Talaga Aya a Masolbar ti Globalisasion Dagiti Parikuttayo?

“Kas iti kaaduan a sangakaarrubaan, di naan-anay ti sangalubongan a sangakaarrubaantayo; nagadu ti pakapilawanna. Di nainkalintegan ti pannakatrato ti amin nga umilina; di agpapada dagiti gundawayda. Minilion ti maikapkapis ta uray la a pagarupenda a saanda a paset iti sangakaarrubaan.”​—“TI SANGALUBONGAN A SANGAKAARRUBAANTAYO.”

IBILANG ni Fatima, maysa nga umili iti dakkel a siudad idiay Africa, nga isut’ nainggasatan. Uray kaskasano, addaan iti refrigerator. Ngem ti balay ti pamiliana ket abong-abong laeng a galba a naibangon iti igid ti tallo a marmol a panteon. Kas iti kagudua a milion a dadduma pay nga umili, isut’ agnanaed iti maysa a nagdakkelan a sementerio. Umil-ilet uray ti sementerio. Inreklamona: “Nagadu a tattao ti um-umay nga agyan ditoy, nangruna kadagiti panteon.”

Agarup sangapulo ket lima a kilometro manipud iti pagnanaedan ni Fatima ti ayan ti baro nga eksklusibo a kabalbalayan, a kompleto kadagiti nangayed a restawran, ken pagay-ayaman iti golf nga addaan 27-nga abut para iti bola ti golf. Ti gatad ti maminsan a panagay-ayam iti golf ket nanginngina ngem iti promedio a makabulan a mateggedan ti maysa a tao iti daytoy a pagilian ti Africa. Kanayon a maapektaran ti siudad iti kinapanglaw, ngem dagiti pagay-ayaman iti golf​—a maysa a pakabigbigan dagiti nabaknang​—ket agpadpada a kabbaro ken makapasuron. Iti sangalubongan a sangakaarrubaantayo, agkuykuyog ti kinaluho ken nakaro a kinakurapay.

Ti Wadi Hadhramaut, nga agsikkosikko a lumasat iti natikag a daga ti Yemen idiay Makintengnga a Daya, ket maysa a daan a kalsada dagiti binnunggoy a negosiante idi un-unana, a naballaballaetan kadagiti kadaanan a siudad. Iti damo a panagkita, kasla di umas-asenso daytoy nasulinek a tanap. Ngem mabalin a makaallilaw dagiti makinruar a buya. Iti asideg a siudad ti Saywūn, nagpatulong ti museo iti maysa a nagturpos iti unibersidad tapno agisagana iti Web site a pakailistaan ti amin a gamengna. Nupay katutubo iti  dayta a lugar ti balasang a nagturpos, isut’ nagadal idiay Ohio, E.U.A. Kadagitoy nga aldaw, ad-adda itan a makapagdaliasat dagiti tattao iti intero a lubong ken makapagririnnanudda kadagiti kapanunotanda ngem idi.

Iti maysa a nasulinek a kalsada dua a ribu a kilometro manipud iti laud ti Sahara, adda komboy ti tallo a trak a siiinayad nga agpaabagatan. Inlawlawag ti maysa kadagiti tsuper, a ni Mashala, nga isut’ agibibiahe kadagiti telebision, video recorder, ken antena nga umawat iti brodkas ti telebision a maisignal babaen ti satellite. Isu a mismo ket di paudi iti damdamag iti lubong babaen ti panagbuyana kadagiti damag nga ibrodkas ti America. “Idiay ilik,” inlawlawagna, “addaankami amin kadagiti antena nga umawat iti brodkas ti telebision a maisignal babaen ti satellite.” Manmano a lugar ditoy daga ti di pay laeng nadanon ti sangalubongan a media.

Ti kanayon ken nalaka a pannakaibiahe ti tattao, agraman ti pannakaiwaras ti kapanunotan, damag, kuarta, ken teknolohia iti intero a lubong ti nangpartuat iti baro a sangalubongan a sangakaarrubaan a makapataud kadagiti pagimbagan. Makatulong ti globalisasion tapno mairakurak ti lokal a kultura idiay Yemen ken makategged ni Mashala iti inggat’ $3,000 iti tallo a lawas a biahe. Ngem saan nga amin ket agnumar iti dayta a gatad. Buybuyaen ni Fatima ken ti kaarrubana ti sumagmamano a tattao nga agnumnumar kadagiti pagimbagan ti globalisasion, bayat a nairaremda latta iti kinakurapay.

Nupay di naan-anay ti kasasaad ti sangalubongan a sangakaarrubaantayo, mabalin a saanen a mabalbaliwan ti proseso ti globalisasion. Iddepento aya ti tattao dagiti telebisionda, ibellengdanto aya dagiti cell phone-da, dadaelendanto aya dagiti computer-da, ken isardengdanto aya ti agbiahe iti sabali a pagpagilian? Ikagumaanto aya dagiti nasion ti sumina a naan-anay manipud iti politika ken ekonomia ti dadduma a paset ti lubong? Kasla saan a mapasamak dayta. Awan ti mayat a mangilaksid kadagiti pagimbagan ti globalisasion. Ngem dagiti ngay kakuykuyogna a problema? Kumarkaro ti panagamak ti adu a tattao gapu kadagita, ket apektaranda ti biag ti amin a tattao. Usigentay biit ti dadduma kadagiti nakarkaro a pagdaksan ti globalisasion.

Ti Dumakdakkel a Nagdumaan

Saan a pulos a nainkalintegan ti pannakaiwaras ti sangalubongan a kinabaknang, ngem ti globalisasion ti ekonomia ti nangpadakkel iti nagdumaan dagiti nabaknang ken dagiti napanglaw. Agpayso a kasla magunggonaan ti sumagmamano a napanglaw a pagilian iti pannakaikapponda iti sangalubongan nga ekonomia. Sigun kadagiti eksperto, iti napalabas a sangapulo a tawen, nagbalin laengen a 26 a porsiento manipud iti dati a 39 a porsiento ti bilang dagiti tattao a nairarem iti nakaro a kinapanglaw idiay India ken kasta met laeng nga irarang-ay ti napasaran ti intero nga Asia. Iti maysa a panagadal, adda laengen 15 a porsiento iti populasion ti Makindaya nga Asia a $1 ti pagbibiagda iti kada aldaw idi 1998, no idilig iti 27 a porsiento iti sangapulo a tawen sakbayna. Nupay kasta, saan a kasta ti kasayaat ti kasasaad ti intero a lubong.

Iti abagatan ti Sahara ti Africa ken iti dadduma a napangpanglaw a rehion, aktual a bimmassit ti nateggedan iti napalabas a 30 a tawen. “Ti internasional a komunidad . . . baybay-anna ti dandani 3 a bilion a tattao​—dandani kagudua iti intero a  sangatauan​—nga agbiag laeng iti $2 wenno basbassit pay iti kada aldaw iti lubong nga adayo a nabakbaknang ita ngem idi,” impatuldo ni Kofi Annan, ti sekretario-heneral ti UN. Maysa kadagiti kangrunaan a makagapu iti daytoy nagdakkel a nagdumaan iti kagimongan ket ti pinansial a panagtarigagay iti bukod a pagimbagan. “Iti intero a lubong, dagiti nakapangpanglaw ket di ikankano dagiti pribado a pinansial a merkado,” inlawlawag ti dati a sekretario ti pagsanikuaan ti E.U. a ni Larry Summers. “Dagiti kadawyan a banko dida kayat ti agpautang kadagiti napanglaw a komunidad​—agsipud ta dida makaganansia kadakuada.”

Ti dakkel a nakaidumaan ti mateggedan dagiti nabaknang kadagiti napanglaw ti mamagsisina kadagiti tattao ken uray kadagiti pagilian. Itay nabiit pay, ad-adu nga amang ti sanikua ti kabaknangan a tao idiay Estados Unidos ngem iti madagup a neto a nateggedan ti 100 a milion a padana nga Americano. Gapu iti globalisasion, immadu met dagiti kompania nga addaan negosio iti adu a pagilian a dandani interamente a konkontrolendan ti pannakailako ti sumagmamano a produkto. Idi 1998 kas pagarigan, sangapulo laeng a kompania ti nangkontrol iti 86 a porsiento iti $262-bilion ti gatadna a negosio iti telekomunikasion. Dagitoy a kompania nga addaan negosio iti adu a pagilian masansan a nabilbileg ken dakdakkel ti impluensiada ngem kadagiti gobierno ket, kas impatuldo ti Amnesty International, “saan a maipangpangruna dagiti natauan a kalintegan ken kalintegan dagiti trabahador kadagiti kalatda.”

Nalawag ngarud a madanagan ti adu nga organisasion dagiti natauan a kalintegan ta manmano laeng ti agnumnumar iti kinabaknang ti lubong. Kayatmo kadi ti agnaed iti sangakaarrubaan a pakateggedan ti 20 a porsiento a kababaknangan iti mamin-74 nga ad-adu ngem kadagiti kapapanglawan? Ket gapu iti telebision, dagiti nakapangpanglaw a 20 a porsiento iti sangatauan, kabesadodan a naimbag ti panagbiag dagiti nabaknang a padada a tattao, nupay ammoda a bassit ti tsansada a sumayaat ti mismo a kasasaadda. Adu ti mariribukan ken maupay gapu iti kasta a nabatad a di kinanainkalintegan iti sangalubongan a sangakaarrubaantayo.

Ti Globalisasion ti Kultura

Ti sabali pay a pakaseknan ramanenna ti panagsusupadi dagiti kultura ken ti panagsaknap dagiti materialistiko a prinsipio. Ti maysa a napateg a paset ti globalisasion isut’ panagririnnanud kadagiti kapanunotan, ket ti Internet ti kasayaatan a pagarigan iti daytoy naisangsangayan a kasasaad. Nakalkaldaang ta saan laeng a mausar ti Internet a mangisaknap iti makagunggona nga impormasion, kultura, ken komersio. Pornograpia, panangidumduma iti puli, wenno panagsugal ti itantandudo ti dadduma a Web site. Adda pay ketdi sumagmamano a mangisuro kadagiti espesipiko a pamay-an ti panagaramid kadagiti bomba iti mismo a balaymo. Kas impatuldo ni Thomas L. Friedman, “nakalaklaka ti manggun-od iti makadadael nga impormasion iti Internet. Mabalinmo a kitaen ti lugar a kaasping unay ti itantandudo dagiti mangsupsuportar iti Nazismo a “Beer Hall Putsch” ni Hitler * wenno ti libraria ti tao a pagay-ayatna ti pornograpia, . . . ket awan ti mangpasardeng wenno mangiwanwan kenka sadiay.”

Nagdakkel met ti impluensia ti telebision ken sine iti panagpampanunot ti tattao. Dagiti mensahe kadagiti sine ket masansan nga aggapu idiay Hollywood, ti kangrunaan a pagaramidan kadagiti kasla agpaypayso a pasamak. Masansan a materialismo, kinaranggas, wenno imoralidad dagiti prinsipio nga iyanninaw daytoy nasaknap nga industria ti paglinglingayan. Mabalin nga interamente a kabbaro dayta iti kultura ti maysa a lugar iti adu a pagilian ti lubong. Nupay kasta, marigatanen  dagiti gobierno, edukador, ken nagannak a manglapped iti dayta nga impluensia.

“Magustuanmi ti kultura ti E.U.,” kinuna ti maysa nga umili ti Havana, Cuba, iti maysa a sangaili a taga Amianan nga America. “Am-ammomi ti amin nga artistayo idiay Hollywood.” Itandudo met ti kultura iti Laud dagiti taraon a napartak ti pannakaisaganada ken soft drink. Kinuna ti maysa a negosiante a taga Malaysia: “Magustuan dagiti tattao ditoy ti aniaman a naggapu iti Laud, nangruna no naggapu iti America. . . . Kayatda a kanen dayta ken tuladen dagiti taga Laud.” Nakalkaldaang a binigbig ti rektor iti Havana College: “Saanen a maysa nga isla ti Cuba. Awanen ti makuna nga isla. Maymaysa laengen ti lubong.”

Apektaran ti agsaksaknap a kultura ti Laud dagiti namnama ken tarigagay ti tattao. “‘Ti pannakiinnartap iti kasasaad ti panagbiag’ ket nagbalbaliwen manipud panangikagumaan a mangtulad iti taraon ti kaarruba agingga iti panangtulad iti estilo ti panagbiag dagiti nabaknang ken nalatak, a maipabuya kadagiti sine ken telebision,” kinuna ti Human Development Report 1998. Nabatad a dinto pulos a masurot ti kaaduan iti sangatauan ti kasta nga estilo ti panagbiag.

Ti Aya Globalisasion ti Solusion?

Kas iti adu a proyekto ti sangatauan, napaneknekanen nga agpadpada a makatulong ken makadangran ti globalisasion. Pinasayaatna ti panagbiag ti dadduma, ken inrugina ti panawen ti sangalubongan a komunikasion. Nupay kasta, ad-adda a dagiti nabaknang ken mannakabalin laeng imbes a dagiti napanglaw ken nakurapay ti agnumar iti dayta. Ket ad-adda ti pananggundaway dagiti kriminal ken virus ti adu a sakit kadagiti pagimbagan ti globalisasion ngem iti adu a gobierno.​—Kitaem dagiti kahon iti panid 8 ken 9.

Kangrunaanna, pinadakkel ti globalisasion dagiti datin a parikut daytoy adut’ pakapilawanna a lubong. Imbes a mangsolbar, daytat’ nagbalin ketdi a paset iti parikut. Ad-adda a dimmakkel dagiti nagdudumaan iti kagimongan, ket agtutupatop dagiti pakaupayan. Ikagkagumaan dagiti gobierno iti intero a lubong a gundawayan dagiti pagimbagan ti globalisasion bayat a salsalaknibanda dagiti umilida maibusor kadagiti pagdaksanna. Agballigidanto aya? Mabalin ngata a ti solusionna ket ti globalisasion a naasi ken nakonsiderar kadagiti tattao? Amirisen ti sumaganad nga artikulo dagitoy a saludsod.

 [Dagiti Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

TI GLOBALISASION TI KRIMEN KEN TERORISMO

Nakalkaldaang ta dagiti alikamen iti negosio ken komersio ket nalaka laeng a mausar iti krimen. “Bayat nga iturturong dagiti korporasion nga addaan negosio iti adu a pagilian ti sangalubongan nga ekonomia, nagbiit met a gundawayan dayta ti ‘adu a grupo nga agar-aramid iti krimen iti adu a pagilian’​—dagiti organisado a sindikato ti krimen,” inlawlawag ti Human Development Report 1999. Kasano nga agnumnumar ti organisado a krimen iti globalisasion?

Adu a baro a gundaway ti inaprobetsar dagiti ilegal nga organisasion nga agnegnegosio iti droga tapno mapagparangda a nasayaat ti naggapuan ti adu a bilion a doliar a ganansiada. Ti pannakaikkat ti adu a kontrol ti aduana ken ti masansan a panagbiahe ti tattao iti nadumaduma a lugar ti namagbalin met a nalaklaka nga amang para kadagiti ilegal nga organisasion nga agnegnegosio iti droga nga agibiahe kadagiti maiparit a droga iti nadumaduma a pagilian ken kontinente. Makapainteres ta kabayatan ti dekada 1990, doble ti napataud a cocaine ken triple met ti napataud nga opium. Nakapataud met dagiti internasional a grupo ti Mafia iti napigsa a negosio babaen ti prostitusion. Kada tawen, mangibiaheda iti agarup 500,000 nga adulto ken tin-edyer a babbai idiay Makindaya a Europa gapu iti daytoy a panggep​—a kaaduan kadakuada ket maibusor iti pagayatanda.

Dagiti sindikato ti krimen, kas iti adu a korporasion nga addaan negosio iti adu a pagilian, pinagkaykaysada ti pannakabalinda kadagiti kallabes a tawen. Intero a lubong ti imanmanehar ti adu kadagitoy, ket mapattapatta a makaganansiada iti $1.5 a trilion iti kada tawen​—ad-adu ngem ti gross national product ti Francia. *

Napaneknekan met a ti Internet ti kasayaatan nga alikamen dagiti nakusit nga espesialista iti computer. Idi 1995, maysa a manangdadael kadagiti programa iti computer ti nangtakaw iti impormasion nga aggatad kano iti $1 a milion agraman 20,000 a pribado a numero dagiti credit card. “Saan unay a peligroso ken dakdakkel ti maganansia iti panagtakaw babaen ti panagusar iti baro a teknolohia,” inlawlawag ti maysa nga Español a bankero a ni José Antonio Soler.

Us-usaren met dagiti terorista dagiti alikamen ti globalisasion. Gaput’ nasaknap a pannakairakurak ti damdamag iti sangalubongan, ti pannakakidnap ti sumagmamano a turista a taga Laud iti maysa a nasulinek a paset ti daga ket nakatulong iti insigida a pannakaipakaammo ti dandani aniaman a sakit ti nakem gapu iti kasasaad ti politika iti maysa a lugar.

 DAGITI DI MATARIGAGAYAN A “BIAHERO”

Dagiti sakit agraman ti tattao ket makapagbiahen iti intero a lubong, ken makapapatay ti dadduma kadagitoy. “Dagiti naisangsangayan nga iyaadu dagiti biahero, tagilako, ken kapanunotan a maisaknap iti intero a lubong ti kangrunaan a makagapu iti globalisasion ti sakit,” inlawlawag ni Propesor Jonathan M. Mann, maysa nga eksperto kadagiti epidemia. “Ti lubong ket nabibiiten nga amang a makaptan iti sakit, ket ti kapepeggadan isut’ panagsaknap ken sangalubongan pay ketdi a panagwaras agpadpada dagiti baro ken nabayagen a makaakar a sakit.”

Awanen ti kasayaatan a pagarigan iti daytoy baro a sangalubongan a panangyakar no di ti epidemia ti AIDS, a mangpappapatay ita iti agarup tallo a milion a tattao iti kada tawen. Iti sumagmamano a pagilian ti Africa, pagamkan dagiti mangay-aywan iti salun-at ti publiko a dayta a sakit ti mangpapatayto inton agangay iti dua a kakatlo iti amin nga agtutubo a lallaki ken babbai. “Nupay adun a milenio ti kaadda dagiti epidemia, gubat ken bisin, ita pay laeng nga immadu iti kasta unay dagiti matmatay kadagiti agtutubo nga adulto,” kuna ti Joint United Nations Programme on HIV⁄AIDS.

Saan laeng a ti adu a mikrobio ken virus dagiti di matarigagayan a “biahero” iti intero a lubong. Adun nga animal, mula, ken insekto, ti nakapanaw kadagiti gagangay a pagnanaedanda, ket rarautenda itan ti adu a kontinente. Maysa a kita ti makasabidong nga uleg a naggapu iti Australia ti madama a mangraraut kadagiti Isla iti Pasipiko. Agparang a daytat’ nakilugan idi iti maysa nga eroplano. Ikiskisapnan ti dandani amin a tumatayab kadagiti kabakiran ti Guam. Ti maysa a kita ti lirio a maawagan water hyacinth a naggapu iti Abagatan nga America ket nagwarasen iti 50 a pagilian iti tropiko, a sadiay tipdenna ti panagayus dagiti kanal ken dadaelenna dagiti piskeria. Gapu “kadagiti rimmaut a ‘ganggannaet,’ posible a maluglugi ti sangalubongan nga ekonomia iti ginasut a bilion a doliar iti kada tawen ket agiwarwaras dagitoy kadagiti sakit ken nakarot’ panangdadaelda iti ekolohia,” kuna ti International Herald Tribune.

[Footnote]

[Dagiti Ladawan]

PANAGIPUSLIT ITI KUARTA

Iti naibiahe a tagilako nga ay-ayam nga oso

PANAGIPUSLIT ITI COCAINE

$4,000,000 ti gatadna a cocaine a nasarakan iti maysa a pagpasiar a lugan a natiliw iti beddeng ti maysa a pagilian

BIOTERORISMO

Dagiti soldado ket agsuksukimat iti anthrax idiay Capitol Hill, Washington, D.C., E.U.A.

PANANGBOMBA

Maysa a bus a nakabitan iti bomba ti bimtak idiay Israel

SANGALUBONGAN A PANAGWARAS TI AIDS

Nakaro unay ti epidemia ti AIDS idiay South Africa ta di pay kayaten ti dadduma a pangpubliko nga ospital nga awaten dagiti pasiente

IRARAUT TI NADUMADUMA A KITA TI ANIMAL

Ikiskisapen dagiti brown tree snake ti dandani amin a tumatayab kadagiti kabakiran ti Guam

WATER HYACINTH

Daytoy a mula tipdenna ti panagayus dagiti kanal ken takdang ti karayan iti agarup 50 a pagilian

[Credit Lines]

Panagipuslit iti kuarta ken cocaine: James R. Tourtellotte and Todd Reeves/U.S. Customs Service; bioterorismo: AP Photo/Kenneth Lambert; maur-uram a bus: AP Photo/HO/Israeli Defense Forces; ubing: AP Photo/Themba Hadebe; uleg: Photo by T. H. Fritts, USGS; water hyacinth: Staff CDFA, California Dept. of Food & Agriculture, Integrated Pest Control Branch

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Ti globalisasion ti ekonomia ti nangpadakkel iti nagdumaan dagiti nabaknang ken napanglaw

[Credit Line]

UN PHOTO 148048/J. P. Laffont-SYGMA

[Dagiti Ladawan iti panid 10]

Maus-usar ti Internet iti pannakaisaknap ti terorismo