odan ti taraonda.” Koriente ti mangpabara iti kahon, ket mangiruar dayta iti carbon dioxide manipud iti bassit a tubo. Dagiti agsilapsilap a lawag ti mangallukoy iti lamok tapno sumrek iti abut ti kahon. Maysa a bentilador ti mangyangin iti dayta tapno maiturong iti danum nga isu ti pakalmesanna. Ti alikamen ket mabalin a mangsilo iti 1,200 a lamok iti maysa a rabii ken mabalin a baliwan tapno matiliwna ti lamok nga aktibo no rabii a maawagan Anopheles, a mangyakar iti malaria, wenno ti lamok nga aktibo no aldaw a maawagan Aedes, ti mangyakar iti yellow fever ken dengue. Ti maysa pay a pagimbaganna ket dina patayen dagiti di makadangran nga insekto a kas kadagiti kulibangbang.

Maiparparegta Kadagiti Lallaki a Manganda iti Ikan

Dagiti lallaki a mangan iti adu a nataba nga ikan, kas iti salmon, tamban, ken makerel, ket mamindua agingga iti mamitlo a di unay maaddaan iti kanser iti prostate ngem kadagiti lallaki a manmano a mangan iti ikan, kuna dagiti managsirarak a taga Karolinska Institute idiay Stockholm. Nairaman iti 30-a tawen a pannakaadal ti kabibiag ti 6,272 a lallaki dagiti mamagpeggad biag nga ar-aramidenda a kas iti panagsigarilio. Ti konklusion dagiti managsirarak ket “agparang a ti maawagan nga omega-3 a nataba nga acid [a masarakan kangrunaanna iti nataba nga ikan] ti manglapped iti panagtubo ti kanser iti prostate.” Dagita met la a nataba nga acid ti “mangpabassit met iti risgo a maatake ti pusom,” kuna ti report. Gapuna, mamalakad dagiti eksperto a mangan dagiti tattao iti ikan “maminsan wenno mamindua iti makalawas.”

Ti Taep Makaispal Kadagiti Kayo

Ti taep, a pangsandi a sungrod kadagiti agar-aramid iti ladrilio idiay makin-amianan a Peru, ket tumultulong a manglapped iti pannakapukan tapno agbalin a sungrod ti adu nga agpegpeggad a maungaw a carob tree, kuna ti periodiko ti Peru nga El Comercio. Ti panangusar dagiti agar-aramid iti ladrilio iti taep, a maysa a basura iti panagtalon, ket nakatulong met a nangkissay iti maipugso a carbon dioxide. Kanayonanna, babaen ti panangpalitadada kadagiti pader ti pugon iti naglaok a darat, pitak, ken arnibal​—a mangpasayaat iti insulasion isu a di unay maksayan ti barana​—simmayaat iti 15 a porsiento ti kinaepisiente dagiti pugon. Maar-aramid met dagiti eksperimento tapno mailaok ti dapo ti taep iti panagaramid iti ladrilio, a manamnama a mangpalagda iti dayta. “Daytoy a panagusar iti taep kissayanna met ti polusion ken dagiti parikut iti panangibelleng kadagiti basura,” kuna ti El Comercio.

Kinalimbong ti Panunot ken Ubbing

“Sigun iti estadistika, maysa iti kada lima nga ubbing ti maaddaanto iti sakit iti isip inton agedadda iti 11,” kuna ti periodiko a The Gazette iti Montreal, Canada. “Ti kinalimbong ti panunot kaipapananna ti panangbalanse ti maysa a tao iti sosial, pisikal, naespirituan ken emosional nga aspeto iti biagna.” Sigun ken ni Sandy Bray, maysa a coordinator iti edukasion ti komunidad nga agpapaay iti Canadian Mental Health Association, rumbeng a maseknantayo iti kinalimbong ti panunottayo a kas iti pannakaseknantayo iti kinasalun-at ti bagitayo. Kuna ni Bray: “No kanayon nga iyud-uditayo ti kinalimbong ti panunottayo iti listaan dagiti ipangpangrunatayo, agleddaang, madanagan ken matarantatayo unay.” Maiparparegta kadagiti nagannak a siputanda koma ti aniaman a kasapulan ti annakda tapno agtalinaed a nalimbong ti panunot dagitoy, babaen ti panangyeskediulda iti panawen a pannakikadua kadagiti annakda ken panagkakaduada a mangan. Ti dadduma pay a singasing ket tulongan ti amin a mangmantener iti kinalimbong ti panunot babaen ti umdas a pannaturog, pannangan a naimbag, panagtalinaed a nasalun-at, panangaramid kadagiti banag a pagay-ayatmo, panangbusbos iti panawen a kadua ti gagayyem, panagkatawa, panagboluntario, panangted ken panangawat kadagiti komplimento, napasnek a panagimdeng iti sabsabali, ken saan unay a panangkondenar iti bagim no nagkamalika.

Ti Nakalkaldaang nga Epekto ti Aglablabes a Panagkalap

“Ita pay laeng a naan-anay a dinadael ti sangatauan ti biag iti taaw isu a naungawen ti rinibu a kita ti biag gapu iti aglablabes a panagkalap, sigun iti maysa a panagadal,” kuna ti The Times ti London. “Ti kinalaing ti natauan a puli nga agkalap iti dadakkel nga animal ken shellfish iti taaw ti nangsinga iti panagtaraon dagiti organismo kadagiti adda iti baba ti grupoda ken nakaro a nangdadael iti sistema ti ekolohia a nangbalbaliwen nga interamente iti baybay,” sigun iti proyekto a panagsirarak. Dakamaten ti report nga idi naglayag ni Kapitan John Smith iti Chesapeake Bay iti makindaya a kosta ti Estados Unidos idi 1607, ti kanyon a natnag iti baporna ket “silalawag a makita iti kaadalem a 9 a metro ti danum.” Sigun kadagiti managsirarak, daytoy dati a nakalitlitnaw a danum ket gapu iti “kinaadu dagiti baknad ti tirem [a] nangsagat iti danum iti taaw iti kada tallo nga aldaw, isu a makontrol ti kaadu dagiti mikrobio ken alga.” Iti daydi a tiempo, “nakaad-adu dagiti balyena a grey whale, dolphin wenno lumbalumba, manatee, river otter, pawikan, buaya ken giant sturgeon” iti dayta a rehion. Ita, daytat’ pagnanaedan ti “sumagmamano laengen a kita” ti dati a sussustinerenna.