Padasentayo ti Agsurat iti Hankul!

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY KOREA

TUNGGAL SISTEMA TI PANAGSURAT ITI LUBONG KET ADDA BUKODNA A PAKASARITAAN KEN MASANSAN A NABAYAG UNAYEN. NUPAY KASTA, NAPUTAR TI MAYSA NGA ALPABETO LIMA PAY LA A SIGLO TI NAPALABAS, KET NADISENIO DAYTA TAPNO MASURSURO ITI MAYSA LAENG NGA AGSAPA! DAYTA TI KOREANO NGA ALPABETO A MAAWAGAN HANKUL, WENNO HANGUL. NAKAAY-AYAT TI PAKASARITAAN TI PANNAKAPATAUD KEN PANNAKAUSARNA.

SAKBAY a naputar ti Hankul, ti lenguahe a Koreano ket awan bukodna a sistema dagiti karakter a maus-usar iti panagsurat. Iti nasurok a sangaribu a tawen, dagiti de adal a Koreano insuratda ti lenguaheda babaen kadagiti Tsino a karakter. Nupay kasta, iti panaglabas dagiti tawen, naaramid ti nadumaduma a panagregget tapno mapataud ti nasaysayaat a sistema ti panagsurat. Ngem yantangay amin kadagitoy ket naibasar kadagiti Tsino a karakter, dagiti laeng de adal ti mabalin idi nga agusar kadagita.

Alpabeto nga Imbilin ti Ari

Idi maika-15 a siglo K.P., ni Ari Sejong iti Koreano a dinastia a Chosŏn, rinugianna nga inamiris ti adu a pakaupayan dagiti iturayanna a dida ammo ti agbasa ken agsurat. Kaaduan ket di makaipulong kadagiti autoridad, malaksid no ibagada dagitoy. Gapu iti daytoy a parikut, naburibor ni Ari Sejong, nga agdinamag a kanayon a sidadaan nga agimdeng kadagiti ordinario a tattao.

Gapuna, inlungalong ni Ari Sejong ti pannakaputar ti maysa nga alpabeto nga agpadpada a maitutop iti maisao a Koreano sa nalaka a sursuruen ken usaren. Naiwaragawag idi 1446 ti pannakairingpas daytoy a proyekto. Iti pangrugian ti proklamasionna, kinuna ni Ari Sejong: “Gapu ta ganggannaet ti nagtaudanna, dagiti Tsino a karakter dida mairepresentar a siuumiso ti kayulogan ti Koreano a sasao. Gapuna, awan ti pamay-an ti adu nga ordinario a tattao a mangyebkas iti kapanunotan ken rikriknada. Gapu ta makipagriknaak kadagiti pakarigatanda, nangputarak iti grupo ti 28 a letra. Naglaka a sursuruen dagita a letra, ket namnamaek unay a dagitoy ti mangpasayaat iti panagbiag ti amin nga umili.”

Nakalkaldaang ta binusor ti dadduma nga eskolar ti Hankul, gapu laeng ta naglaka a sursuruen dayta! Buyogen pananglais nga inawaganda dayta nga Amkul, a “dagiti letra ti babbai” ti kaipapananna. Inumsida ti sistema a mabalin a sursuruen dagiti babbai, a kadagidi a panawen ket di maisursuro nga agbasa kadagiti eskuelaan. Iti sumagmamano a tiempo, nagtalinaed daytoy nga ibubusor iti Hankul kadagiti Koreano a nangatngato ti saadda iti kagimongan. Kinapudnona, nasurok nga 400 a tawen ti napalabas sakbay nga indeklara ti gobierno ti Korea a mabalinen nga usaren ti Hankul kadagiti opisial a dokumento.

Hankul ken ti Biblia

Dakkel ti naaramidan ti Biblia iti pakasaritaan ti Hankul. Nupay naisangpet ditoy Korea ti adu a Koreano a  narelihiosuan a publikasion a naisurat kadagiti Tsino a karakter, saan a nangisangpet dagiti misionero kadagiti Tsino a Biblia, nupay adda idin dagitoy. Idi 1887, nupay kasta, naipatarus iti Koreano ti Kristiano a Griego a Kasuratan (Baro a Tulag) ken naipablaak iti Hankul idiay Mukden, China. *

Kamaudiananna, addan Biblia iti Koreano a mabalin a basaen ti dandani uray siasinoman​—uray dagiti babbai ken ubbing nga awan a pulos idi ti gundawayda nga agsursuro kadagiti Tsino a karakter. Ita, addan di kumurang a walo a bersion ti Biblia iti moderno a Hankul, agraman ti Baro a Lubong a Patarus ti Nasantuan a Kasuratan.

Nalaka a Sursuruen

Maysa kadagiti eskolar a timmulong iti pannakaputar ti Koreano nga alpabeto ti nagkuna iti kastoy maipapan iti Hankul: “Dagiti masirib mabalinda a sursuruen dayta iti maysa nga agsapa, ket uray dagiti nakapkapuy mabalinda a sursuruen dayta iti sangapulo nga aldaw.” Kinapudnona, dadduma a bumusbusor iti Hankul idi un-unana buyogen panangtagibassit nga inawaganda ti alpabeto nga Achimgul​—“dagiti letra iti agsapa.” Imbilangda ti Hankul a nakasimsimple ta mabalin a sursuruen iti maysa laeng nga agsapa!

Nupay kasta, gapu ta nalaka a sursuruen ti Hankul, nakatulong dayta iti panagbalin a de adal ti dandani amin a Koreano. Kinapudnona, inton ageskuelan dagiti ubbing, daytat’ kabesadonton ti kaaduan. Kanayonanna, awan ti kompetision iti ispeling kadagiti eskuelaan idiay Korea! Apay nga awan? Ngamin, siuumiso unay nga irepresentar ti Hankul dagiti uni ti panagsao dagiti Koreano isu a naglaka nga isurat a siuumiso bayat a dengdenggem dagitoy.

Mabalin pay ketdi a mausar ti Hankul iti panagsurat iti sasao a saan a Koreano. Kayatmo kadi a padasen? Nupay dagiti naipakuyog a tsart dida ipakita ti amin a detalye, mabalin a tulongandaka uray kaskasano a mangisurat iti mismo a naganmo iti Hankul. Iti kasta, mabalinmo a padasen iti damo a gundaway a nalaka nga usaren ti alpabeto a mabalin a sursuruen iti maysa laeng nga agsapa!

[Footnote]

 [Kahon iti panid 13]

DAGITI KONSONANTE KEN BOKALES TI HANKUL

KONSONANTE:

ㄱ (g,k)

ㄴ (n)

ㄷ (d,t)

ㄹ (r,l)

ㅁ (m)

ㅂ (b,p)

ㅅ (s)

ㅇ *

ㅈ (ch,j)

ㅊ (ch’)

ㅋ (k’)

ㅌ (t’)

ㅍ (p’)

ㅎ (h)

BOKALES:

ㅏ (ah)

ㅑ (yah)

ㅓ (ǒ)

ㅕ (yǒ)

ㅗ (o)

ㅛ (yo)

ㅜ (u)

ㅠ (yu)

ㅡ (ǔ)

ㅣ (i, kas iti “machine”)

MAYSA A PAGARIGAN ITI ADU A BOKALES

ㅓ (ǒ) + ㅣ (i)  = ㅔ (e)

*Naulimek ti pannakaibalikas ti konsonante nga ㅇ malaksid no maudi dayta a konsonante, no maibalikas dayta a “ng.”

Maibalikas dagiti bokales a ǒ, yǒ, ken ǔ a medio nakakaem ti bibig; maibalikas ti o, yo, u, ken yu iti pamay-an a medio nakaisemka. Mapakuyogan iti uni ti h dagiti konsonante a ch,’ k,’ t,’ ken p’.

[Kahon iti panid 13]

PANAGSURAT ITI KOREANO A SASAO

Amin a Koreano a silaba ket buklen ti dua wenno tallo a paset: pangrugian nga uni, makintengnga nga uni (maysa wenno ad-adu a bokales) ket kadawyanna, ti uni iti pungto. Dagiti sasao ket buklen ti maysa wenno ad-adu a silaba. Naisurat ti tunggal silaba iti mapampanunot a kahon, kas makita iti baba. Ti pangrugian nga uni (maysa a konsonante wenno naulimek ti pannakaibalikasna nga ㅇ) ket maisurat iti ngato wenno makinngato a kanigid. No nakatakder ti sukog ti makintengnga a bokales, maisurat dayta iti kanawan ti pangrugian nga uni, idinto ta dagiti nakaidda ti sukogna a bokales ket maisurat iti babana. Mabalin met a doblien dagiti letra, a mangnayon iti panangipaganetget, ket ti adu a bokales mabalin a mapagaabay ken maisurat iti abay ti maysa ken maysa. No ti silaba ket addaan iti maudi a konsonante, kanayon a maisurat dayta iti baba. Iti kastoy a pamay-an, rinibu a nadumaduma a silaba ti mairepresentar babaen ti Hankul.

DAGITI PAGARIGAN:

ㅅ (s)  + ㅗ (o)  = 소 (so) cow

ㅅ (s)  + ㅏ (a)  + ㅇ (ng)  = 상 (sang) prize

ㄱ (k)  + ㅗ (o)  + ㅁ (m)  = 곰 (kom) bear

ㅁ (m)  + ㅗ (o)  + ㄱ (k)  = 목 (mok) neck

ㅅ (s)  + ㅏ (a),

ㄹ (r)  + ㅏ (a)  + ㅇ (ng)  = 사랑 (sa-rang) love

[Kahon/Diagram iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Koreano Nga Alpabeto

Idi kaaldawan ni Ari Sejong, 28 a letra ti mangbukel iti Hankul nga alpabeto, ket 24 ti maus-usar pay laeng. Karaman kadagitoy ti 14 a konsonante ken 10 a bokales. Ti lima a kangrunaan a konsonante ket kaasping dagiti paset ti ngiwat ken karabukob a maus-usar a mangpataud kadagitoy:ㄱ (g, k), ti immarko a dila a mangsagid iti likudan ti ngadas; ㄴ (n), ti murdong ti dila a nakulpi a mangsagid iti sango ti ngadas; ㅁ (m),ti ngiwat, no kitaen manipud iti sango; ㅅ (s) dagiti ngipen; ㅇ (ng), ti nakanganga a karabukob. Mainayon dagiti maisurat a linia kadagitoy kangrunaan a konsonante tapno mairepresentar ti dadduma pay a nainaig a konsonante​—dagidiay mapataud iti ngiwat iti agarup isu met la a posision.

Isimbolo dagiti bokales ti nagtimbukel a langit babaen ti maysa a tulnek (•),* ti patad a daga babaen ti paidda a linia (ㅡ), ket ti nakatakder a lalaki babaen ti nakatakder a linia (ㅣ). Dagitoy ti mangirepresentar kadagiti bokales a mapataud babaen ti dila kadagiti makinsango, makintengnga, ken makinlikud a posision.

*Iti moderno a Hankul, saan a maus-usar daytoy a letra.

[Diagram]

ㄱ

ㄴ

ㅁ

ㅅ

ㅇ

[Ladawan iti panid 13]

Ni Ari Sejong