Dagiti Nasustansia a Taraon a Nalaka a Magun-odam

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY MEXICO

NI Angélica ken ti pamiliana a buklen ti sangapulo ket agnanaed iti bassit nga ili iti estado ti Oaxaca, idiay Mexico. Napanglawda, ket ti taraonda buklen iti mais a tortilla, utong, sarsa a sili, linugaw, nasam-it a tinapay, ken tsa. “Saankami unay a timmayag,” kuna ni Angélica. “Babassit ken nakuttongkami. Masansan nga agsakit ti tianmi, adda arietmi, ken panateng.”

Inkeddeng ni Angélica ken ti pamiliana ti umakar idiay Mexico City, ta namnamaenda a makasarakda iti panggedan a makatulong kadakuada a mangpasayaat iti biagda. Patienna a nasaysayaat nga amang itan ti taraonda agsipud  ta nairamanen ti gatas, itlog, karne, krema, sumagmamano a nateng, ken nadumaduma a naproseso a taraon. Ngem talaga aya a nasussustansia itan ti taraonda?

Malnutrision​—Kasano Kasaknap?

Iti intero a lubong, ag-800 a milion a tattao ti agpegpeggad a matay gapu iti malnutrision. Sigun iti 1998 World Health Report iti World Health Organization (WHO), agarup 50 a porsiento iti amin a matmatay kadagiti ubbing nga awan pay lima ti tawenda ket gapu iti malnutrision. Masansan a di nasalun-at uray dagidiay makalasat.

Iti kasumbangirna, kuna ti dadduma nga ag-800 a milion a tattao ti agpegpeggad a matay gapu iti sobra a pannanganda. Ti di balanse a pannangan ket mabalin nga agtungpal kadagiti makapapatay a sakit a kas iti kinalukmeg, iyiilet dagiti urat, alta presion, diabetes, cirrhosis, ken nadumaduma a kita ti kanser. Iti panangsumariona iti dayta a banag, kuna ti WHO: “Adu ngarud a sakit ti saklawen ti malnutrision, agraman ti makurkurangan iti sustansia, agkurkurang kadagiti espesipiko a sustansia, ken ti agsobsobra kadagiti sustansia; isu a nakasaksaknap ti panangpapatay, panangpukol, pananglapped, pananglugpi, panangbulsek, ken panangdangranna iti itatanor ti tao iti intero a lubong.”

Iti isu met la a pagilian, mabalin nga adda dagiti makurkurangan iti sustansia ken dagidiay nalukmeg. Iti isu met la a pagtaengan, mabalin nga adda malnutrision ti maladaga ken adda nakaro a saksakit dagiti nalukmeg nga adulto. Iti sumagmamano a kasasaad, ti isu met la a tao a makurkurangan iti sustansia idi ubing ket agbalin a nalukmeg inton adulto. Mabalin a kasta ti pagbanagan dagidiay taga bario nga umakar iti siudad.

Saan a maawatan ti adu a tattao ti nakainaigan ti kasasaad ti salun-atda ken dagiti ugalida iti pannangan. Nalabit ti makagapu iti daytoy ket saan a dagus a madlaw ti epekto ti di umdas a taraon iti salun-at ti maysa a tao. Ngem adu a sakit ti mabalin a malapdan no manganka iti makapasalun-at a taraon. Kinapudnona, pattapattaen ti WHO a mabalin a malapdan ti agingga iti  40 a porsiento kadagiti addaan iti kanser babaen ti nasaysayaat nga ugali iti pannangan ken panagehersisio. Ngem kasano a mapasayaatmo ti taraonmo?

No Kasano a Mapasayaat ti Taraonmo

Para iti dadduma, nabingay ti taraon iti tallo a kangrunaan a grupo. Karaman iti umuna a grupo dagiti cereal, kas iti mais, trigo, innapuy, oat, senteno, sebada, ken mijo, agraman dagiti bagas, a kas iti patatas ken ubi. Dagitoy a karbohidrato ket nagbiit a mangipaay iti enerhia. Ti bukbukel, a kas iti utong, balatong, soybean, lentehas, sitsaro, patani, ken ti dadduma a taraon a naggapu iti animal, kas iti karne, ikan, itlog, gatas ken dagiti produkto a nagtaud iti dayta ket karaman iti maikadua a grupo. Gubuayan dagitoy iti protina, iron, zinc, ken sumagmamano a bitamina. Ti maikatlo a grupo ket pakairamanan dagiti prutas ken nateng. Mangipaay dagitoy kadagiti kasapulan a bitamina ken mineral. Mangipaayda met iti gunnot ken enerhia, ket dagitoy ti kakaisuna a natural a gubuayan ti bitamina C.

Sigun ken ni Dr. Héctor Bourges, direktor iti nutrision idiay Salvador Zubirán National Institute of Medical Sciences and Nutrition (INCMNSZ) iti Mexico, masapul a kompleto, umdas, ken balanse ti makapasalun-at a taraon. Isingasingna “nga iramantayo ti di kumurang a maysa a taraon manipud iti tunggal grupo iti kada pannangan ken no mabalin, masansan koma a mangantayo iti nadumaduma manipud iti tunggal grupo. Sabasabaliantay met koma ti panangisaganatayo kadagitoy.”

Amirisem ti kasasaad ni María. Isu ken ti pamiliana ket agnanaed idi idiay Atopixco, maysa nga ili iti estado ti Hidalgo, sadi Mexico. Nakapangpanglawda idi, ken ti kangrunaan a taraonda ket buklen iti tortilla, utong wenno balatong, pasta, innapuy, ken sili. Maisupadi iti pamilia ni Angélica a nadakamat iti pangrugian, mangmanganda met iti babassit a karabasa, sayote, uong, ken natnateng a kas iti purslane ken pigweed, nga adu kadagitoy ti aggapu iti away. Ikagkagumaanda ti pasaray mangan iti prutas no kawadwad dagitoy. Nagbanaganna, nasalsalun-atda.

Isingasing ni Dr. Adolfo Chávez, panguluen ti Applied Nutrition and Nutritional Education Department iti INCMNSZ, a mausar koma dagiti produkto nga agtaud kadagiti animal kas mailaok iti taraon, saan a kas kangrunaan a taraon. Kas pagarigan, nalabit agisaganaka iti putahe babaen ti sumagmamano laeng nga itlog a nalaokan iti patatas, natnateng, wenno bukbukel. “Iti [tay-ak ti] nutrision, pagaammo daytoy kas ‘panangnayon,’” kuna ni Dr. Chávez. Ngem adtoy ti maysa a pakdaar: Kanayon a bugguam a naimbag dagiti prutas ken nateng, nangruna no kanem dagitoy a di naluto.

Ti taraon ket masapul met a maitutop iti tunggal tao. Masapul a maikabilangan dagiti banag a kas iti edad, sekso, ken estilo ti panagbiag. Kadagiti adulto, isingasing ti dadduma a manganda koma iti dua a kadasar a prutas ken/wenno nateng iti kada pannangan ken kaaduenda ti kanenda a cereal ken bukbukel. Isingasing met ti dadduma nga iti tunggal pannangan, bassit laeng koma ti makan kadagiti taraon a nagtaud iti animal, ket maipangpangruna koma dagiti ikan wenno lames, manok a naikkaten ti kudilna, ken saan a nataba a karne. Maisingasing met a malimitaran koma ti maipauneg a taba ken asukar.

No dadduma, uray dagidiay agnanaed kadagiti napanglaw a pagilian a maap-apektaran iti kinapanglaw mabalinda a pasayaaten ti taraonda. Kasano? Piliem dagiti nasustansia a taraon, sa pagdudumaen ken paglalaokem ida, kas iti panamaglaokmo iti cereal ken bukbukel. Nayonam ti maysa a putahe iti bassit laeng a karne wenno itlog tapno ad-adda a nasustansia dayta. Manganka iti adu a berde a nateng a magun-odan iti lugarmo ken dagiti prutas no kawadwad dagitoy.

Patpatauden ti Namarsua kadatayo ti “taraon manipud iti daga” tapno tagiragsaken ti sangatauan. (Salmo 104:14) Kuna ti Biblia iti Eclesiastes 9:7: “Mapanka, kanem ti taraonmo buyogen ti panagrag-o.” Di pagduaduaan a no balanse ken kalkalainganna, matagiragsaktayo dagiti pagimbagan ti naimas ken nasustansia a taraon nga impaay ti Namarsua.

[Ladawan iti panid 26]

TI UMUNA A GRUPO: dagiti cereal ken bagas

[Ladawan iti panid 26]

TI MAIKADUA A GRUPO: bukbukel, karne, ikan, itlog, ken gatas, agraman dagiti produkto a nagtaud iti dayta

[Ladawan iti panid 26]

TI MAIKATLO A GRUPO: dagiti prutas ken nateng