Globalisasion​—Dagiti Pangnamnamaan ken Pagamkan

“Ti globalisasion ti naisangsangayan unay a napasamak iti ekonomia iti kaaldawantayo. . . . Daytat’ mangmangteden kadagiti awan kaaspingna a gundaway iti binilion a tattao iti intero a lubong.”​—MARTIN WOLF, KOLUMNISTA MAIPAPAN ITI PINANSIAL A BANAG.

“Datayo a tattao ditoy Daga ket maysa a dakkel a pamilia. Mangpataud ti baro a panawen iti adu a karit ken sangalubongan a parikut, kas kadagiti didigra iti aglawlaw, pannakaibus dagiti gameng ti nakaparsuaan, nakaro a rinnupak ken kinapanglaw.”​—EDUARD SHEVARDNADZE, PRESIDENTE TI GEORGIA.

IDI Disiembre 1999, nasinga ti miting ti World Trade Organization a naangay idiay Seattle, E.U.A., gapu iti derraaw. Tapno maisubli ti talna, nagusar dagiti polis iti mayisprey a likido a mangpalua kadagiti managderraaw, bala a naaramid iti goma, ken mayisprey a likido a nalaokan iti sili. Kamaudiananna, inarestoda ti ginasut a managprotesta.

Ania ti nangrubrob iti daytoy a riribuk idiay Seattle? Ti nagtutupatop a danag maipapan iti pannakasesante, aglawlaw, ken kinaawan hustisia iti kagimongan. Nupay kasta, iti simple a pannao, nagamkan dagiti nagprotesta ti globalisasion​—ti epekto daytoy kadagiti tattao ken iti daga.

Kimmaro ti panagamakda. Nanipud idi 1999, immadu ken kimmaro dagiti demonstrasion kontra globalisasion. Iti sumagmamano a kasasaad, ikagkagumaan itan dagiti panguluen iti lubong nga angayen dagiti komperensiada kadagiti nasulinek a lugar tapno marigatan dagiti managprotesta a mangriribuk iti panagsasaritada.

Siempre, saan nga amin ti mangibilang a pangta ti globalisasion. Nupay kondenaren ti dadduma dayta kas gubuayan ti amin a parikut ti lubong, dayawen ti sabsabali dayta kas ti solusion iti kaaduan a parikut ti lubong. Pudno a mabalin a saan a direkta a maapektaran ti kaaduan a sangatauan iti daytoy agtultuloy a debate. Bassit laeng ngamin ti ammo ti adu maipapan iti globalisasion. Ngem aniaman ti panangmatmatmo, talaga a madaman nga ap-apektarannaka ti globalisasion, ket nalabit ad-addanto pay nga apektarannaka iti masanguanan.

Ania Ngamin Aya ti Globalisasion?

“Globalisasion” ti termino nga us-usaren ti dadduma a pangdeskribir iti ad-adda a panagpannuray dagiti tattao ken pagilian iti maysa ken maysa. Pimmartak unay daytoy a proseso iti napalabas a dekada wenno sakbayna, nangruna a maigapu kadagiti nagdadakkel nga irarang-ay ti teknolohia. (Kitaem ti kahon iti panid 5.) Kabayatan daytoy a tiempo, dandani napukawen dagiti grupo ti pagpagilian nga agbibinnusor idi Cold War, nakissayan wenno napukawen dagiti lapped iti pannakinegosio, nagkakapponen dagiti kadakkelan a pinansial a merkado iti lubong, sa nalaklaka ken basbassiten ti magasto iti panagbiahe.

Daytoy sumaksaknap a sangalubongan a panagkakappon ti nangpataud iti agsasaruno nga epekto iti ekonomia, politika, kultura, ken aglawlaw. Nakalkaldaang ta mabalin a makadangran ti sumagmamano kadagitoy. Inlawlawag ti publikasion ti United Nations a Human Development Report 1999: “Nabilbileg itan ken ad-addan nga aktibo ken direkta ti panagkakanaig ti biag ti tattao iti intero a lubong ngem idi. Daytoy ti mangted iti adu a gundaway ken baro a posibilidad a makaipaay iti pagimbagan ken  pagdaksan.” Kas iti adu a gapuanan ti tattao, agpadpada nga adda pagimbagan ken pagdaksan ti globalisasion.

Dagiti Pangnamnamaan Para iti Narangrang-ay a Lubong

Gapu iti globalisasion, “bimmaknang ti siensia ken kultura ti lubong ken rimmang-ay met ti panagbiag ti adu a tattao,” kuna ti nangabak iti Nobel Prize iti tay-ak ti ekonomia a ni Amartya Sen. Ipatuldo met ti Human Development Report 1999 a ti globalisasion ti “nangted iti nagadu a posibilidad a mangpukaw iti kinapanglaw iti maika-21 a siglo.” Adda daytoy a pangnamnamaan gapu iti naisangsangayan nga irarang-ay a pinataud ti globalisasion. Mamitlo a dakdakkel itan ti mateggedan ti ordinario a pamilia iti lubong ngem iti 50 a tawen a napalabas. *

Para iti dadduma nga analista, adda pay sabali a pagimbagan ti panagkakappon ti ekonomia: Patienda a gapu iti dayta, lalo nga agkitakitton a makigubat dagiti pagilian. Ikalintegan ni Thomas L. Friedman, iti librona a The Lexus and the Olive Tree, a ti globalisasion “paaduenna dagiti insentibo iti di pannakigubat ken ad-adda a padakkelenna ti magastos iti pannakigubat iti ad-adu a pamay-an ngem iti aniaman a napalabas a panawen iti moderno a historia.”

Ti masansan met a panaglalangen ti tattao ket makatulong a mangpasinged iti sangalubongan a panagkakabsat. Ti dadduma nga organisasion a mangitantandudo kadagiti natauan a kalintegan nabaelanda nga inusar ti adu a maitulong ti Internet tapno maipatungpalda a sieepektibo dagiti kalatda. Kas pagarigan, medio naragpat ti dadduma a kalat ti internasional a tulagan idi 1997 a mangiparparit kadagiti bomba a naimula iti daga, babaen ti pannakausar dagiti electronic mail, wenno surat a maipatulod ken maawat babaen ti elektroniko a pamay-an a kas iti telepono ken computer, tapno matignay ti nadumaduma a grupo a mangsuportar iti dayta iti intero a lubong. Daytoy a wagas ti panagpatulong kadagiti ordinario a tattao saan laeng a kadagiti agtuturay ket naidayaw kas “baro a pamay-an ti panangidaulo iti pannakinegosasion dagiti nasion iti lubong, a dagiti gobierno ken ordinario a tattao ti agtitinnulong a mangrisut kadagiti parikut a nainaig iti kasasaad ti lubong.”

Agpapan pay kadagitoy nasayaat a resulta, adu pay la a tattao ti agamak nga ad-adunto dagiti pagdaksan ti globalisasion ngem kadagiti pagimbaganna.

Dagiti Panagamak nga Ad-adda a Masinasina ti Lubong

Nalabit ti kangrunaan a pakaseknan maipapan iti globalisasion ket ti panangpadakkelna iti nagdumaan dagiti nabaknang ken napanglaw. Nupay di pagduaduaan nga immadu ti kinabaknang ti lubong, manmano laeng a tattao ken pagilian ti agnumnumar iti dayta. Ti neto a gatad ti kinabaknang ti 200 a kababaknangan a tattao ditoy daga ket ad-adu itan ngem iti dagup a mateggedan ti 40 a porsiento a tattao nga agnanaed ditoy daga​—agarup 2.4 a bilion a tattao. Ket nupay dumakdakkel ti sueldo kadagiti nabaknang a pagilian, aktual a napasaran ti 80 a napanglaw a pagilian ti ibabassit ti promedio a mateggedan iti napalabas a sangapulo a tawen.

Ti aglawlaw ti sabali pay a kangrunaan a pakaseknan. Ti globalisasion ti ekonomia ket itantandudo dagiti puersa ti merkado nga ad-adda nga interesado nga amang a makaganansia imbes a mangsalaknib iti planetatayo. Inlawlawag ni Agus Purnomo, a panguluen ti World Wide Fund for Nature idiay Indonesia daytoy a parikut: “Kanayon a makisalsalisaltayo iti irarang-ay. . . . Madanaganak nga iti maysa a dekada, maseknantayto  aminen iti aglawlaw, ngem awanen ti nabati nga ikaluyatayo.”

Madanagan met dagiti tattao maipapan kadagiti panggedanda. Ad-adda a saanen a natalged ti mateggedan ken panggedan, bayat a mapilitan dagiti kompania a mamagbalin a nasimsimple ken ad-adda nga episiente ti panangimaneharda gapu kadagiti agkakappon a negosio iti globo ken iti nakaro a kompetision. Para iti maysa a kompania a kaykayatna a manayonan ti ganansiana, kasla nainkalintegan ti mangakseptar ken mangsesante kadagiti trabahador sigun kadagiti agdama a kasapulan ti merkado, ngem daytat’ mangpataud iti dakkel a rigat iti biag ti tattao.

Adda sabali pay a nangpataud iti di kinatalged gapu iti globalisasion dagiti pinansial a merkado. Dagiti internasional a managpuonan mabalin a dakkel ti ipautangda kadagiti napanglaw a pagilian ngem kellaat a babawyenda inton agangay no kasla kumarkaro ti kasasaad ti ekonomia. Ti kasta a panangbabawida iti nagdadakkel a gatad ket mabalin a mangpataud iti krisis iti ekonomia ti adu a pagilian. Ti krisis iti kuarta idiay Makindaya nga Asia idi 1998 ti makagapu a nasesante ti 13 a milion a tattao. Idiay Indonesia, nakissayan iti kagudua ti aktual a magatang ti sueldo uray dagidiay di nasesante.

Nalawag ngarud nga adda namnama ken panagamak a patauden ti globalisasion. Adda kadi pamkuatam tapno pagamkam ti globalisasion? Wenno mabalin kadi a namnamaem a daytat’ ad-addanto pay a mangparang-ay iti panagbiagmo? Inikkannatayo aya ti globalisasion iti nasayaat a pangnamnamaan maipapan iti masakbayan? Ti sumaganad nga artikulomi ti mangsungbat kadagitoy a saludsod.

[Footnote]

[Blurb iti panid 3]

Ti neto a gatad ti kinabaknang ti 200 a kababaknangan a tattao ditoy daga ket ad-adu ngem iti dagup a mateggedan ti 40 a porsiento iti populasion ti lubong

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 5]

TI TEKNOLOHIA A MANGSUPSUPORTAR ITI GLOBALISASION

Ti teknolohia ti naan-anay a nangbalbaliw iti komunikasion iti napalabas a dekada. Nabibiiten, nalaklakan ti presio, ken pamay-an ti pannakikomunikar kadagiti tattao ken pananggun-od iti impormasion iti dandani amin a paset ti lubong.

TELEBISION Ti kaaduan a tattao iti lubong ket makabuyan iti telebision uray awananda iti kasta. Idi 1995, adda 235 a telebision iti kada 1,000 a tattao iti intero a lubong. Dandani mamindua nga ad-adu dayta ngem idi 1980. Gapu iti maysa laeng a bassit nga antena nga umawat iti brodkas ti telebision a maisignal babaen ti satellite, mangngeg ken mabuyan ti tattao nga agnanaed kadagiti nasulinek a paset ti lubong dagiti brodkas manipud iti intero a lubong. “Ita, awanen ti pagilian a maliklikanna ti sangalubongan a media,” impatuldo ni Francis Fukuyama, maysa a propesor ti political economy.

INTERNET Iti kada lawas, ag-300,000 a baro nga agus-usar ti maikonektar iti Internet. Idi 1999, napattapatta a 700 a milion a tattao ti manamnama a maikonektar iti Internet idi tawen 2001. “Nagbanaganna,” inlawlawag ti autor a ni Thomas L. Friedman, “iti intero a pakasaritaan ti lubong, ita pay laeng nga immadu unay ti tattao a makabael a mangammo iti kabibiag, produkto, ken kapanunotan ti adu a tattao.”

TELEPONO Gapu kadagiti network ti satellite ken kable a fiber-optic, wenno aragaag ken naiingpis a linabag a mangyallatiw iti timek, ladawan, ken impormasion, limmaka unay ti bayad ti panagtelepono. Limmaka ti bayad ti tallo a minuto a panagtelepono manipud New York agingga idiay London manipud $245 idi 1930 agingga iti $.35 a cent idi 1999. Ordinario laengen ti kaadda dagiti cell phone a kas kadagiti computer gapu kadagiti network nga agusar iti signal ti radio imbes a barut. Inton arinunos ti 2002, addaanton iti cell phone ti mapattapatta a maysa a bilion a tattao, ket mabalinton nga usaren ti adu kadakuada dagiti cell phone-da no agusarda iti Internet.

MICROCHIP Amin dagiti nadakamat iti ngato nga alikamen, a kanayon a mapaspasayaat, ket agpampannuray kadagiti microchip. Iti napalabas a 30 a tawen, mamindua a nabilbileg itan ti maaramidan dagiti microchip kadagiti computer iti kada 18 a bulan. Ita pay laeng nga ad-adun nga impormasion ti mabalin nga idulin iti nagbassit nga espasio.