Maysa a Siglo ti Kinaranggas

IMPAGARUP NI Alfred Nobel a mataginayon ti talna no addaan dagiti nasion kadagiti makapapatay nga igam. Ngamin, nagbiit a makapagkaykaysa dagiti nasion ken makaibanag iti nakaro a pannakadadael ti asinoman a rumaut. “Maysanto daytoy a puersa a pagbalinenna nga imposible ti itataud ti gubat,” insuratna. Sigun iti panangmatmat ni Nobel, awan ti masirib a nasion a manggargari iti panagraranget no madadael a mismo dayta. Ngem ania ti impalgak ti napalabas a siglo?

Awan pay 20 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Nobel, bimtak ti Gubat Sangalubongan I. Iti daytoy a rinnupak, nausar dagiti baro a makapapatay nga igam, a pakairamanan dagiti masinggan, makasabidong a gas, flamethrower, tangke, eroplano, ken submarino. Dandani sangapulo a milion a soldado ti napapatay, ken nasurok a mamindua iti dayta a bilang ti nasugatan. Adu manen ti nagsapul iti talna gapu iti kinadawel ti Gubat Sangalubongan I. Nagbanaganna, nabuangay ti Liga Dagiti Nasion. Ti prominente a nangsuportar iti pannakabuangay daytoy a ni Presidente Woodrow Wilson ti E.U. ti nangabak iti Nobel Peace Prize idi 1919.

Nupay kasta, naan-anay a natungday ti aniaman a namnama nga agpatingga ti gubat idi bimtak ti Gubat Sangalubongan II idi 1939. Iti adu a pamay-an, nakarkaro daytoy ngem iti Gubat Sangalubongan I. Kabayatan daytoy a  rinnupak, pinagbalin ni Adolf Hitler ti paktoria ni Nobel idiay Kru̇mmel kas ti maysa kadagiti kadakkelan a paktoria a pagaramidan kadagiti armas ti Alemania, nga addaan iti nasurok a 9,000 nga empleado. Ket idi agpatinggan ti gubat, ti paktoria ni Nobel ket naan-anay a dinadael dagiti eroplano a pakigubat dagiti Aliado a puersa a nangitinnag iti nasurok a sangaribu a bomba. Iti kasumbangirna, napataud dagita a bomba gapu kadagiti mismo nga imbension ni Nobel.

Iti napalabas a maysa a siglo kalpasan ti ipapatay ni Nobel, saan laeng a ti dua a gubat sangalubongan ti napasamak no di ket uray pay ti nagadu a babbabassit a rinnupak. Immadu ti napataud nga igam iti dayta a tiempo, ket ad-adda a pimmigsa ken makadadael ti dadduma kadagitoy. Usigem ti dadduma kadagiti alikamen ti militar a nalatak kadagiti dekada kalpasan ti ipapatay ni Nobel.

Dagiti babassit nga armas ken nalag-an nga igam. Karaman kadagitoy dagiti paltog, riple, granada, masinggan, kanyon, ken dadduma pay a maaw-awit nga alikamen. Dagiti babassit nga armas ken nalag-an nga igam ket saan a nangina, nalaka a manteneren, ken nalaklaka pay ketdi nga usaren.

Ti aya kaadda dagitoy nga igam​—ken ti peggad nga ipagtengda kadagiti sibilian​—ti nanglapped iti itataud ti gubat? Nikaanoman! Iti Bulletin of the Atomic Scientists, insurat ni Michael Klare a dagiti nalag-an nga igam ket nagbalin a “kangrunaan nga instrumento iti pannakiranget iti kaaduan a rinnupak kalpasan ti panawen ti Cold War.” Kinapudnona, agingga iti 90 a porsiento kadagiti napapatay kadagiti kallabes a gubat ket gapu kadagiti babassit nga armas ken nalag-an nga igam. Nasurok nga uppat a milion a tattao ti napapatay kadagitoy nga alikamen kabayatan laeng ti dekada 1990. Iti kaaduan a kasasaad, dagiti nalag-an nga igam ket inusar dagiti agtutubo a saan a sinanay ti militar ken dida makonsiensia uray no labsingenda dagiti tradisional a pagannurotan iti gubat.

Dagiti bomba a naimula iti daga. Idi arinunos ti maika-20 a siglo, agarup 70 a tattao ti promedio a napukolan wenno napapatay iti kada aldaw gapu kadagiti bomba a naimula iti daga! Sibilian ti kaaduan kadakuada, saan a soldado. Masansan a mausar dagiti bomba a naimula iti daga, saan a tapno mangpapatay, no di ket mangpukol ken mangisaknap iti buteng ken mamagkullayaw kadagiti makapasar iti epekto dagitoy nasaem a pannakadangran.

Ipapantayon a naaramiden ti kaaduan a panagregget kadagiti kallabes a tawen tapno maikkat iti daga dagitoy a bomba. Ngem kuna ti  dadduma nga iti tunggal bomba a maikkat, 20 manen ti maimula ket mabalin nga adda 60 a milion a bomba a naimula iti daga iti intero a lubong. Uray no di mapaggidiat dagiti bomba a naimula iti daga ti soldado ken ti ubing nga agay-ayam iti talon, di nagsardeng ti panagaramid ken panagusar kadagitoy naranggas nga alikamen.

Dagiti nuklear nga igam. Gapu iti pannakaimbento dagiti nuklear nga igam, mabalinen a naan-anay a madadael ti intero a siudad iti sumagmamano laeng a segundo, a din kasapulan nga aglalaban dagiti soldado. Kas pagarigan, panunotem ti makapaaligaget a pannakadadael idi naitinnag dagiti bomba atomika idiay Hiroshima ken Nagasaki idi 1945. Nabulsek ti dadduma a tattao gapu iti makasisirap a lawag. Dadduma ti nasabidongan iti radiasion. Adu ti natay gapu iti apuy ken bara. Dandani 300,000 ti dagup dagiti natay kadagitoy dua a siudad!

Siempre, ikalintegan ti dadduma a ti pannakabomba dagidiay a siudad ti nanglapped iti ipapatay ti adu pay koma no nagtultuloy ti gubat babaen kadagiti gagangay a pamay-an. Nupay kasta, gapu ta nagkullayawda iti kaadu ti natay, dadduma ti nangrugin a nanggutugot kadagiti politiko ken tattao nga addaan dakkel nga impluensia iti intero a lubong tapno makontrol ti pannakausar daytoy nakabutbuteng nga igam. Kinapudnona, adu ti nabutngan gapu ta nakaaramiden ti tao iti mangdadael a mismo kenkuana.

Ti aya pannakapataud dagiti nuklear nga igam  ti ad-adda a mangyeg iti talna? Wen, kuna ti dadduma. Ipatuldoda a nasuroken a kagudua ti siglo a saan a naus-usar iti gubat dagitoy napipigsa nga igam. Nupay kasta, napaneknekan a saan a husto ti pagarup ni Nobel a dagiti igam a makapataud iti nasaknap a pannakadadael ti manglapped a mismo iti gubat, gapu ta agtultuloy pay laeng ti gubat babaen kadagiti gagangay nga igam. Malaksid iti dayta, iti aniaman a kanito, kuna ti Committee on Nuclear Policy, rinibu kadagiti nuklear nga alikamen ti sisasagana a mausar. Ket iti daytoy a panawen a ti terorismo ket nakaro a pakaseknan, pagamkan ti adu ti mapasamak no maikutan dagiti terorista ti material a pagaramid iti nuklear nga igam. Uray no ik-ikutan dagiti autorisado a puersa, maseknan dagiti tattao a ti maysa nga aksidente ti mabalin a mangisagmak iti lubong iti thermonuclear a didigra. Nalawag a no maipapan kadagiti makadadael nga igam, saan a daytoy ti talna nga inarapaap ni Nobel.

Dagiti biolohikal ken kemikal nga igam. Ti mikrobio nga igam a mausar iti gubat iramanna ti pannakausar dagiti makapapatay a bakteria, kas iti anthrax, wenno virus, kas iti burtong. Nangnangruna a napeggad ti burtong gapu ta nalaka a makaakar. Adda met ti peggad no mausar dagiti kemikal nga igam, kas iti makasabidong a gas. Adu ti kita dagitoy makasabidong a substansia, ket nupay maipariten dagitoy iti adu a dekada, saan pay laeng a naisardeng ti pannakausarda.

Dagitoy kadi a nakaam-amak nga igam ken ti peggad a pataudenda ti nangtignay kadagiti tattao tapno aramidenda ti impakpakauna ni Nobel​—“agaligaget isu a pagawidendanton dagiti buyotda”? Imbes a kasta, ad-adda laeng a pinakaroda ti panagamak nga addanto aldaw a nalabit a mausar dagitoy nga igam​—ken usaren pay ketdi dagiti  agdadamo. Nasurok a maysa a dekada ti napalabas, kinuna ti direktor ti U.S. Arms Control and Disarmament Agency: “Dagiti kemikal nga igam ket mabalin a maaramid iti dandani sadinoman a garahe ti siasinoman a tao, no la ket ta nagadalka bassit iti kemistria idi haiskul.”

Di pagduaduaan a kabayatan ti maika-20 a siglo, nadawdawel dagiti gubat ngem iti aniaman a panawen. Ita iti pangrugian ti maika-21 a siglo, kasla ad-adda nga ilusion laengen ti namnama a tumaud ti talna​—nangruna kalpasan ti iraraut dagiti terorista idiay New York City ken Washington, D.C., idi Setiembre 11, 2001. “Dandani awan ti makaitured a mangdamag no ti sopistikado a teknolohia ket mausar iti dakes imbes nga iti makagunggona a pamay-an,” kuna ni Steven Levy iti magasin a Newsweek. Innayonna pay: “Siasino ti addaan pamalatpatan no kasano a mataming dayta a kasasaad? Agdinamag dagiti tattao nga aramidenda ti pagarupenda a pagrang-ayanda ken inton agangay laengen nga usigenda dayta. Bayat a ditay kayat a panunoten ti Narigat a Panunoten, mangar-aramidtayo kadagiti kasasaad a mabalin a mapasamak dayta.”

No kasta, insuro kadatayon ti historia a ti pannakaimbento dagiti makadangran nga eksplosibo ken makapapatay nga igam ket saan a nangyeg iti daytoy a lubong iti nataltalna a kasasaad. Arapaap laeng aya ngarud ti sangalubongan a talna?

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8]

Panangkontrol iti Nitroglycerin

Idi 1846, natakuatan ti Italiano a kemiko a ni Ascanio Sobrero ti nakalanlanit ken bumtak a likido a maawagan iti nitroglycerin. Talaga a napeggad dayta a substansia. Gapu iti panagbettak, nakarot’ pannakadangran ti rupa ni Sobrero kadagiti naisalugsog a sarming, isu nga idi agangay, insardengna ti trabahona a nainaig iti dayta a substansia. Kasta met nga adda problema maipapan iti likido a saan a marisut ni Sobrero: No maipakbo ken mamartilio, bumtak ti paset laeng ti likido a mamartilio ket di maapektaran ti nabatbati pay a lana.

Narisut ni Nobel ti problema idi inimbentona ti maysa a practical detonator, wenno maysa a pagpabettak, sa nagusar iti bassit a kantidad ti maysa nga eksplosibo a mabalin a mangpasged iti dakkel a kantidad ti sabali pay nga eksplosibo. Ket idi 1865, inimbento ni Nobel ti pangpabettak a pagkargaan​—maysa a bassit a kapsula nga aglaon iti bumtak a mercury a naikabil iti pagkargaan ti nitroglycerin sa mapasgedan babaen ti fuse.

Nupay kasta, kaskasdi a napeggad ti trabaho a nainaig iti nitroglycerin. Idi 1864, kas pagarigan, bimtak ti puesto ni Nobel iti ruar ti Stockholm a nakatayan ti lima a tattao​—agraman ti buridek a kabsat ni Nobel, a ni Emil. Namindua metten a nadadael ti paktoria ni Nobel idiay Kru̇mmel, Alemania, gapu iti panagbettak. Kasta met a ti likido ket us-usaren pay laeng idi ti dadduma a tattao kas lana ti silaw, pagpasileng iti sapatos, wenno grasa kadagiti pilid ti kareson. Makadangran dagiti resultana. Uray no nausar a mangpabettak kadagiti bantay, immagsep ti sobra a lana kadagiti rengngat isu nga idi agangay, dagitoy ti nakaigapuan dagiti aksidente.

Idi 1867, ti lana ket pinagbalin ni Nobel a solido babaen ti panangilaokna iti nitroglycerin iti kieselguhr, maysa a di bumtak, naaragaag a substansia. Pinartuat ni Nobel ti nagan a dinamita manipud iti Griego a dynamis, a “bileg” ti kaipapananna. Nupay nagaramid ni Nobel idi agangay kadagiti mas adelantado nga eksplosibo, kaskasdi a maibilang ti dinamita a maysa kadagiti kapatgan nga imbensionna.

Siempre, saan laeng a bin-ig a pannakirupak ti nakausaran dagiti eksplosibo ni Nobel. Kas pagarigan, dakkel ti naitulong dagitoy idi naaramid dagiti usok ti St. Gotthard (1872-82), napabettak dagiti teppang iti uneg ti East River ti New York (1876, 1885), ken nakali ti Corinth Canal idiay Grecia (1881-93). Nupay kasta, nanipud idi naimbento ti dinamita, ensigida a nakagun-od iti reputasion kas alikamen a pangdadael ken pangpapatay.

[Ladawan]

Ti estasion ti polisia idiay Colombia a dinadael dagiti eksplosibo nga addaan dinamita

[Credit Line]

© Reuters NewMedia Inc./CORBIS

[Ladawan iti panid 4]

Awan pay 20 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Nobel, nausar dagiti baro a makapapatay nga igam idi Gubat Sangalubongan I

[Credit Line]

U.S. National Archives photo

[Dagiti Ladawan iti panid 6]

Dagiti biktima ti bomba a naimula iti daga idiay Cambodia, Iraq, ken Azerbaijan

[Credit Lines]

UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran

UN/DPI Photo 158314C by J. Isaac

UN/DPI Photo by Armineh Johannes

[Ladawan iti panid 6]

Iti aniaman a kanito, kuna ti Committee on Nuclear Policy, rinibu kadagiti nuklear nga alikamen ti sisasagana a mausar

[Credit Line]

UNITED NATIONS/PHOTO BY SYGMA

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Ti nakaam-amak a maaramidan dagiti kemikal nga igam ket nakagun-od iti nasaknap a publisidad idi nausar ti sarin iti maysa nga estasion ti subway idiay Tokyo idi 1995

[Credit Line]

Asahi Shimbun/Sipa Press

[Picture Credit Line iti panid 5]

UN/DPI Photo 158198C by J. Isaac