Napaut a Ridep ti Ina nga Oso

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY FINLAND

IPASIMUDAAG dagiti umak-akar a tumatayab nga asidegen ti otonio iti Amianan. Tapno malisianda ti makapaketter a kalam-ekna, umakar nga agpaabagatan dagiti nakaay-ayat a pangen ti martines ken dagiti kannaway babaen ti nangayed ken sukog kalso a panagtayabda. Maigiddato iti dayta, ti oso a maawagan iti brown bear a sibabannayat nga agdakdakiwas iti daga ket maipasango met iti makapaketter a paniempo. Kasano a makalasat no magango dagiti ruot, tumangken ti daga, ken maabbungotan ti amin iti niebe? Kadagidiay nagpayak, nalaka laeng ti pumanaw, ngem para iti brown bear, saan a basta makapagkamang iti nabarbara ti klimada a kakaykaywan ken let-ang.

Talaga a praktikal ti solusion. Bayat ti kalgaw, kanen ti oso ti taraonna iti kalam-ekna ket kalpasanna maturogen agingga iti primavera. Ngem saan a nalaka daytoy a kas iti pagarupem. Panunotem laengen no ania ngata ti itsuram no dika mangan wenno uminum iti las-ud ti kagudua a tawen. Amirisentayo ti nadumaduma a paset ti pannaturog ti ina nga oso.

Okupado a Kalgaw

Tapno makapagayunar iti sumagmamano a bulan, ti ina nga oso ket masapul a nasaksakbay nga agurnong iti enerhiana. Saanna ngarud a pakadanagan ti pigurana. Ti kangrunaan a panggepna ket makaurnong iti adu a taba iti sirok ti kudilna, inggat’ walo a sentimetro a taba iti dadduma a paset ti bagina. Nupay paboritona a kanen dagiti nakasamsam-it a babassit a prutas, saan a napili​—​kanenna ti aniaman a taraon. Kanenna ti aniaman  a bagas ti mula, babassit nga animal, ikan, ken kuton. Inton otonio, mabalin a dimmagsenen ti kabaian agingga iti 130 a kilo agingga iti 160 a kilo, nga agarup kakatlo iti daytoy ti taba (iti daytoy a tiempo ti kalakian mabalin nga agdagsenen iti aginggat’ 300 a kilo). Sakbay a maturog, sumardengen a mangan ti ina nga oso ket iyeblengnan ti karga ti bagisna. Saanen a mangan, umisbo, wenno umibleng agingga iti agarup kagudua ti tawen kalpasanna.

Maysa a rukib, napanawan a bunton, wenno abut iti sirok ti puon ti kayo ti nasayaat a lugar a pagturoganna no la ket ta natalna dayta. Ngamin, awan ti siasinoman a mayat a maisturbo ti pannaturogna. Agurnong ti oso kadagiti kangrunaan a sanga ti maysa a kita ti saleng a maawagan iti spruce, lumot, agruprupsa a bulbulong, ken dadduma a mabalin a pagap-ap tapno agbalin a naimeng ti rukibna. Kalkalainganna ti rukib iti bagi ti oso. No dumtengen ti kalam-ekna, maabbungotanen ti rukib iti niebe, ket ti laeng abut a pagangsanna ti mabalin a makita ti nasiput a managpaliiw.

Ti Pannaturog

Dadduma a babassit nga animal, kas kadagiti hedgehog, wenno kabagian dagiti marabutit, paniki, ken dormice a kapamilia ti marabutit ti talaga a mannaturog ta maturogda nga arigna nataydan iti dandani intero a kalam-ekna. Ti temperatura ti bagida ket kas iti kalam-ek ti aglawlawda. Ngem ti temperatura ti bagi ti oso ket bumaba laeng iti agarup 5 a degree Celsius, isu a di unay nargaan ti turogna. “Saan met ketdi a kasla naawanan iti puot ti oso. Itangwana ti ulona ken agbalikid nga inaldaw,” kuna ni Propesor Raimo Hissa, a nangbusbos iti adu a tawen a nangadal iti pannaturog dagiti oso iti University of Oulu, idiay Finland. Nupay kasta, manmano a rummuar ti oso iti rukibna iti ngalay ti kalam-ekna.

Bayat ti pannaturogna iti kalam-ekna, kontrolado ken nagsayaat ti pannakausar dagiti kasapulan ti oso tapno agbiag. Iti maysa a minuto, kurang pay a sangapulo ti panagpitik ti pusona ken saan unay nga agkutkuti. No nargaanen ti turog ti ina nga oso, mangrugi metten ti nasken a proseso ti panangusarna iti taba. Masinasina dagiti tisyu ti taba ket mangsuplay iti nasken a calorie ken danum iti bagi ti oso. Nupay saan a mangan uminum wenno umibleng, adda latta ibleng gapu iti metabolismo. Kasano a mayiblengna dagitoy ket maigiddato iti dayta, mapagtalinaedna a nadalus ti rukibna? Imbes nga iyiblengna ti rugit, daytat’ usaren manen ti bagina!

Ilawlawag ni Propesor Hissa: “Ti nitrogen urea ket agsepen manen dagiti bato ken basisaw ket babaen iti sistema sirkulatorio, mapan dayta iti bagis. Sadiay ti pangrunawan ti bakteria iti urea tapno agbalin nga ammonia.” Ti nakaskasdaaw pay ket agsubli daytoy nga ammonia iti dalem, tapno agbalin a baro nga amino acid, ti kangrunaan nga elemento ti protina. Isu a no ti ibleng ket agbalin a kangrunaan nga elemento a kasapulan iti panagbiag, mataraonan ti oso bayat ti napaut a pannaturogna iti rukib!

Idi un-unana, ugali dagiti tattao ti aganup kadagiti oso iti rukibda. Kinapudnona, nalaka a tiliwen ti matmaturog nga oso. Ti rukib ket sapulen nga umuna dagiti ag-ski, wenno agpadayusdos iti kaniebian, sada in-inut a palawlawan ti lugar. Kalpasanna, riingenda ti oso sada patayen. Ngem ita, maipariten ti panaganup ti oso bayat iti kalam-ekna iti intero a Europa gapu ta naranggas dayta.

Baro a Biag

Maturog ti kalakian nga oso iti intero a kalam-ekna, a kanayon nga agbalikid, ngem adda sabali nga asikasuen ti ina nga oso. Agpaadu dagiti oso iti nasapa a kalgaw, ngem sa la dumakkel dagiti pertilisado nga itlog ti ina inton maturog iti kalam-ekna. Kalpasanna, dumket dagiti sikog iti pannakadiding ti matris sa mangrugidan a dumakkel. Kalpasan ti dua laeng a bulan, iti Disiembre wenno Enero, ngumato bassit ti temperatura ti bagi ti ina nga oso, ket agpasngayen iti dua wenno tallo nga urbon. Kalpasanna, bumaban ti temperatura ti bagina, nupay saan a kas iti kinababana sakbay ti panagpasngayna. No maipasngay dagiti urbon, saan a makita ti ama, ngem no makitana, mabalin a maupay. Nalabit saan a malasin ti dakkel a kalakian a putotna a mismo dagitoy nagbabassit nga urbon, a kurang pay a 350 a gramo ti timbang ti tunggal maysa kadakuada.

Ad-adda pay a kumuttong ti ina nga oso gapu ta pasusuenna dagiti urbonna iti nasustansia a gatasna.  Napartak a dumakkel dagiti urbon, ket inton primavera, agarup lima a kilon ti timbang dagitoy napuskol ti dutdotda a babassit nga oso. Kaipapananna a talaga nga okupado ti ina nga oso iti bassit a balayna.

Primavera

Dimtengen ti Marso. Napalabasen ti kalam-ekna ket marunawen ti niebe, isu nga agawiden dagiti tumatayab nga aggapu iti abagatan. Inton agngudo ti bulan, rummuaren dagiti kalakian nga oso kadagiti rukibda iti kalam-ekna. Nupay kasta, dagiti kabaian nga oso ket aginanada pay iti sumagmamano a lawas, ta nalabit kimmapsutda gapu iti panagpasusoda iti annakda.

Kalpasan daytoy napaut a pannaturog, nakakutkuttongen ti ina nga oso no idilig iti nalukmeg a bagina idi otonio. Awanen ti niebe ket awan metten ti taba. Ngem malaksid iti dayta, nakaskasdaaw ti kinasiglatna​—awan luptakna, awan bettedna, awanan iti osteoporosis. Rummuar iti rukibna ket kalpasan ti sumagmamano a kanito, adda “nangisit” nga iyiblengna, a buklen dagiti natay a selula iti bagis, buok, ken material ti ap-apna a naturog. Gagangay a dua wenno tallo pay a lawas ti mapalabas sakbay a mangan ti oso, ta sa la agandar a siuumiso ti bagina kalpasan ti sumagmamano a panawen. Kalpasanna, talaga a mabisin unayen ti oso. Ngem gapu ta karugrugi pay laeng ti panagtubo dagiti mula iti primavera, awan pay unay ti makan iti kabakiran. Mangan ti oso kadagiti igges ken abal-abal, nabayagen a bangkay, ken mabalin nga agkamat pay ketdi iti dadakkel nga ugsa.

Gagangay a ti ina nga oso ti mangpadakkel kadagiti urbon tapno masursuroda ti agtignay a kas oso, ket ipatpategna unay dagitoy. Kuna ti maysa a kadaanan a proverbio: “Makasabat koma lattan ti maysa a tao iti oso a naulila kadagiti urbonna imbes nga iti asinoman a maag iti kinamaagna.” (Proverbio 17:12) Iti sabali a pannao, dimo kayat ti aniaman kadagitoy a panagrana. “Nagadu ti asikasuen ti ina nga oso iti panangaywanna kadagiti urbonna. No umadani ti maysa a kalakian nga oso, dagiti urbon ket dagus a pakalay-aten ti ina iti kayo, ta dagitoy ket mabalin a dangran ti kalakian uray [no] isu ti amada,” kuna ni Hissa.

Dagiti urbon ket ikuyog ti ina nga oso iti rukibna iti sumaganad a kalam-ekna. Iti sumaganad a tawen, masapul nga agbiroken dagiti napusot nga urbon iti rukibda, ta agpasngay manen ti ina kadagiti sabali a babassit nga urbon.

Nagadun ti naammuan maipapan iti narikut ken naisangsangayan a pannaturog ti oso iti kalam-ekna, ngem adu pay laeng ti misterio maipapan kadagiti nakaskasdaaw a mapaspasamak. Apay a rumidep ti oso iti otonio ken mapukaw ti ganasna a mangan? Apay a saan a maaddaan iti osteoporosis? Nalawag a narigat a maammuan dagiti sekreto ti oso. Ngamin, tunggal maysa ket adda karbenganna nga agilimed!

[Kahon iti panid 20]

Panangadal iti Pannaturog ti Oso no Kalam-ekna

Sumagmamano a tawenen a nagsukisok ti Department of Zoology idiay University of Oulu maipapan iti pamay-an dagiti animal a makibagay iti kalam-ekna. Idi 1988, nangrugi ti panagadal maipapan kadagiti brown bear ti Europa, ket napagadalanen ti 20 nga oso nanipud idi. Naaramid ti espesipiko a rukib a pagsukisokan para kadagitoy idiay hardin ti zoo iti unibersidad. Nausar dagiti computer, panangeksamen idiay laboratorio, ken video camera tapno maammuan ti temperatura ti bagida, metabolismo, panagandar ken panagbalbaliw dagiti hormone-da bayat ti pannaturogda iti kalam-ekna. Nakitinnulong met dagiti unibersidad iti dadduma a pagilian, agingga pay ketdi idiay Japan. Manginanama dagiti managsukisok a dagiti resulta ket makaipaay iti impormasion a mabalin a makatulong a mangrisut kadagiti parikut maipapan iti panagandar dagiti paset ti bagi ti tao.

[Ladawan iti panid 18]

Rukib ti ina nga oso

[Ladawan iti panid 18]

Dagiti nakasamsam-it a babassit a prutas