Ti Nabayagen a Pannakidangadang iti Panangadipen

“Daytoy ti kaipapanan ti panagbalin nga adipen: maabuso ken agibtur, inkapilitan a panangibtur iti kinaranggas.”​—Euripides, Griego a mannurat iti drama idi maikalima a siglo K.K.P.

NABAYAGEN ken masansan a naalas ti pakasaritaan ti panangadipen. Nanipud idi immuna a sibilisasion ti Egipto ken Mesopotamia, inadipenen dagiti nabilbileg a nasion dagiti kaarrubada a nakapkapuy a nasion. Iti kasta nangrugi a naisurat ti kadadaksan a pakasaritaan ti panangirurumen ti tao.

Idi baet dagiti tawen 2000 ken 1000 K.K.P., inadipen ti Egipto ti intero a nasion a mabalin a buklen ti sumagmamano a milion a tattao. (Exodo 1:13, 14; 12:37) Idi inturayan ti Grecia ti Mediteraneo, adu a pamilia a Griego ti addaan iti di kumurang a maysa nga adipen​—no kasano nga iti dadduma a pagilian ita ket adda maysa a kotse ti kadawyan a pamilia. Daytoy nga aramid ket inkalintegan ti Griego a pilosopo a ni Aristotle babaen ti panagkunana a ti sangatauan ket nabingay iti dua a klase, dagiti amo ken dagiti adipen, ket ti amo ti addaan iti natural a kalintegan nga agmandar, idinto ta ti adipen ket naipasngay nga agtungpal laeng.

Ad-adda pay nga intandudo dagiti Romano ti panangadipen ngem dagiti Griego. Idi kaaldawan ni apostol Pablo, nalabit adipen ti kagudua iti populasion ti siudad ti Roma​—a nalawag a ginasut a ribu a tattao. Ken kasla kasapulan a manggun-od idi ti Imperio ti Roma iti kagudua a milion nga adipen iti kada tawen tapno agaramid kadagiti monumento, agtrabaho kadagiti pagminasan, agtalon, ken agbalin a trabahador iti nagdadakkel a pagtaengan dagiti baknang kadagiti probinsia. * Gagangayen a dagiti kautibo iti gubat ti maadipen, isu a ti di mapmapnek a pannakasapul  ti Roma iti ad-adu nga adipen ket nabileg a pakaigapuan ti agtultuloy idi a pannakigubat ti imperio.

Nupay medio kimmapuy ti panangadipen idi narbek ti Imperio ti Roma, nagtultuloy ti panangadipen. Sigun iti Domesday Book (1086 K.P.), adipen ti 10 a porsiento kadagiti trabahador idiay Inglatera idi Edad Media. Ket magun-odan pay laeng idi dagiti adipen babaen iti panangparmek.

Ngem nanipud idi panawen ni Kristo, awan ti sabali a kontinente a nagsagaba kadagiti kinaranggas iti pannakainegosio dagiti adipen no di ti Africa. Uray pay sakbay ti panawen ni Kristo, nagilako ken gimmatang dagiti kadaanan nga Egipcio kadagiti adipen a taga Ethiopia. Bayat ti naglabas a 1,250 a tawen, adda napattapatta a 18 a milion nga Africano a naipan idiay Europa ken iti Makintengnga a Daya tapno mapennek ti panagtarigagay kadagiti adipen kadagidiay a lugar. Idi nakolonia dagiti kontinente ti America a nangrugi idi maika-16 a siglo, nalukatan ti baro a pakailakuan dagiti adipen. Di nagbayag, ti pannakainegosio dagiti adipen iti ballasiw ti Atlantiko ket nagbalinen a maysa kadagiti kapigsaan a negosio ditoy daga. Kalkularen dagiti historiador a nanipud 1650 agingga idi 1850, nasurok a 12 a milion nga adipen ti naala idiay  Africa. * Adu ti nailako kadagiti paglakuan iti adipen.

Dagiti Pannakidangadang iti Panangadipen

Bayat ti adu a siglo, nakidangadang nga agpadpada dagiti indibidual ken nasion tapno makalapsutda iti panangadipen. Idi immuna a siglo sakbay ni Kristo, indauluan ni Spartacus ti 70,000 nga adipen ti Roma iti awan mamaayna a pannakidangadang tapno mawayawayaanda. Dua a siglon ti napalabas, nabalballigi ti iyaalsa dagiti adipen idiay Haiti, a nagbanag iti pannakaipasdek ti agwaywayas a gobierno idi 1804.

Siempre, napapaut nga amang ti panagtultuloy ti panangadipen idiay Estados Unidos. Adda dagiti adipen a nakidangadang unay tapno mawayawayaanda a mismo ken dagiti ay-ayatenda. Ket adda dagiti siwayawaya a tattao a sipapasnek a nakidangadang a maibusor iti panangadipen babaen ti panangidauloda iti pannakapukaw dayta wenno panangtulongda kadagiti timmalaw nga adipen. Kaskasdi nga idi laeng maika-19 a siglo a naiparit ti panangadipen iti intero a pagilian. Ngem itatta ngay?

Awan Kadi ti Mamaay Dagiti Pannakidangadang?

“Rumbeng nga awan ti maadipen wenno agpaadipen; ken maiparit ti amin a kita ti panangadipen ken ti pannakainegosio dagiti adipen,” kuna ti Universal Declaration of Human Rights. Talaga a natan-ok dayta a panggep, a sigaganetget a naiwaragawag idi 1948. Adu a napasnek a tattao ti nangipaay iti tiempo, panawen, pigsa, ken kinabaknangda tapno maragpatda dayta a kalat. Ngem saan a nalaka nga agballigi dayta.

Kas impakita ti immuna nga artikulo, minilion pay laeng a tattao ti di masuelduan nga agtartrabaho kadagiti nakaam-amak a kasasaad, ket adu kadakuada ti nagatang wenno nailako a maibusor iti pagayatanda. Uray adda dagiti nagsayaat a panangikagumaan a mangisardeng iti panangadipen​—ken ti pannakapirma dagiti tulagan a mangiparit iti dayta​—kaskasdi a narigat a magun-odan ti pudno a wayawaya para iti amin. Ti sangalubongan nga ekonomia pinagbalinna a napigpigsa a panguartaan ti nalimed a pannakainegosio dagiti adipen. Ket kasla kumarkaro pay ketdi ti panangadipen iti dadduma a paset ti sangatauan. Awan kadin ti namnama dayta a kasasaad? Amirisentayo.

[Footnotes]

[Dagiti Ladawan iti panid 4, 5]

Dagidiay naala idiay Africa nga adda kadagiti barko a nakailuganan dagiti adipen (ngato) ket gagangay idi a mailako kadagiti paggatangan iti adipen idiay America

[Credit Lines]

Godo-Foto

Archivo General de las Indias