Panangsalaknib Dagiti Polis​—Dagiti Namnamaen ken Pagam-amkan

SAAN a kayat ti adu a tattao idiay England idi kattapog ti maika-19 a siglo ti singasing a maaddaanda kadagiti propesional, nakauniporme a puersa dagiti polis. Nagamkanda a mabalin nga agpeggad ti wayawayada no adda armado a puersa a kontrolado ti sentral a gobierno. Agamak ti dadduma nga inton agangay, mabalin nga addanto espia a puersa dagiti polis nga umasping kadagiti Pranses a polis nga indauluan ni Joseph Fouché. Nupay kasta, napilitanda a nangimtuod iti bagida, ‘Ania ti aramidentayo no awan ti puersa dagiti polis?’

Nagbalinen ti London a kadakkelan ken kabaknangan a siudad iti lubong; umad-adu ti krimen ket agpegpeggad dagiti negosio. Dagiti tattao ken ti sanikuada ket di masalakniban uray dagiti boluntario nga agbambantay iti rabii wenno dagiti nalaing nga agtiliw kadagiti mannanakaw, agraman ti pribado a masusuelduan a puersa dagiti polis a naawagan iti Bow Street Runners. Kuna ni Clive Emsley iti librona a The English Police: A Political and Social History: “Ad-adda a maapresiar no awan koma ti krimen ken riribuk iti sibilisado a kagimongan.” Isu a ninamnama dagiti taga London a sumayaat dagiti kasasaad ket inkeddengda ti maaddaan iti propesional a puersa dagiti polis iti sidong ti panangiwanwan ni Sir Robert Peel. Idi Setiembre 1829, dagiti nakauniporme a polis ti Metropolitan Police nangrugida a nagpatrolia kadagiti lugar a nakaitudinganda.

Nanipud idi nangrugi ti moderno a pakasaritaan dagiti polis, rimsuan dagiti isyu a nangpataud iti namnama ken panagamak​—namnama a makaipaayda iti pannalaknib ken panagamak di la ket ta abusuenda ti pannakabalinda.

Panangrugi Dagiti Polis Idiay America

Ti New York City idiay Estados Unidos ti kaunaan a naaddaan iti propesional a puersa dagiti polis. Bayat a bumakbaknang ti siudad, umad-adu met ti krimen. Idi dekada ti 1830, mabasa ti tunggal pamilia dagiti nakaam-amak nga estoria maipapan iti krimen kadagiti kaipabpablaak a nalaka a diario​—ti penny press. Kimmaro ti panagprotesta dagiti taga New York, isu a nangbuangay ti New York iti puersa dagiti polis idi 1845. Sipud idi, kaay-ayon dagiti taga New York ken London ti puersa dagiti polis iti pagilianda.

Agpada dagiti Americano ken dagiti Ingles a nagamak iti kaadda dagiti armado a puersa a kontrolado ti gobierno. Ngem nagduma dagiti solusion ti dua a nasion. Pinili dagiti Ingles ti puersa dagiti natakneng a polis nga agkallugong iti natayag ti tuktokna, ken nakauniporme iti natayengteng nga asul. Ababa laeng ken nailemmeng a batuta ti armasda. Agingga kadagitoy nga aldaw, kaskasdi a di agawit iti paltog dagiti polis ti Britania malaksid no tiempo ti emerhensia. Ngem kuna ti maysa a report, “dumakdakkel ti posibilidad a dinton maliklikan . . . ti naan-anay a pannakaarmas dagiti polis iti Britania.”

Nupay kasta, idiay Estados Unidos, gapu iti panagamak a mabalin a maabuso ti pannakabalin ti gobierno, naipatungpal ti Maikadua a  Pannakabalbaliw ti Konstitusion ti E.U., a nangpatalged “iti kalintegan dagiti tattao a maaddaan kadagiti Armas.” Kas resultana, kayat met idin dagiti polis ti maaddaan iti paltog. Idi agangay, ti panagusarda kadagitoy ti nagtungpal iti pinnaltogan iti lansangan. Daytat’ nagbalin a nalatak a pakabigbigan dagiti polis nga Americano iti panangkamatda kadagiti mannanakaw. Ti maysa pay a rason a nagawit dagiti Americano iti paltog ket dagiti kaunaan a puersa dagiti polis iti Estados Unidos ket naipasngay iti kagimongan a naiduma unay iti kagimongan dagiti taga London. Nagbalin a nariribuk ti New York gapu iti nagbiit nga iyaadu ti populasionna. Ti isasangpet ti rinibu nga imigrante a naggapu a nangnangruna idiay Europa ken dagiti Americano a kaputotan dagiti taga Africa idi rugrugi ti Gerra Sibil idi 1861-65 ket nagtungpal iti kinaranggas gapu iti panangidumduma iti puli. Marikna idin dagiti polis a kasapulanen nga ipakatda dagiti naing-inget a pamuspusan.

Gapuna, masansan a maibilang idi dagiti polis a makadangran, nupay napateg ti kaaddada. Situtulok dagiti tattao a mangibtur kadagiti sagpaminsan a panaglablabes ta namnamaenda a makaipaay dagitoy iti urnos ken talna. Ngem iti dadduma a paset ti lubong, tumantanor ti naiduma a kita ti puersa ti polis.

Dagiti Nakaam-amak a Polis

Idi kattapog ti maika-19 a siglo, idi umad-adun dagiti puersa ti moderno a polis, kaaduan iti sangatauan ti iturturayan dagiti imperio ti Europa. Kaaduanna, naorganisar dagiti polis iti Europa tapno masalakniban dagiti agtuturay imbes a dagiti umili. Uray dagiti Britano, a dida kayat idi a maaddaan ti pagilianda kadagiti armado a polis a kaasping dagiti soldado, ket kasla manmano nga agreklamo maipapan iti panagserbi dagiti polis a kaasping dagiti soldado tapno maiturayanda dagiti koloniada. Kuna ni Rob Mawby, iti librona a Policing Across the World: “Adda dagiti kinauyong, panagkunniber, kinaranggas, panangpapatay ken panagabuso dagiti polis iti pannakabalinda iti dandani tunggal dekada a kaadda dagiti polis kadagiti koloniada.” Kalpasan nga impatuldona nga adda met pagimbagan ti serbisio dagiti polis ti imperio, kuna met laeng dayta a libro a daytat’ nangpataud iti “impresion dagiti pagilian iti intero a lubong a dagiti polis ket maysa a puersa nga agserbi iti gobierno, saan nga iti publiko.”

Dagiti diktador a gobierno a maamak kadagiti rebolusion ket kanayon nga addaan iti adu a sekreta nga agespia kadagiti umilida. Mangtutuok dagita a polis tapno makagun-odda iti impormasion ken patayenda dagiti subersibo wenno tiliwenda ida a pulos a din mabista. Adda Gestapo dagiti Nazi, adda KGB ti Union Soviet, ken adda Stasi ti Makindaya nga Alemania. Nakaskasdaaw ta nagusar ti Stasi iti 100,000 a polis ken nalabit kagudua a milion a tiktik tapno makontrolda ti agarup 16 a milion a populasion. Kanayon a dimngeg dagiti polis kadagiti tungtongan iti telepono ket idulinda dagiti report maipapan iti kakatlo iti intero a populasion. “Saan nga inkabilangan dagiti polis ti Stasi dagiti limitasionda ken awan bainda,” kuna ni John Koehler iti librona nga Stasi. “Nagadu a klero, agraman dagiti nangato nga opisial dagiti Protestante ken Katoliko a denominasion, ti nasukon nga agbalin a nalimed a tiktik. Napno dagiti opisinada ken pagkompesaran kadagiti alikamen a makairekord kadagiti pribado a saritaan.”

Nupay kasta, saan laeng a dagiti diktador a gobierno ti pakasarakan kadagiti nakaam-amak a polis. Maak-akusar met dagiti polis iti dadakkel a siudad a nakaam-amakda no naingetda unay a mangipaalagad iti linteg, nangruna no puntiriada ti minoria. Iti komentona maipapan iti nagdinamag unay nga eskandalo idiay Los Angeles, kinuna ti maysa a pagiwarnak nga “impanayag ti eskandalo a kimmaro ti dakes nga ugali dagiti polis isu a rimsua ti baro a termino a: ti butangero a polis.”

Gapu iti dayta, im-imtuodenen dagiti opisial iti gobierno, Ania ti maaramidan dagiti departamento ti polisia tapno sumayaat ti reputasionda? Tapno maipaganetget ti akemda a panagserbi iti publiko, ikagkagumaanen ti adu a puersa dagiti polis nga ipaganetget dagiti aspeto ti panagserbida iti komunidad.

Ti Manamnama a Serbisio Dagiti Polis iti Komunidad

Ti gagangay nga estilo ti serbisio dagiti polis iti sangakaarrubaan ket magustuan dagiti ganggannaet. Gagangay a ti bassit a grupo ti polis ket agserbi kadagiti babassit a presinto iti distrito a tartarawidwidan ti nalabit sangadosena nga agsisinnublat a polis. Kuna ti nabayagen a residente  idiay Japan a ni Frank Leishman, maysa a Britano a dumidiskurso maipapan iti criminology wenno nasientipikuan a panangadal iti krimen, kriminal, ken panangdusa: “Nalatak ti saklawen ti nainggayyeman a serbisio ti bassit a grupo dagiti polis a maawagan iti koban: mangtedda iti impormasion maipapan iti nagadu nga awanan iti nagan a lansangan idiay Japan; dagiti biahero a nadanonan ti tudo pabulodanda kadagiti nasarakanda a payong a din innala dagiti makinkukua; siertuenda a dagiti nabartek a sararimen, wenno negosiante ken agop-opisina, ket makalugan iti maudi a tren tapno makaawidda; ken balakadanda ‘ti umili maipapan kadagiti parikutda.’” Dagiti polis nga agserserbi iti sangakaarrubaan ti makagapu a naaddaan ti Japan iti ap-apalan ti adu a reputasion a sitatalged a makapagna ti maysa a tao kadagiti lansanganna.

Epektibo met aya ti kastoy a panagserbi dagiti polis iti sadinoman a lugar? Nakaadal iti leksion ti sumagmamano nga imbestigador iti krimen iti dayta. Nayadayon dagiti polis kadagiti tattao a pagserserbianda gapu ta simmayaaten ti moderno a komunikasion. Iti adu a siudad itatta, masansan a ti trabaho dagiti polis ket bin-ig a panangtulong laengen no adda emerhensia. Agparang pay ketdi a napukawen ti orihinal a pannakaipaganetget ti pananglapped iti krimen. Gapu itoy, limmatak manen ti panagbantay iti sangakaarrubaan.

Panagbantay iti Sangakaarrubaan

“Talaga nga epektibo daytoy; kissayanna ti krimen,” kuna ti maysa a polis a ni Dewi maipapan iti trabahona idiay Wales. “Ti panagbantay iti sangakaarrubaan kaipapananna nga agtitinnulong ti tattao a mangsiput iti kinatalged ti tunggal maysa kadakuada. Mangorganisarkami kadagiti miting tapno agiinnammo dagiti agkakaarruba, itedda iti maysa ken maysa ti nagan ken numero ti teleponoda, ken maammuanda no kasano a malapdan ti krimen. Maragsakanak iti dayta a proyekto ta iyussuatna manen ti panagsisinnakit dagiti agkakaarruba. Masansan ngamin a di am-ammo ti tattao dagiti kaarrubada. Epektibo ti proyekto ta ad-adda a pagsiputenna dagiti tattao.” Pasayaatenna met ti relasion dagiti polis ken ti publiko.

Ti maysa pay a panggep daytoy ket paregtaenna dagiti polis nga agbalin a naas-asi kadagiti biktima. Insurat ti nalatak nga Olandes a ni Jan van Dijk a mangad-adal kadagiti biktima: “Masapul a maisuro kadagiti polis a ti pannakisaoda kadagiti biktima ket kas iti kinapateg iti pannakisao dagiti doktor kadagiti pasienteda.” Iti adu a lugar, di pay laeng ibilang dagiti polis a pudno a krimen ti kinaranggas iti pagtaengan ken panangrames. Ngem kuna ni Rob Mawby: “Kadagiti nabiit pay a tawen, simmayaat ti panangtaming dagiti polis kadagiti kinaranggas iti pagtaengan ken panangrames. Ngem adu pay laeng ti mabalin a parang-ayen.” Ti panangabuso dagiti polis iti pannakabalinda ti maysa pay a rumbeng nga isardeng ti tunggal puersa dagiti polis.

Ti Panagamak nga Agbalin a Rinuker Dagiti Polis

Kasla din nakapapati a makasalaknib dagiti polis, nangruna no umad-adu ti maipadamag a kinarinukerda. Addan kakasta a report sipud pay  idi nangrugi ti pakasaritaan dagiti polis. Iti panangtukoyna iti tawen 1855, inladawan ti libro a NYPD​—A City and Its Police “ti impresion ti adu a taga New York a narigaten nga ilasin dagiti butangero ken dagiti polis.” Ipadamag ti libro a Faces of Latin America, nga insurat ni Duncan Green, a ti puersa dagiti polis sadiay “ket napno iti kinarinuker, di kualipikado, ken abusado kadagiti kalintegan ti tao.” Kinuna ti hepe ti puersa ti 14,000 a polis iti Latin-America: “Ania ti namnamaem no kurang pay a [$100] ti mateggedan ti maysa a polis iti makabulan? No mapasuksokan, aniat’ aramidenna?”

Kasano kadakkel ti problema maipapan iti kinarinuker? Agdepende ti sungbat iti pagsaludsodam. Kastoy ti sungbat ti maysa a polis iti Amianan nga America nga adu a tawenen a nagpatpatrolia iti siudad nga addaan umili a 100,000:  “Sigurado nga adda dagiti nakillo a polis sadiay, ngem ad-adu dagiti napasnek a polis. Kasta ti nakitak a mismo.” Iti kasumbangirna, kastoy ti kuna ti imbestigador iti krimen a 26 a tawennan nga agserserbi iti sabali a pagilian: “Para kaniak, adda dagiti rinuker iti dandani amin a lugar. Manmanon ti napudno kadagiti polis. No sukisoken ti maysa a polis ti balay a natakawan ket nakakita iti kuarta, nalabit alaenna dayta. No nakasarak kadagiti natakaw nga agkakapateg a banag, idulinna ti dadduma kadagita.” Apay nga agbalin a rinuker ti sumagmamano kadagiti polis?

Nangato ti prinsipio ti dadduma no karugrugida nga agtrabaho, ngem inton agangay, maimpluensiaanda kadagiti rinuker a kakaduada ken iti dakes a prinsipio dagiti kriminal a pakilanglangenanda. Inadaw ti libro a What Cops Know ti kinuna ti maysa a polis iti Chicago: “Kadagiti polis, gapu iti kapadasanda iti dakes, masursuroda ti dakes. Nalikmutda iti dayta. Sagidenda dayta . . . ramananda dayta . . . angotenda dayta . . . mangngegda dayta . . . tamingenda dayta.” Nalaka laeng a matulawanka no maipasangoka iti kasta a kinadakes.

Nupay nagpateg ti serbisio dagiti polis, saan unay a nasayaat dayta. Addanto pay aya manamnamatay a nasaysayaat pay?

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

“Saan Aya a Nagsayaat Dagiti Polis iti Britania?”

Ti Britania ket maysa kadagiti kaunaan a makabael a mangsueldo iti propesional a puersa dagiti polis. Kayatda nga organisado a naimbag ti kagimonganda a kas iti nagsayaat a sistema ti luganda a tren a di pulos maladaw ti oras ti rubuatna. Idi 1829, ti Sekretario ti Home Office, wenno opisina a mangtamtaming kadagiti aktibidad iti uneg ti pagilian, a ni Sir Robert (Bobby) Peel, ginuyugoyna ti Parliamento tapno maaprobaran ti puersa ti London Metropolitan Police, a ti hedkuarterna ket adda idiay Scotland Yard. Nupay di unay maanamongan idi ti panangiparitda iti panagbartek ken panagsugal kadagiti lansangan, dagiti polis ket nagbalin a paborito dagiti umili idi agangay.

Idi 1851, sipapannakkel ti London a nangawis iti lubong tapno umayna buyaen ti Dakkel nga Eksibision ken dayawen dagiti nagapuanan ti industria ti Britania. Nasdaaw dagiti bisita kadagiti natalna a kalsada ken iti kinaawan dagiti mammartek, balangkantis, ken walang. Dagiti umariwekwek ket inwanwan dagiti nagaget a polis, timmulongda a nangbagkat iti bagahe dagiti bisita, tinulonganda dagiti tattao a bumallasiw iti kalsada, binagkatda pay ketdi dagiti babbaket sada inlugan ida kadagiti taksi. Di pakasdaawan a mangngeg idi a kunaen dagiti Britano ken ganggannaet a bisita, “Saan aya a nagsayaat dagiti polis iti Britania?”

Kasla epektibo unay ti pananglappedda iti krimen ta uray la nga inarapaap ti hepe dagiti polis iti Chester idi 1873 nga addanto tiempo a dandani awanen ti krimen! Rinugian met idin dagiti polis nga organisaren ti serbisio dagiti ambulansia ken bombero. Nangipasdekda kadagiti institusion a mangipaay iti sapatos ken kawes kadagiti napanglaw. Nangorganisar ti dadduma kadagiti ekskursion, balay a pagbakasionan ken gunglo a tumulong kadagiti ubbing a lallaki tapno dumakkelda a naballigi.

Siempre, adda met parikut dagiti kabarbaro a polis iti panangdisiplinada kadagiti dakes ken nauyong a polis. Ngem pagpannakkel ti kaaduan a mataginayon ti talna a saan unay a mausar ti puersa. Idi 1853, masapul a sarangten dagiti polis iti Wigan, Lancashire, ti derraaw dagiti nagwelga a minero. Kanayon a nagkedked ti natured a sarhento nga addaan laeng iti sangapulo a polis a mangusar kadagiti armas ti makinkukua iti pagminasan. Maysa a pakakitaan iti kababalinna ket ti surat nga inawat ni Hector Macleod idi 1886, idi nagbalin met a polis a kas ken tatangna. Kas naadaw iti The English Police, kastoy ti kinunana: “No nauyongka, dika magun-odan ti simpatia ti publiko . . . iyun-unak ti publiko agsipud ta ti polis ket adipen ti komunidad, isuda ti naituding a pagserbianna iti sumagmamano a tiempo, ket rebbengenna nga ay-aywen ida ken ti hepena.”

Kastoy ti kuna ti retirado nga inspektor iti Metropolitan Police a ni Hayden: “Naisuro kadakami a kanayon nga agtignaykami a buyogen ti panagteppel agsipud ta kasapulanmi ti tulong ti komunidad iti naballigi a panagserbimi kas polis. Usarenmi laeng ti bassit a batutami kas kaudian a pamuspusan ket kaaduan a polis dida usaren dayta iti intero a karerada.” Ti maysa pay a makagapu iti nagsayaat a reputasion dagiti polis iti Britania ket ti nalatak a serye ti programa iti TV a Dixon of Dock Green a naipabuya iti 21 a tawen. Maipapan dayta iti mapagpiaran a polis a makaam-ammo iti amin nga adda iti pagpatpatroliaanna. Nalabit a dayta ti nangparegta kadagiti polis a mangtaginayon iti kasta a reputasion, ngem talaga a dayta ti nangparegta iti panagayat ti Britania kadagiti polis.

Nagbalbaliw ti kababalin ti Britania idi dekada 1960, ket nagbalinen a mapagduaduaan ken di mapagtalkan ti autoridad ti dati nga ipagpampannakkel ti pagilian. Nadadael ti reputasion dagiti polis gapu iti panagkunniber ken panangidumdumada iti puli idi dekada 1970, nupay inkagumaanda a gun-oden ti panagtalek ti publiko babaen iti plano a panangbantayda iti sangakaarrubaan. Itay nabiit pay, kalpasan ti sumagmamano nga akusasion maipapan ti panangidumdumada iti puli ken panangaramidda kadagiti parbo nga ebidensia kadagiti mapabasol, inkagumaan dagiti polis a pasayaaten ti kababalinda.

[Credit Line]

Ladawan iti ngato: http://www.constabulary.com

 [Kahon/Ladawan iti panid 10]

Maysa a Milagro Idiay New York?

Nakaskasdaaw dagiti resulta no adda naisangsangayan a panangikagumaan dagiti polis. Nabayagen a naibilang ti New York a maysa kadagiti kapepeggadan a siudad iti lubong, ket idi arinunos ti dekada 1980, kasla ti krimen ket saanen a malapdan ti maup-upayen a puersa dagiti polis. Gapu kadagiti parikut iti ekonomia, nakissayan ti bilang dagiti polis ken saan a ninayonan ti gobierno iti siudad ti sueldoda. Immadu dagiti aglaklako iti droga ket rimsua ti adu a kinaranggas. Dagiti agnanaed iti sentro ti siudad masansan a mangngegda ti uni ti paltog no maturogdan. Adda dadakkel a panagderraaw idi 1991 gapu iti panangidumduma iti puli, ket dagiti polis a mismo ti nangorganisar iti naarimbangaw a protesta tapno ipakaammoda dagiti sakit ti nakemda.

Nupay kasta, ti baro a hepe ti polisia ket naginteres a mangparegta kadagiti sakupna a polis. Iti tunggal presinto, regular a nakimiting kadakuada tapno usigenda dagiti kasayaatan a pamay-an ti panangitungpalda iti trabahoda. Inlawlawag ni James Lardner ken Thomas Reppetto iti libroda nga NYPD: “Ti hepe dagiti detektib wenno ti pangulo ti Narcotics Bureau dagiti komandante kadagiti presinto a masansan a mabasa dagiti tattao kadagiti periodiko ngem manmanoda nga agkikita. Ita, agtugawdan iti sumagmamano nga oras tapno agmimiting.” Kellaat a bimmassit ti bilang dagiti krimen. Sigun iti report, kanayon a bumasbassit ti bilang dagiti panangpapatay manipud 2,000 idi 1993 agingga iti 633 idi 1998. Dayta ti kababaan iti 35 a tawen. Pagtutungtongan dagiti taga New York a kasla milagro dayta. Bimmaba iti 64 a porsiento ti naipadamag a krimen iti napalabas a walo a tawen.

Kasano a napasayaat ti kasasaad? Sigun iti The New York Times nga Enero 1, 2002, ti Compstat ti maysa kadagiti makagapu. Daytoy ket “maysa a sistema ti linawas a panangusig iti bilang dagiti krimen a tamtamingen ti tunggal presinto tapno mailasin ken marisut dagiti parikut apaman a rumsuada.” Kinuna ti komisionado dagiti polis a ni Bernard Kerik: “Kitaenmi no sadino ti pakaar-aramidan ti krimen, no apay a mapaspasamak ket kalpasanna, mangyakarkami iti tropa [dagiti polis] ken dagiti kasapulanda tapno masigurado nga ad-adda a maasikaso dagidiay a lugar. Kasta ti panangpabassit iti krimen.”

[Ladawan iti panid 7]

Gangangay a presinto ti polisia idiay Japan

[Ladawan iti panid 7]

Polis a mangiturturong ti trapiko idiay Hong Kong

[Ladawan iti panid 8, 9]

Panangkontrol kadagiti bunggoy iti salip ti soccer idiay England

[Ladawan iti panid 9]

Dagiti trabaho ti polis ramanenna ti panangtulong kadagiti biktima ti aksidente