Ruot​—Saan Laeng a Berde a Pagbatayam

KADAGITI dadduma, daytat’ maysa laeng a berde a banag nga adda iti ruar ti balay a masapul a patpatenda. Iti kasumbangirna, kadagiti mannalon ken managay-ayam iti soccer, nainaig dayta iti trabahoda. Ket kadagiti ubbing, nagsayaat dayta a pagay-ayaman. Ngem ti aya termino a ruot tuktukoyenna laeng ti ruot iti arubayan, kataltalonan wenno bangkag, ken tay-ak a pagay-ayaman?

No agnanaedka iti nangato a pasdek iti maysa a siudad, mabalin a pagarupem nga awan ti aniaman a pangusaram iti aniaman a kita ti ruot. Ngem, dandani amintayo ket inaldaw nga agus-usar iti dadduma a kita ti ruot ken dagiti produkto a naaramid iti dayta. Ania ngamin aya ti ruot? Ken kasano nga us-usarentayo dayta?

Ania ti Ruot?

Sukimatentayo a naimbag daytoy nanumo a mula. Gagangay a maawagan a ruot ti amin a nababa ken berde a mula. Malaksid kadagiti mula nga ibilang ti siensia a kameng ti pamilia ti ruot (Gramineae, wenno Poaceae), ibilang ti dadduma dagiti barsanga ken tanubong kas ruot. Ngem dagiti laeng miembro ti pamilia ti ruot ti makuna a pudno a ruot. Gagangay nga adda paset a pagpapadaan dagiti miembrona. Mingmingam a naimbag ti pagarupem nga ungkay ti ruot.

Nagtimbukel aya ken addaan lungog ti ungkayna, ken adda aya bukona? Atitiddog aya dagiti bulongna, naingpis, ken akikid, nga agaabay dagiti uratna ken adda nangbalkut iti ungkayna? Agbinnatog aya dagiti bulong iti ungkayna, isu a naintarda iti dua? Nagpipinnulipol aya dagiti babassit a ramutna imbes nga nagsasanga manipud iti kangrunaan a ramut? No adda makitam a sabongna, narigat aya a madlaw ken babassit nga arig dawa, rimmuok, wenno rinaay? No wen ti sungbatmo, nalabit dayta a mula ket kameng ti pamilia ti ruot.

Nupay kasla agpapada ti langa ti pamilia ti ruot, nakaskasdaaw ti panagdudumada. Ag-8,000 agingga iti 10,000 ti kitada. Ti katayag ti mula ket agarup dua a sentimetro agingga iti 40 a metro, kadagiti dadduma a kawayan. Ruot dagiti kangrunaan a mula a nangsaknap iti daga. Ket di pakasdaawan dayta, ta dayta ti grupo dagiti mula a kalaingan a makibagay ditoy daga. Agtuboda kadagiti ungto ti daga ken desierto, kadagiti napuskol a kabakiran iti tropiko, ken kadagiti naangin a bantay ken bakras. Karuotan dagiti lugar a pagtubuan ti mula a kas kadagiti steppe wenno kapatagan nga awanan kaykayo iti abagatan a daya a Europa ken Asia, llano wenno naruot a kapatagan iti makin-amianan a paset ti Abagatan nga America, pampa wenno naruot a kapatagan iti Abagatan nga America ken prairie wenno naruot ken awanan kaykayo a kapatagan iti Estados Unidos ken Canada, ken savanna wenno kapatagan nga addaan sumagmamano a kayo kadagiti lugar iti tropiko.

Ti kinarukbosda ti maysa kadagiti makagapu  nga agbiag ti nadumaduma a kita ti ruot. Saan a kas iti dadduma a mula, agtubo dagiti ruot, saan nga iti murdong, no di ket agsaringit dagiti bukoda. Ket mabalin nga agsaringit dagiti ungkayda iti rabaw wenno uneg ti daga. Isu a no mapatpat wenno araben ti baka ti murdongda, agtubo latta ti ruot, idinto ta matayen ti dadduma a mula. Isu a kaykayat ti ruot ti kanayon a mapatpat, ngem iti dadduma a mula, isu nga agbalin a napuskol ken napintas ti karuotan iti arubayan.

Kasta met a no bayukyoken ti angin wenno mapayatan ti kaaduan a ruot, bumangon a bukodna babaen ti nagbiit a panagtubo ti pasetna a dimket iti daga. Gapu kadagitoy a kalidad, kadawyan a nabibiit a makaungar ti ruot kalpasan a naideppes, isu nga abakenna ti dadduma a mula a mangsagrap iti silnag ti init. Ket maragsakantayo ta kasta ti kinaandur ti mula a ruot. Ngamin, agpannuraytayo iti dayta.

Mula nga Adu ti Pakausaranna

Ti ruot ket saan laeng a ti kaaduan no di ket kapatgan met nga agsabong a pamilia ti mula ditoy daga. Kinuna ti maysa a botaniko a ti ruot ti pundasion ti taraontayo.  Dayta ket “kas iti puttot a mangsalsalaknib iti sangatauan manipud iti bisin.” Lagipem no ania ti kinnanmo itay. Nanganka aya iti sangamalukong a cereal a naaramid iti mijo, bagas, oat, wenno bukakaw? No kasta, nanganka iti bukbukel ti ruot. Wenno nalabit nanganka iti pandesal wenno dadduma a tinapay. Ti nausar nga arina ket naaramid iti bukel ti ruot. Ti trigo, rye, sebada, ken dadduma a bukel ket ruotda amin. Di met mailaksid ti cornflakes ken dulse a mais agraman dagiti tortilia a naaramid iti arina a mais. Wen, napugtuam! Ti mais ket maysa met a ruot. Inasukaram aya ti ininummo a kape wenno tsa? Nasurok a kagudua kadagiti asukar ti naggapu iti unas, a maysa a ruot. No ar-arigen, uray ti gatas ken keso ket naproseso a ruot, ta dayta ti kankanen dagiti baka, karnero, ken kalding.

Ti ngay pangaldawmo? Naaramid ti pasta ken ti crust ti pizza iti arina ti trigo. Dagiti manok ken dadduma pay a tumatayab ket masansan a mapakan kadagiti binukel. Agarab dagiti baka iti amin a kita ti ruot. Isu a kaaduanna, dagiti itlog ti manok, ken karne ti baka a kanentayo ket naproseso a ruot babaen ti metabolismo ti animal. Ket mabalin met nga uminumka iti ruot. Malaksid iti gatas, adu a nalatak nga inumen ti naaramid iti ruot: serbesa, whiskey, rum, sake, kvass, ken kaaduan a vodka.

Ngem dika madanagan a di nadakamat ti paboritom a putahe. Imposible ngamin a mailista ti amin a taraon a nagtaud iti ruot. Nagtaud iti ruot ti napattapatta a nasurok a kagudua ti calorie a makonsumo ti intero a lubong. Agpayso dayta ta ruot ti nangsaknap iti 70 a porsiento iti amin a mataltalon a daga!

Ngem, saan laeng a nasayaat a taraon ti ruot. No damili ken garami dagiti diding ti balaymo, ti ruot ti mangpalagda kadagitoy. Iti nadumaduma a paset ti lubong, pagatepda ti ruot a pan-aw. Idiay Abagatan a daya nga Asia, ti kawayan ket maaramid nga andamio, tubo, muebles, diding, ken adu a sabsabali pay a pakausaran. Ruot ti lagaenda nga ikamen ken basket. Mangipaay met ti ruot iti ramen a pagaramid iti kola ken papel. Dika liplipatan dagiti kawesmo. Mangmangan iti ruot ti kaaduan nga animal a pagtaudan dagiti de lana ken lalat. Ti kita ti ruot nga Arundo donax ti pagtaudan ti runo a maaramid a mapuyotan nga instrumento, a kas iti klarinete. Awanen ti sabali pay a katupag ti natural a runo a maaramid nga instrumento.

Saknapan ken papintasen ti ruot ti adu a paset ti daga. Ket anian a nagpintas, nagtalna, ken makapagin-awa a buyaen ti berde a kapatagan wenno ti napintas ti pannakapatpatna nga arubayan! Gapu iti nagadu a berde a mula a patubuenna, ti ruot ti kangrunaan a mangpatpataud iti oksihena. Masalakniban met ti daga manipud iti panagreggaay gapu kadagiti pino a ramutna. No panunotentayo ti adu a pakausaranna, ditay masdaaw a makaammo a nabayagen ti pakasaritaan ti pannakausar ken panagmula iti ruot.

Pakasaritaan ti Ruot

Damo a nadakamat ti ruot iti salaysay ti Biblia maipapan iti panamarsua. Iti maikatlo nga aldaw ti panamarsua, kinuna ti Dios: “Ti daga mangpatarubo koma iti ruot.” (Genesis 1:11) * Agpannuray ti amin a sibilisasion iti dadduma a kita ti ruot. Kas pagarigan, trigo ken sebada ti kangrunaan a taraon dagiti Egipcio, Griego, ken Romano; mijo ken innapuy ti kanen dagiti Tsino; trigo, sebada, ken mijo para kadagiti tattao iti Indus; mais para kadagiti Maya, Aztec, ken Inca. Ket nangipaay dagiti naglalawa a kapatagan iti kasapulan a ruot a kanen ti adu a kabalio dagiti Mongol a kabaliero. Wen, ti ruot ket kanayon a nagbalin a nakapatpateg iti sangatauan.

Inton makakitaka manen iti mapulpul-oyan iti angin a kamaisan, nalasbang ken berde a kapatagan, wenno uray dagiti nakanumnumo laeng a bulong ti ruot nga agtubtubo iti nagbabaetan dagiti bato iti igid ti dalan, nalabit agsarimadeng ken panunotemto daytoy nakaskasdaaw ken kaaduan ti pakausaranna a pamilia dagiti mula. Mabalin a matignayka met nga agyaman iti Natan-ok a Diseniador iti dayta a ni Jehova a Dios a kas iti inaramid ti salmista idi inkantana: “O Jehova a Diosko, napaneknekanka a naindaklan unay. . . . Pagtubuenna dagiti berde a ruot maipaay kadagiti animal, ken mulmula nga usaren ti sangatauan, tapno mangparnuay iti taraon manipud iti daga . . . Idaydayawyo ni Jah!”​—Salmo 104:1, 14, 31-35.

[Footnote]

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Estruktura dagiti mula a ruot

Dagiti kangrunaan a kita ti sabong ti ruot

Arig dawa

Rimmuok

Rinaay

Naammurat a ramut

Ungkay

Balkutna

Buko

Bulong

 [Dagiti Ladawan iti panid 18]

Nanganka aya iti ruot ita?

[Ladawan iti panid 18]

Wenno imminumka aya iti sumagmamano iti dayta?

[Ladawan iti panid 18]

Mabalinmo met ti agnaed iti abong a naaramid iti dayta

[Ladawan iti panid 18]

Mangmanganda met iti ruot