Panangmatmat iti Lubong

Dagiti Peggad ti Pannakalang-ab iti Asuk ti Sigarilio

“Makadangran iti puso ti nasalun-at a di mannigarilio uray ti 30 a minuto laeng a pannakalang-abna iti asuk ti sigarilio,” kuna ti Globe and Mail ti Canada maipapan iti report ti nabiit pay a panagadal idiay Japan. Babaen ti panagusarda iti baro a teknolohia nga ultrasound, naammuan dagiti managsukisok idiay Osaka City University ti kaadu dagiti makadangran nga epekto ti malang-ab nga asuk ti sigarilio kadagiti naintar a selula ti endothelium a pannakapalunapin dagiti lungog iti puso ken ur-urat. No nasalun-at dagitoy a selula, pasayaatenda ti sirkulasion ti dara babaen ti pananglappedna kadagiti agbará iti pannakadiding dagiti urat ken iti panagbalay ti dara. Natakuatan dagiti managsukisok a ti panagayus ti dara iti puso dagiti di mannigarilio “ket agarup 20 a porsiento a nasaysayaat ngem kadagiti mannigarilio. Ngem kalpasan a nakalang-abda iti asuk ti sigarilio iti 30 a minuto laeng,” ti sirkulasion ti darada ket kaaspingen ti kasasaad dagiti mannigarilio. Sigun iti managsukisok a ni Dr. Ryo Otsuka, “daytoy ti direkta a mangpaneknek a ti malang-ab nga asuk ti sigarilio ket makadangran iti sirkulasion ti dara iti ur-urat ti puso dagiti di mannigarilio.”

 Baro nga Atlas Maipapan iti Polusion ti Lawag

“Ditay makitan ti Milky Way,” sigun ti impadamag ti pagiwarnak a Science, “saan a gapu iti nakaro a panagbalbaliw iti uniberso, no di ket gapu kadagiti nakalawlawag a silaw kadagiti lumawlawa a siudad. Gapu kadagitoy, nakudrep ti panagkitatayo kadagiti bituen iti galaksitayo isu a dagitoy ket din makita ti kaaduan a taga Europa ken America. Masuron dagiti astronomo kadagitoy a nagadu nga artipisial a silaw ta dagitoy ti manglapped iti panagpaliiwda.” Tapno matulongan dagiti masuron nga agbuybuya kadagiti bituen, nangurnos dagiti sientista idiay Italia ken Estados Unidos iti baro nga atlas nga addaan kadagiti tsart maipapan iti sangalubongan a polusion ti lawag. Saan a kas kadagiti napalabas a mapa a basta pakakitaan iti ayan dagiti “puraw a lawag iti nadumaduma a kontinente no rabii,” ti baro nga atlas, a mabalin a mabuya iti Internet, ket mangted iti impormasion no kasano kaadayo ti madanon ken masaknapan ti artipisial a lawag ken “addaan met kadagiti mapa ti kontinente kas pagarigan, ken dadduma pay a mas detalyado a lugar, a pakakitaan kadagiti bituen manipud iti nadumaduma a paset ti Europa,” kuna ti Science.

Panangimapa iti Lansad ti Taaw

Us-usaren dagiti sientista idiay Bedford Institute of Oceanography idiay Nova Scotia ti agdama a teknolohia tapno maimapa dagiti lansad ti taaw, kuna ti Financial Post ti Canada. Babaen kadagiti multibeam sound wave, dagiti sientista ket matulongan ti teknolohia a mangpartuat iti kasla agpaypayso a ladawan ti tukok ti baybay. Iti maudi a pamay-an, “dagiti video camera a mabalin a kontrolen iti adayo a disso ket maipatulod iti lansad ti taaw tapno maala dagiti sample a material.” Sigun iti report, “nagadu ti pagimbagan ti panangimapa iti lansad ti taaw.” Ti kaadu ti nadumaduma a kita dagiti parsua nga agnanaed iti maysa a paset ti lansad ti taaw ket mabalinen a “sitatalged a maala ken masukimat a din kasapulan a mariribuk ti dadduma a paset ti lansad ti taaw. Mabalin metten nga ammuen dagiti kompania iti telekomunikasion ti katalgedan ken kaeepektibuan a desdes a pangisaadanda kadagiti kable iti uneg ti taaw. Sitatalged a maikabilton dagiti kompania ti lana dagiti pagsusopda iti lana ken maikabilda dagita kadagiti natalged a disso a pakaalaan iti nagadu a lana.” Gapu iti kasta a panangimapa, mabalinto metten ti agala iti darat ken graba a nawadwad iti tukok ti baybay. Daytoy ket “mabalin a nalaklaka ken nataltalged iti sumagmamano a kasasaad,” ngem iti panagtikap kadagiti bakras ti bantay, kuna ti Post.

Pannakaawat iti Sakit ti Isip

“Maysa iti kada uppat a tattao iti lubong ket maaddaanto kadagiti sakit iti isip iti sumagmamano a paset ti panagbiagda,” kuna ti World Health Organization (WHO). Nupay maagasan ti adu a sakit ti isip, saan a pulos nga agpadoktor ti dandani dua a kakatlo kadagiti agsagsagaba. “Ti sakit ti isip ket saan a depekto a pinataud a mismo ti addaan iti dayta,” kuna ni Dr. Gro Harlem Brundtland, direktor heneral ti WHO. “Kinapudnona, no adda man depekto, daytat’ nainaig iti reaksiontayo kadagiti addaan iti sakit ti isip wenno utek.” Kinunana pay: “Sapay koma ta daytoy a report ti mangiwaksi kadagiti nabayagen a panagduadua ken panamati ken mangirugi iti baro a panawen iti kasasaad ti salun-at ti publiko iti tay-ak ti kinalimbong ti panunot.” Sigun kadagiti agdama a kasasaad ti salun-at, “dagiti sakit a nainaig iti depression . . . ket manamnama nga agbalin a maikadua inton 2020, a sumaganad iti ischemia a sakit ti puso ngem kangrunaan iti amin a dadduma pay a sakit,” kuna ti WHO. Ngem babaen ti umiso a panangagas, dagiti agsagsagaba “mabalinda ti maaddaan iti makapnek a panagbiag ken napateg a paset iti komunidadda.”

“Makadangran iti Salun-atmo ti Insienso”

“Makadangran iti salun-atmo ti makaay-ayo nga angot ti insienso,” kuna ti magasin a New Scientist. Ti “panagpuor iti insienso, a nalatak a makatulong iti panagmennamenna ken panangagas a masansan nga us-usaren dagiti Budista, Hindu, ken Kristiano kadagiti pagtaengan ken lugar a pagdaydayawanda, ti pakalang-aban ti tattao iti makadangran a kaadu ti asuk a napnuan kadagiti makapakanser a kemikal.” Maysa a grupo dagiti imbestigador, nga indauluan ni Ta Chang Lin iti National Cheng Kung University idiay Tainan, Taiwan, ti “nagurnong kadagiti sample ti angin manipud iti uneg ken ruar ti templo idiay Tainan City ken indiligda dagitoy kadagiti sample ti angin iti nagkurosan ti kalsada,” kuna ti report. “Ti dagup ti kaadu dagiti PAH [polycyclic aromatic hydrocarbon] iti uneg ti templo ket mamin-19 a daras nga ad-adu ngem iti ruar ken medio ad-adu ngem iti nagkurosan ti kalsada.” Sigun iti New Scientist, maysa kadagitoy a compound, ti “benzopyrene, a maipagarup idi a mangpakanser iti bara dagiti mannigarilio,” ti napaliiw nga “aginggat’ mamin-45 a daras nga ad-adu ngem kadagiti pagtaengan dagiti mannigarilio.”

Kabaruan a Panangtarimaan iti Marmol

“Natakuatan dagiti sientista ti baro a pamay-an tapno makapataudda iti marmol manipud iti bakteria iti las-ud ti sumagmamano laeng nga aldaw,” kuna ti The Times ti London. Dagiti pino a calcinogenic bacteria, a gagangay nga adda iti daga, ket mapaadu iti laboratorio no maikabil dagitoy iti likido nga aglaon iti pectin, maysa a substansia a marunaw iti danum a mamagdekket kadagiti pannakadiding dagiti selula kadagiti tisyu ti mulmula ken mangpataud iti gulaman. No maibus ti taraonda a mineral, matay dagiti bakteria ken agpataudda iti puro a calcium carbonate​—marmol​—iti dayta a likido. No mayisprey daytoy a likido iti dadduma nga eskultura ken rabaw ti nadadael a marmol gaput’ kinabayagdan wenno gapu kadagiti dakes a paniempo, adda naingpis a maipalunapin nga umagsep ken mamagkamang iti bato. Kuna ni John Larson, a mangay-aywan iti pannakataginayon dagiti eskultura idiay National Museums and Galleries idiay Merseyside, England, a gapu ta nakirang ita ti de kalidad a marmol, adda pagimbagan ti baro a pamay-an. Nagbiit ken naglaka ti magastos iti panagpataudna iti adu a likido nga agbalin a marmol ken awan dagiti makadangran nga epektona.

Panagtakaw iti Nagan ti Dios

“Duapulo a tawenen nga agserserbiak nga opisial a mangkonkontrol iti panagipuonan ken mangipatpatungpal kadagiti paglintegan, ket nakitak nga ad-adu a kuarta ti natakaw iti nagan ti Dios ngem iti aniaman a dadduma pay a pamay-an,” kinuna ni Deborah Bortner, presidente ti North American Securities Administrators Association. “Masapul a kanayon a nasiputka no agipuonanka, uray no adda manggutugot kenka nga agpuonan gapu iti relihion wenno pammatim.” Sigun iti magasin a Christian Century, “iti napalabas a tallo a tawen, nagtignayen dagiti opisial a mangkonkontrol iti panagipuonan ken mangipatpatungpal kadagiti paglintegan iti 27 nga estado maibusor iti ginasut a tattao ken kompania nga agus-usar kadagiti naespirituan wenno narelihiosuan a panamati tapno magun-odanda ti panagtalek dagiti managpuonan. . . . Iti maysa a nakaro a kasasaad a napasamak iti unos [ti nasurok a lima a tawen],” maysa nga organisasion dagiti Protestante ti “nangur-or iti nasurok a $590 a milion manipud iti nasurok a 13,000 a managpuonan iti intero a pagilian. Imbilin dagiti opisial a mangkonkontrol iti panagipuonan ken mangipatpatungpal kadagiti paglintegan idi 1999 a maiserra dayta nga organisasion ket naduktalanda a nakabasol iti panagkusit ti tallo nga opisialna.” Iti tallo pay a kaso, “napukaw ti agdagup iti $1.5 a bilion,” kuna ti Christian Century.

Ti Panagbara ti Globo Paaduenna Dagiti Didigra

“Kalpasan nga impadamagna ti kellaat nga iyaadu dagiti didigra gapu iti paniempo idi arinunos ti dekada 1990,” patien ti Red Cross a “saan nga umdas ti maitulong ti intero a lubong kadagiti epekto ti panagbara ti globo,” kuna ti Guardian Weekly ti Britania. “Iti tinawen a World Disasters Report, imbaga ti International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies a dagiti layus, bagyo, panagreggaay ti daga ken tikag, nga agarup 200 ti napasamak a kasta iti kada tawen sakbay ti 1996, ket immadu agingga iti 392 idi 2000.” Gapu ta agamakda a lalo pay nga umadu dagiti natural a didigra, kinuna ni Roger Bracke, a pangulo ti pederasion a mangsarsaranay kadagiti nadidigra: “Natural a limitado ti maitulong dagiti nagutugot gapu iti asi; madanagankami nga addanton panawen a saankamin a makaipaay iti tulong.” Sigun iti Guardian, “dagiti layus ti makagapu a maap-apektaran ti nasurok a dua a kakatlo iti [211 a milion] a tattao iti kada tawen kadagiti natural a didigra iti napalabas a dekada. Ti bisin a gapu iti tikag ti nangapektar iti dandani kakalima, ken nakaigapuan iti kaaduan nga ipapatay: agarup 42% iti amin a pakaigapuan dagiti natural a didigra.”