Napanuynoy a Pagarian iti Di Napanuynoy a Panawen

“TI TUNGGAL MAYSA KET MABALIN A MAMATI A DI MAPILPILIT ITI RELIHION A KAYATNA, KEN SIWAYAWAYA A MANGSUPORTA KADAGITI MANANGASKASABA ITI BUKODNA A RELIHION.”

NO PADASEM a pugtuan no kaano a naisurat dagita a sasao, ania ti sungbatmo? Adu ti mangipagarup a dayta ket paset ti konstitusion wenno dagiti dokumento a nakailanadan dagiti kalintegan ken pribilehio ti adu nga umili iti kaaldawantayo.

Ngem nalabit masdaawka no maammuam a daytoy a deklarasion ket naaramid 400 a tawenen ti napalabas​—ken naaramid dayta iti pagilian a no ar-arigen, ket maysa a naisangsangayan nga isla iti lubong a saan idi a napanuynoy. Ania a pagilian dayta? Umuna, usigem ti sumagmamano a kasasaad ti pakasaritaanna.

Gagangay Idi ti Di Panangpanuynoy

Gagangay ti di panangpanuynoy kadagiti narelihiosuan a kapanunotan idi Edad Media, ket kimmaro manen dayta idi maika-16 a siglo. Rinubroban ti relihion dagiti nakaam-amak ken nadara a gubat kadagiti pagilian iti Alemania, England, Francia, ken Netherlands. Manipud 1520 ken idi agarup 1565, ag-3,000 a tattao ti napapatay kas erehes iti Makinlaud a Kakristianuan. Dandani amin a mangkuestion kadagiti prinsipio ken ideya​—nangruna maipapan iti relihion​—ket sigurado a di napanuynoyan.

Maysa a sursuro ti Iglesia Katolika a nabayagen a mapagsusupiatan nga isut’ Trinidad​—ti panamati a ti Dios ket buklen ti tallo a persona. Kinapudnona, ilawlawag ti historiador a ni Earl Morse Wilbur a dayta “idi ti tema a nakaro a pagsusupiatan dagiti teologo a Katoliko idi Edad Media, agraman dagiti Papa a mismo.” Ngem dagita a panagsusupiat ket manmano a naipadamag iti ordinario a tao, a manamnama a mamati lattan kadagita a doktrina, kas “misterio a ti Dios laeng ti makaammo.”

Nupay kasta, daytat’ di pinati ti dadduma a tattao idi maika-16 a siglo ken inusigda dagiti Kasuratan gapu iti panangikagumaanda a mangilawlawag kadagita a misterio. Ti prinsipioda ket sola Scriptura (ti Kasuratan laeng ti pagibasaranda). Dagidiay di namati iti doktrina a Trinidad​—a dadduma kadagitoy ti naawagan idi agangay a Unitariano, wenno dagiti mamati iti maymaysa a persona, a maisupadi kadagiti Trinitariano, wenno dagiti mamati iti tallo a persona​—ti masansan a nagbalin a puntiria ti nakaro a panangidadanes nga agpadpada dagiti Katoliko ken Protestante. Nagusarda kadagiti alias iti panagimprentada kadagiti insuratda a libro a sisasaknap idi a mabasbasa. Naglemmengda met iti adayo tapno maliklikanda ti pannakaidadanes. Dagiti bumusbusor kadagiti Trinitariano inrupirda met ti kinapanuynoy. Napapatay ti dadduma a kas iti Español a teologo a ni Michael Servetus gapu kadagiti patpatienda. *

Pinagkaykaysa ti Kinapanuynoy

Imbes nga aggugubatda maigapu iti relihion wenno idadanesda dagiti bumusbusor, impakat ti maysa a pagilian ti nagpaiduma a pamay-an iti panangtamingna kadagiti bambanag. Dayta ti pagilian a Transylvania, a maysa idi nga agwaywayas a prinsipalidad, wenno teritoria nga iturturayan ti maysa a prinsipe. Ita, paset daytan ti Romania  iti Makindaya a Europa. Ilawlawag ti Hungaryo a historiador a ni Katalin Péter a ni Reyna Isabella, a simmuno a nagturay iti Transylvania, kalpasan ti ipapatay ti asawana nga ari, “kayatna a pasardengen ti riri maigapu iti relihion babaen ti panagakemna kas manangsalaknib kadagiti amin a denominasion.” Sipud idi 1544 agingga idi 1574, nangipaulog ti Parliamento, wenno Diet ti Transylvania, iti 22 a linteg a mangipaay iti wayawaya ti relihion.

Kas pagarigan, kalpasan a naangay ti Diet of Torda idi 1557, imbilin ti Reyna, a kadua ti barona, a “[mabalin] nga annuroten ti tunggal tao ti aniaman a pammati a kayatna, agraman dagiti dati ken baro a ritual, ket Dakami [ti reyna ken ti anakna] palubosanmi met ti tunggal tao a mangannurot iti opinionna sigun iti pagayatanna no maipapan iti pammati, no la ket ta saan a pulos a makadangran dagitoy iti siasinoman.” Naawagan daytoy a “ti kaunaan a linteg a nangpatalged iti wayawaya ti relihion iti aniaman a pagilian.” Ti narelihiosuan a kinapanuynoy idiay Transylvania ket nakagteng iti kangitingitanna idi 1559 a panagturay ti anak ni Isabella a ni John II Sigismund.

Debate iti Publiko

Maysa pay a natan-ok a tao a nangbusor iti mobimiento dagiti Trinitariano idiay Transylvania ket ti Italiano a doktor nga agnagan Georgio Biandrata. Mabalin a kimmaro dagiti panagduaduana iti Trinidad idi adda idiay Italia ken Switzerland, a nagkamangan dagiti bumusbusor iti Trinidad. Idi immakar manen idiay Poland, sinuportaran ni Biandrata ti Minor Church, a naawagan idi agangay kas Polish Brethren. * Idi 1563, nadutokan nga agbalin a doktor ken mamalbalakad ni Sigismund isu nga immakar idiay Transylvania.

Ti sabali pay a de adal a tao idiay Transylvania a nangkuestion iti Trinidad ket ni Francis Dávid a superintendente ti Reformed Church ken manangaskasaba iti sangakabbalayan ni Sigismund. No maipapan iti narigat a maawatan a sursuro maipapan iti Trinidad, insuratna: “No kasapulan dagitoy a banag iti pannakaisalakan, sigurado nga awan ti maisalakan a napanglaw ken di nakaadal a Kristiano, ta dinanto pulos maawatan dayta iti intero a panagbiagna.”  Nagkadua da Dávid ken ni Biandrata a nangipablaak iti libro a naglaon kadagiti surat ni Servetus ket indedikarda dayta ken Sigismund.

Kimmaro ti supiat maipapan iti Trinidad, isu nga adu ti nagkiddaw a mapagdedebatean dayta iti publiko. Maitunos iti prinsipio a sola Scriptura, kinalikaguman ni Biandrata a dagiti laeng adda iti Kasuratan, a saan a dagiti pilosopia, ti mausar kadagita a debate. Kalpasan ti di nairingpas a debate idi 1566, ni Sigismund ket nangted iti pagimprentaan kadagiti bumusbusor iti Trinidad tapno isaknapda dagiti ideyada.

Sigaganetget a rinugian da Biandrata ken Dávid ti trabahoda, ket inyimprentada ti libro a De falsa et vera unius Dei Patris, Filii, et Spiritus Sancti cognitione (Ti Palso ken Pudno a Pannakaammo Maipapan iti Panagkaykaysa ti Dios Ama, Anak, ken Nasantuan nga Espiritu). Nairaman iti libro ti historikal a panangusig dagidiay di namati iti Trinidad. Maysa a kapitulo ti naglaon kadagiti retrato a sibabatad a naigagara a manglais iti pannakayilustrar ti Trinidad iti produkto ti arte iti nadumaduma a relihion. Nasdaaw dagiti bumusbusor, a kinunada a naalas dagiti ladawan, isu nga inkagumaanda a dadaelen ti amin a kopia. Kimmaro ti panagsusupiat gapu iti kontrobersial a publikasion isu nga inyeskediul ni Sigismund ti maikadua a debate.

Nagballigi ti Panagkaykaysa

Nangrugi ti debate idi alas singko ti parbangon ti Marso 3, 1568. Latin ti nausar iti debate ket nagpaut iti sangapulo nga aldaw. Ti dasig dagiti Trinitariano ket indauluan ni Peter Melius, a lider ti Reformed Church ti Transylvania. Isu ken dagidiay mamatpati iti Trinidad inusarda dagiti kredo, dagiti Amma ti Simbaan, ti teolohia nga Orthodox, ken ti Biblia. Iti kasumbangirna, Biblia laeng ti inusar ni Dávid. Impabigbig ni Dávid a ti Ama ket Dios, ti Anak ket agpaituray iti Ama, ken ti espiritu isut’ pannakabalin ti Dios. Gapu ta interesado unay ni Sigismund iti narelihiosuan a bambanag, nakiraman iti diskusion, ta mamati a ti diskusion ti kasayaatan a mangibutaktak iti kinapudno. Nakatulong ti kaaddana tapno maipasigurado ti nawaya ken prangka a diskusion, nupay adda panagpinnudot.

Dagiti bumusbusor iti Trinidad makuna a nagballigida iti debate. Ni Dávid ket naabrasa kas maysa a bannuar iti ilina a Kolozsvár (Cluj-Napoca, Romania itan). Sigun iti tradision, idi nakasangpet iti ilina, timmakder iti rabaw ti dakkel a bato iti suli ti kalsada ket makaguyugoy unay nga insalaysayna ti pammatina isu a naallukoyna ti tunggal maysa a mamati iti pannursurona.

Pannakakomberte ken Ipapatay

Kadagiti napalabas a debate, nausar ti pagsasao a Latin a maawatan laeng dagiti de adal. Ngem kayat ni Dávid a mairanud ti mensahena kadagiti tattao. Isu a babaen iti pananganamong ni Sigismund, nausar ti pagsasao a Hungaryo iti simmaganad a debate a naaramid idiay Nagyvárad (Oradea, Romania itan) idi Oktubre 20, 1569. Ni manen Sigismund ti nangibabaet iti agsumbangir a dasig.

Imbaga ti Trinitariano a ni Peter Melius nga iti sirmatana iti napalabas a rabii, impalgak ti Apo kenkuana ti agpaypayso a kasasaadna. Simmungbat ti ari: “Pastor Peter, no naisuro kenka idi rabii no siasino ti Anak ti Dios, damagek man, no ania ti inkaskasabam kasakbayanna? Kinapudnona agingga ita a kanito, al-allilawem dagiti tattao!” Idi pinagsasawan ni Melius ni Dávid, tinubngar ni Sigismund, ken impalagipna iti Trinitariano a “ti pammati ket sagut ti Dios” isu a “di mabalin a piliten ti konsiensia.” Iti palawagna a pangserra iti debate, kinuna ti ari: “Kayatmi nga iti pagturayanmi adda koma wayawaya ti konsiensia.”

 Kalpasan ti debate, ni Sigismund ken kaaduan kadagiti sangakabbalayanna ket nakidasigda iti Unitariano. Idi 1571, naipaulog ti maysa a linteg a mangbigbigbig iti Unitarian Church. Ti Transylvania ti kakaisuna a Gobierno a dagiti Unitariano ket maipada ti saadda kadagiti Katoliko, Luterano, ken Calvinista, isu a limmatak ni Sigismund kas ti kakaisuna nga ari a namati iti pammati dagiti bumusbusor iti Trinitariano. Ngem nakalkaldaang ta di nagbayag kalpasanna, nasugatan ti 30-anyos nga ari idi nakikuyog a naganup kada Dávid ken Biandrata, ket natay kalpasan ti sumagmamano a bulan.

Ti kasunona a Katoliko a ni Stephen Báthory, pinatalgedanna manen ti linteg a mangsalaknib kadagiti mabigbigbig a relihion ngem impamatmatna a dina panuynoyan ti dadduma pay a panagbalbaliw. Idi damo, imbaga ni Stephen nga isut’ agturay kadagiti tattao, saan nga iti konsiensiada. Ngem di nagbayag, imparitna ti pannakayimprenta dagiti libro, a maysa a kangrunaan a pamay-an ti panangiranud iti pammati. Naikkat ni Dávid iti saadna, ken naikkat met ti dadduma a Unitariano iti sangakabbalayan ti ari ken iti saadda kas opisial.

Idi rinugian ni Dávid nga insuro a di rumbeng a pagdayawan ni Kristo, adda naipaulog a bilin a mangiparparit iti panangasabana. Nupay naparitan, namindua a nangasaba ni Dávid iti simmaganad a Domingo. Naaresto ken naakusar a “balbaliwanna,” ti relihion isu a nasentensiaan iti inggat’ tungpal-biag a pannakaibalud. Idi 1579, natay iti naarian a bartolina. Sakbay ti ipapatayna, insurat ni Dávid iti diding ti seldana: “Di mapasardeng uray ti kampilan wenno dagiti papa . . . wenno ni patay ti irarang-ay ti kinapudno. . . . Kombinsidoak a kalpasan ti ipapatayko maduprakto ti sursuro dagiti ulbod a mammadto.”

Dagiti Leksion Manipud iti Ari

Intandudo ni Ari Sigismund ti edukasion, musika, ken arte. Ngem ababa ti biagna, ken masansan idi nga agsakit. Naapektaran met ti panagturayna kadagiti pangta ti tattao iti mismo a pagarianna. Di kumurang a naminsiam nga adda dagiti nagpanggep a mangkeltay iti biagna sa imparegta met dagiti ganggannaet a turay dagiti iyaalsa maibusor iti turayna. Daytoy napanuynoy nga ari ket masansan met a naipato a nauyong gapu kadagiti panangmatmatna iti relihion. Idi agangay, kinuna ti maysa a bumusbusor a ti ari “awan duadua a napan idiay impierno.”

Nupay kasta, adda nainkalintegan a panangtingiting ti historiador a ni Wilbur iti kasasaad: “Idi tawen nga impaulog ni Ari John [Sigismund] ti maudi a kartana, a mangpatalged iti naan-anay a wayawaya ti relihion uray kadagiti mabusbusor unay kadagiti amin a nagbalbaliw a sekta, kaskasdi a ni Calvin pay laeng ti indaydayaw dagiti Protestante a teologo gapu ta pinuoranna a sibibiag ni Servetus, adu a Protestante ti matmatay idi idiay Netherlands gapu iti Inkisision, . . . ket kaskasdi nga 40 pay laeng a tawen ti napalabas sakbay a nagpatingga ti pannakapuor dagiti tattao iti istaka idiay England gapu kadagiti naiduma a narelihiosuan nga opinionda.”

Kinapudnona kas kinuna ti maysa a komentarista, “iti dandani aniaman a pagalagadan​—nangruna ti alagaden iti panawenna​—ni Ari John II Sigismund ket maysa a naisangsangayan nga agturay. . . . Pinagbalinna ti kinapanuynoy a pakabigbigan ti panagturayna.” Gapu ta naamirisna a pagimbagan unay ti Gobierno ti narelihiosuan a panagkakappia, isut’ nagbalin a napasnek a manangirupir iti wayawaya ti konsiensia ken narelihiosuan a wayawaya.

Iti kaaldawantayo, no rumsua pay laeng ti narelihiosuan a panangimameg, nalabit makagunggona a panunotentayo ti napasamak idi iti dayta bassit a pagarian idi un-unana. Bayat iti ababa a tiempo, talaga a ti Transylvania ket maysa a napanuynoy a pagarian iti di napanuynoy a panawen.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 14]

“Di mabalin a piliten ti konsiensia . . . kayatmi nga iti pagturayanmi adda koma wayawaya ti konsiensia.”​—Ari John ii Sigismund

[Ladawan iti panid 12]

Ni Georgio Biandrata

Dagiti panid a naggapu iti libro nga inyimprenta da Biandrata ken Dávid, agraman ti dua a retrato nga imbilang dagiti Trinitariano a naalas

Ni Francis Dávid iti imatang ti Diet of Torda

[Credit Lines]

Dua a retrato ti Trinidad: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris; amin a dadduma pay a retrato: Országos Széchényi Könyvtár

[Picture Credit Line iti panid 14]

Panid 2 and 14: Országos Széchényi Könyvtár