Ti Nagdakes a Panawen Dagiti Balud Idiay Australia

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

JOHN HILL: Napabasol a nagtakaw iti maysa a lienso a panio nga agpateg iti innem a pence (kuarta ti Britania) isu a naidestiero idiay Australia iti pito a tawen.

ELIZABETH BASON: Napabasol a nagtakaw iti pito a yarda a calico. Nupay nasentensiaan a mabitay, nasukatan ti sentensiana iti pannakaidestiero.

JAMES BARTLETT: Napaneknekan a nakabasol a nagtakaw iti 450 a kilo a sag-ut a maaramid a tali. Naidestiero idiay Australia iti pito a tawen.

GEORGE BARSBY: Napaneknekan a nakabasol iti panangrautna ken ni William Williams ken panagtakaw iti seda a pitaka, relo a balitok, ken innem a guinea (agarup innem a pound a kuarta ti Britania). Nasentensiaan a mabitay, ngem nasukatan ti sentensia iti pannakaidestiero inggat’ tungpal biagna.

DAGITOY ket uppat laeng a pagarigan kadagiti tattao a napabasol idiay England ken kalpasanna naidestieroda idiay Australia idi arinunos ti maika-18 a siglo. Agarup 160,000 a tattao ti naglak-am iti kasta a pannakaidestiero bayat ti nagdakes a panawen dagiti balud. Iti adu a kaso, nasentensiaan pay dagiti babbai nga addaan iti annak nga agtawen iti manipud 7 agingga iti 14 a tawen.

“Adu kadagiti makuna a ‘kriminal’ iti Australia ti ubbing a lallaki ken babbai a saan pay a tin-edyer,” kuna ni Bill Beatty iti Early Australia​—With Shame Remembered. Kunana a maysa a balud ket ubing a pito laeng ti tawenna. Naidestiero ti ubing idiay Australia “inggat’ tungpal biagna.”

Ngem adda pangnamnamaan para kadagiti dadduma a balud. Kinapudnona, para iti dadduma, ti pannakaidestieroda ti ad-adda a nangpasayaat iti biagda idi agangay. Pudno a ti intero a panawen dagiti balud ket napno kadagiti panagsisimparat; dayta ti panawen a naglaok ti kinaranggas ken panangngaasi, ipapatay ken namnama. Ket nangrugi amin dayta idiay Britania.

Mangrugi ti Panawen Dagiti Balud

Adda napasamak a panagbalbaliw idi maika-18 a siglo a nagtungpal iti iyaadu ti krimen. Masansan a nagbanag dayta iti nakaro a kinapanglaw. Tapno maparmek daytoy a mapaspasamak, nangipaulog dagiti autoridad kadagiti nakas-ang a linteg ken dusa. Idi kattapog ti maika-19 a siglo, agarup 200 a basol ti napatawan iti dusa nga ipapatay. “Uray ti kabassitan a panagtakaw,” kuna ti maysa nga agdaldaliasat ket “madusa iti ipapatay.” Kinapudnona, nabitay ti maysa nga 11-anyos nga ubing a lalaki gapu iti panagtakaw iti panio!

Ngem idi kattapog ti maika-18 a siglo, adda naipaulog a linteg a ti dusa nga ipapatay a maipataw iti adu a kaso ket mapalag-an nga agbalin a pannakaidestiero iti maysa kadagiti kolonia ti Britania idiay Amianan nga America. Isu nga idi agangay, agarup 1,000 a balud iti kada tawen ti naidestiero a nangnangruna idiay Virginia ken Maryland. Ngem idi nagun-odanen dagiti kolonia ti wayawayada manipud iti Britania idi 1776, nagpatinggan daytoy. Kalpasanna, naibalud dagiti napabasol kadagiti nagdakes a bapor a pagbaludan a naipataraigid iti karayan Thames ti London. Nalawag a limitado laeng ti nalaon dagitoy a tumtumpaw a pagbaludan. Isu nga ania ti naaramid?

Nangipaay ti managsukisok a ni Kapitan James Cook iti solusion idi nagun-odanna ti New Holland​— Australia itan​—para iti Britania. Kalpasan la unay dayta, idi 1786, naitudingen ti makindaya a kosta ti Australia a kolonia a pagbaludan. Iti simmaganad a tawen, nagrubuat ti “Umuna a Bunggoy” idiay England tapno ipasdekda ti kolonia ti New South Wales. * Simmaruno ti dadduma pay a bunggoy, ket di nagbayag timmauden ti adu a pagnaedan dagiti balud idiay Australia, a pakairamanan ti maysa idiay Norfolk Island a 1,500 a kilometro iti amianan a daya ti Sydney.

Dagiti Rigat iti Taaw

Nakaam-amak ti kapadasan dagiti balud kadagiti immuna a panaglayag a mapan kadagiti pagdusaan a pagnaedan. Napuspusekda iti nabasa, nabang-eg a kasko. Ginasut ti natay kabayatan ti panaglayag; dadduma ti natay idi kasangsangpetda. Adu ti natay iti scurvy a sakit gapu iti kinakurang ti Bitamina C. Ngem idi agangay, addan dagiti naituding a doktor kadagiti barko dagiti balud, nangruna dagidiay agibiahe kadagiti balud a babbai. Gapu iti daytoy, simmayaat ti bilang dagiti makalasat. Idi agangay, dagiti naparpartak a barko pinaababada ti tiempo ti panagbiahe manipud iti agarup pito a bulan agingga iti uppat a bulan, ket ad-adu pay kadagiti pasahero ti nakalasat.

Namagpeggad met ti pannakadadael ti barko. Idi lima nga aldawen a nakapanaw idiay England ken adda pay la iti taaw ti Francia, nasabet ti barko nga Amphitrite a nakailuganan dagiti balud ti nakaam-amak a bagyo. Gapu ta dua nga aldawen nga ab-ablatan ti dalluyon, limned idi alas singko iti rabii ti Agosto 31, 1883, maysa a kilometro laengen ti kaadayona iti takdang.

Dida kayat ti agpatulong, ket saan a naibaba dagiti baluto. Apay? Agsipud ta patienda a mabalin nga aglibas ti 120 a balud a babbai ken ubbing! Isu a kalpasan ti tallo a nakaam-amak nga oras, nadadael ti barko ket nalmes dagiti luganna iti baybay. Natay ti kaaduan a tripulante ken amin a 120 a babbai ken ubbing. Iti simmaganad a sumagmamano nga aldaw, 82 a bangkay ti naisadsad iti aplaya a ti maysa ket bangkay ti babai a mangar-arakup iti anakna a saan ida napagsina ni patay.

Idi Kaykayatdan ti Matay

Kinuna ti gobernador ti New South Wales a ni Sir Thomas Brisbane, a masapul a maibaon dagiti kadaksan a balud ti New South Wales ken Tasmania idiay Norfolk Island. “Ti kriminal a naibaon sadiay,” kinunana, “ket agnanayonen nga maawanan iti namnama a makaawid pay.” Inkari ni Sir Ralph Darling, a naud-udi a gobernador, a pagbalinen ti puro a “lugar ti [kararanggasan] a pannakadusa malaksid ti ipapatay.” Talaga a kasta ti nagbalinan ti Norfolk Island, nangruna idi nagbalin a gobernador ni John Price a naipasngay iti natan-ok a pamilia.

Naikuna a ni Price ket “nakaam-amak ti kasla umiso unay a pannakaammona iti wagas ti panagpampanunot ti kriminal, ket daytoy, agraman ti awanan asi a panangipakatna iti Linteg, ti mangipaay iti dandani naan-anay a panagtungpal [dagiti balud] kenkuana.” Ti kabassitan a 50 a baut wenno sangapulo nga aldaw iti selda a kadua ti 13 a balud, a nakatakderda laeng, ti dusa dagiti agkanta, nabannayat a magna, wenno in-inayad a mangiduron iti kariton a napno iti bato.

Kayat ti adu a balud ti matay idin tapno agtalnadan. Kastoy ti insurat ti maysa a klero iti impadamagna nga iyaalsa ti 31 a balud a 13 ti napapatay ken 18 ti naitantan ti pannakadusada: “Pudno unay a napalalo ti panagsangit ti tunggal lalaki a makangngeg a naitantan ti pannakadusana, ket agparintumeng a di agsangit ken agyaman iti Dios ti tunggal lalaki a nakangngeg iti pannakakondenarna ken patay.” Kuna pay daytoy a klero: “No maikkaten dagiti posas ken maibasan ti bilin a mapapatayda, agparintumengda a mangakseptar iti dayta kas pagayatan ti Dios. Ket kadawyanen a [ti nakondenar] sipapakumbaba nga agekanna ti saka daydiay nakaipaay ti talna kenkuana.”

Dagiti laeng klero, ti nakaitured a bimmusor iti  kasta a kinarungsot, ta saanda a mapabasol gapu iti takemda iti simbaan. “Awan ti siuumiso a makailadawan iti nakas-ang a kinarungsot [ni Price] . . . kadagiti balud,” kuna ti maysa a klerigo. “Nakalkaldaang a panunoten, a mabalin nga aramiden ti kasta ngem di madusa.”

Adda Pangnamnamaan

Idi simmangpet ni Kapitan Alexander Maconochie, dimteng ti pannakabang-ar idiay Norfolk Island idi 1840. Nangaramid iti maysa a sistema ti marka a mapakuyogan iti gunggona ti panagbalbaliw ket mabalin a magun-odan dagiti balud ti wayawaya kalpasan a nakaurnongda iti naikeddeng a bilang dagiti marka, wenno kredito. “Patiek,” kinuna ni Maconochie, a “kanayon a posible ti panagbalbaliw, no mausar dagiti umiso a pamay-an. Agbalbaliw ti panunot ti tao no maiwanwan ti panagpampanunotna kadagiti nasayaat nga aramid, ken saan a madadael babaen ti pannakamaltrato, wenno di mausar gapu iti pannakaipupok.”

Naballigi unay dagiti reporma ni Maconochie ta naadaptar dagitoy kamaudianna idiay England, Ireland, ken iti Estados Unidos. Iti daydi a tiempo, nupay ni Maconochie ti nangirugi iti baro a pamay-an ti panangtrato kadagiti balud, inupayna met dagiti natatan-ok a tattao a binabalawna ti pamay-anda. Nagtungpalanna, naikkat iti saadna. Idi nakapanawen, dimteng manen ti kinarungsot idiay Norfolk Island. Ngem di nagbayag. Idi 1854, kalpasan ti nakaro a panagreklamo dagiti klero, nabaybay-anen ti puro kas pagnaedan a pakadusaan, ket dagiti baludna ti naipan idiay Port Arthur idiay Tasmania.

Nakaam-amak met ti Port Arthur, nangruna kadagidi nagkauna a tawen. Nupay kasta, ti kinaranggas sadiay ket saan a kas iti naipataw idiay Norfolk Island. Kas pagarigan, idi 1840, saanen a maar-aramid idiay ti panagbaut.

Ti nainget a gobernador ti Tasmania a ni George Arthur, kayatna a maaddaan ti kolonia “iti pakabigbigan a nainget a disiplina,” kuna ni Ian Brand iti Port Arthur​—1830-1877. Maigiddato iti dayta, kayat ni Arthur a maammuan koma ti tunggal balud “nga adda gunggona ti naimbag a kababalin ken madusa ti dakes nga aramid.” Gapu iti dayta, inkabilna dagiti balud iti pito a grupo, dagiti addaan iti tiket nga agbakasion gapu iti naimbag a kababalin agingga kadagiti nasentensiaan iti narigat a panagtrabaho a nakakawar.

Pannakaidestiero​—Bendision Kadagiti Adu

“Malaksid kadagidiay naibalud kadagiti pagnaedan a pakadusaan idiay Port Arthur, Norfolk Island, . . . ken dagiti lugar a pakadusaan bayat dagiti kadaksan a panawen,” kuna ni Beatty, “masansan a nasaysayaat ti namnama dagiti balud ngem ti kasasaadda koma iti lugar a nakaipasngayanda. . . . Adda gundawayda a mangpasayaat iti panagbiagda.”

Kinapudnona, dagiti balud a nasapa a napakawan (dagiti nawayawayaan), ken dagidiay nakaikaron ti sentensiada (dagiti expiree), natakuatanda  nga adu dagiti gundawayda ken dagiti pamiliada a mangpasayaat iti biagda. Ngarud, sumagmamano laeng ti nagsubli idiay England idi nawayawayaandan.

Kinuna ni Gobernador Lachlan Macquarie, a mangitantandudo kadagiti nawayawayaan a balud: “No nawayawayaanen ti maysa a tao, dinto malagipen wenno maisingir manen kenkuana ti nagbasolanna; bay-am a mariknana a maikari a mangtaming iti aniaman a saad a kabaelanna gapu ta napaneknekanna ti bagina a maikari gapu iti nalinteg nga aramidna.”

Sinuportaran ni Macquarie ti imbagana babaen ti panangtedna iti daga kadagiti balud. Kalpasanna nangtuding kadagiti balud a tumulong kadagiti nawayawayaanen iti pagbaludan nga agtrabaho iti dagada ken agaramid iti nadumaduma a trabaho iti pagtaengan.

Idi agangay, adu a nagaget ken naalibtak a balud ti bimmaknang, nagbalin a mararaem, ken iti dadduma a kaso, limmatak pay. Kas pagarigan, ni Samuel Lightfoot, dakkel ti pasetna iti pannakaipasdek dagiti ospital idiay Sydney ken Hobart. Ni William Redfern nagbalin a mararaem a doktor, ket makita dagiti gapuanan ni Francis Greenway iti aglawlaw ti Sydney kas mabigbigbig nga arkitekto.

Kamaudiananna, kalpasan ti 80 a tawen, naisardengen ti pannakaidestiero idiay Australia idi 1868. Ita, bassit laengen dagiti pakakitaan dagidiay tawen idi un-unana gapu iti moderno a kagimongan ti Australia a buklen ti adu a kultura. Ti rebbek dagiti pagnaedan a pakadusaan ket pagpasiaran laengen dagiti turista. Kaskasdi, no matmatan a naimbag, adu dagiti di makaupay a pakalaglagipan ti panawen dagiti balud: dagiti rangtay, daan a pasdek, ken uray pay dagiti simbaan nga imbangon amin dagiti balud. Dadduma ti nagsayaat pay la ti kasasaadda ken maus-usar agingga kadagitoy nga aldaw.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 14]

IMPADAMAG TI KAPUTOTAN TI BALUD

Maysa a maikaliman a kaputotan ti dua a balud isalaysayna no kasano a nakagteng ti maysa kadagiti lolona ditoy Australia. Inlawlawagna:

“Idi 19 ti edad ti maysa a lolok, nasentensiaan. . . gapu iti panagtakawna iti libreta. Pimmanaw idiay England a naglugan iti barko a George III idi Disiembre 12, 1834, a kadua ti 308 a pasahero​—220 kadagitoy ti balud. Idi nakitan ti barko ti aplaya ti Tasmania idi Abril 12, 1835, 50 a balud ti naaddaan iti scurvy. Maysa nga asawa ti soldado, 3 nga ubbing, ken 12 pay ti natay. Dua nga ubbing ti naipasngay bayat ti nawatiwat a biahe.

“Idi innem a lawasdan iti taaw, adda uram a napasamak. Ngem naiddep dayta gapu iti dua a natured a balud a nanglapped iti ibebettak ti dua a bariles ti dinamita. Nupay kasta, adu a taraon ti nadadael, ket bassiten ti suplay iti natda a panagbiahe. Iti panangikagumaanna a mabibiit a makasanglad, pinili ti kapitan ti as-asideg a dalan a lumasat iti D’Entrecasteaux Channel idiay makin-abagatan a murdong ti Tasmania. Iti alas 9:30 ti rabii, nadungpar ti barko ti di naimapa a bato, a maawagan itan kas King George Rock, lima a kilometro manipud iti takdang sa limned. Kadagiti 133 a nalmes, dandani amin ket balud a nakandaduan iti makimbaba a kubierta. Kadagiti 220 a balud 81 laeng ti nakalasat. Maysa kadagitoy ti lolok. Idi 1843, inkallaysana ti maysa a nawayawayaan a balud, ket dua a tawen kalpasanna, napakawan. Natay idi 1895.”

[Dagiti Ladawan iti panid 12, 13]

SIR THOMAS BRISBANE

GOBERNADOR LACHLAN MACQUARIE

Ti “Amphitrite” a barko dagiti Britano a balud

[Credit Lines]

Dagiti Balud: Babaen ti pammalubos ti National Library of Australia; F. Schenck’s Portrait of Sir Thomas Brisbane: Rex Nan Kivell Collection, NK 1154. Babaen ti pammalubos ti National Library of Australia; Macquarie: Mitchell Library, State Library of New South Wales; barko: La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria

[Dagiti Ladawan iti panid 14, 15]

Bloke ti selda iti pagbaludan ti Port Arthur

[Credit Line]

Dagiti kawar ken bloke ti selda: La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria

[Ladawan iti panid 15]

Daytoy a parola idiay Sangladan ti Sydney ket kaasping unay ti maysa a dinisenio ti dati a balud a ni Francis Greenway

[Ladawan iti panid 15]

Ti di madanon nga aplaya ti Norfolk Island

[Ladawan iti panid 15]

Ti daan a kuartel ti militar idiay Norfolk Island