Saan Pay La a Nakasursuro Dagiti Nasion

“No dagiti tattao ket agpaisuro la koma iti historia​—adda koma dagiti napateg a leksion a masursurotayo! Ngem binulseknatayo ti kasta unay a panangitan-ok ti maysa a grupo ti tattao kadagiti napolitikaan a panangmatmat, isu a ti lawag nga ipaay ti Kapadasan ket mayasping iti maysa a silaw iti kutit ti barko a manglawag laeng kadagiti dalluyon iti likudantayo!”​—Samuel Taylor Coleridge.

UMANAMONGKA kadi iti Ingles a dumadaniw a ni Samuel Coleridge? Mabalin kadi a kasta unay ti pannakabulsektayo iti pannakaitan-ok ti maysa a prinsipio isu nga aramidentayo dagiti nakalkaldaang a biddut dagiti napalabas a kaputotan?

Dagiti Krusada

Amirisem, kas pagarigan, ti dadduma nga inaramid ti tattao kabayatan dagiti Krusada. Idi 1095 K.P., indagadag ni Papa Urban II “kadagiti Kristiano” nga alaenda ti Nasantuan a Daga kadagiti Muslim. Ti kalikagumna ket sinuportaran dagiti ari, tattao a nabileg ti impluensiada a dinutokan ti ari, kabaliero, ken ordinario nga umili iti amin a nasion a sakupna. Sigun iti maysa a historiador idi Edad Media, dandani “awan ti tao a mangan-annurot iti linteg ti Kristo” ti saan a dagus a nangsuportar iti Krusada.

Kuna ti historiador a ni Zoé Oldenbourg a kaaduan kadagiti krusado ti “naan-anay a namati a babaen ti panagbalinda a krusado, direkta nga agserserbida iti Dios a mismo.” Imbilangda ti bagida a kas kadagiti “mangdadael nga anghel a mangraraut kadagiti annak ti diablo.” Pinatida met nga “amin dagiti matay ket agbalinto a martir idiay langit,” kuna ti mannurat a ni Brian Moynahan.

Nalabit di ammo dagiti krusado nga umasping met laeng iti dayta ti panamati dagiti kabusorda. Kuna ti historiador a ni J. M. Roberts iti librona a Shorter History of the World, a mamati dagiti soldado ti Islam a makigubgubatda a maipaay iti Dios ket “no matayda iti paggugubatan gapu iti pannakigubatda kadagiti dida kapammatian, sumrekdanto iti paraiso” idiay langit.

Naisuro iti agsumbangir a dasig a makigubgubatda iti nalinteg a gubat nga inanamongan ken binendisionan ti Dios. Dagiti panguluen iti relihion ken politika itantandudoda dagitoy a pammati ket ginutugotda ti emosion dagiti iturayanda. Isu a nakaaramid ti agsumbangir a dasig kadagiti nakaam-amak a kinadangkok.

Ania a Kita ti Tattao?

Ania a kita ti tattao ti nagaramid kadagitoy nakaam-amak a banag? Kaaduan ket ordinario a tattao nga awan unay ti nakaidumaanda kadagiti tattao iti kaaldawantayo. Awan duadua nga adu kadakuada ti nagutugot a mangitandudo iti prinsipio  ken tarigagay a mangatur kadagiti dakes a makitkitada iti lubong iti kaaldawanda. Gapu iti panagreggetda, kasla nalipatanda a kinaagpaysuanna, ti pannakidangadangda a maipaay iti “kinahustisia,” ket nagbanag ketdi iti kinaawan hustisia, panagrigat, ken panagsagaba ti ginasut a ribu nga inosente a lallaki, babbai, ken ubbing a saan a nakapaglibas kadagiti paggugubatan.

Saan kadi a napaspasamaken dayta iti intero a historia? Saan aya a dagiti pangulo a nalaing a mangallukoy iti panagregget ken debosion ti tattao ti kanayon a mangtigtignay iti minilion a tattao​—a mabalin a gagangay nga awan panggepda a makiraman iti kasta nga aramid​—a manggubat kadagiti dida karelihionan ken kapartido iti politika kadagiti narungsot ken nadangkok a gubat? Ti kalikagum ti agsumbangir a dasig a makidangadang ken ti panagkuna a ti Dios ket adda iti tunggal dasig, pinagbalinna a nainkalintegan ti kinaranggas tapno malapdan ti narelihiosuan ken napolitikaan nga ibubusor. Daytoy ket paset ti nagsayaat ti pannakaipasdekna a padron a panangitandudo iti pagayatan dagiti diktador iti adu a siglo. Kuna ni Moynahan, a kas iti nayussuat idi ti immuna a krusada, daytoy met laeng ti kadawyan a sinurot “dagiti promotor iti Holocaust ken dagiti moderno a panangikisap iti puli.”

‘Ngem saanen nga ipalubos dagiti managpanunot a tattao ita a kastoy ti pannakakontrolda,’ mabalin a kunaem. ‘Saan kadi a mas sibilisadotayo nga amang itan?’ Masapul a kasta koma. Ngem talaga kadin a nakasursurotayo kadagiti leksion ti historia? Siasino ti sipupudno a makaibaga a pudno daytoy no ut-utobenna ti historia iti napalabas a sangagasut a tawen?

Ti Umuna a Gubat Sangalubongan

Kas pagarigan, idi umuna a gubat sangalubongan, naulit ti padron nga inaramid dagiti Krusada. Daytat’ “maysa kadagiti minamaag a napasamak idi 1914,” kuna ni Roberts, ta “kasla nakaskasdaaw nga iti tunggal pagilian, nagadu a tattao, iti amin a partido, pammati, ken pamilia, ti situtulok ken siraragsak a nakigubat.”

Apay a nagadu nga ordinario a tattao ti “situtulok ken siraragsak a nakigubat”? Agsipud ta kas met laeng kadagiti immuna kadakuada, inkompromisoda dagiti prinsipio ken pammatida kadagiti pilosopia a nalatak idi panawenda. Nupay dadduma ti mabalin a nagutugot kadagiti prinsipio ti wayawaya ken kinahustisia, di pagduaduaan nga adu ti sitatangsit a namati a natantan-ok ti nasionda ngem iti sabsabali isu a rumbeng a mangdominarda.

Dagitoy ti naguyugoy a mamati a ti gubat ket maysa a di maliklikan a paset ti natural a pannakadisenio ti bambanag​—maysa a kita ti “biolohikal a kasapulan.” Ti “social Darwinism,” kuna ti mannurat a ni Phil Williams, imparegtana ti pagarup a ti gubat ket nainkalintegan a pamay-an ti “panangpukaw kadagiti puli a di maikari nga agbiag.”

Siempre, pagarupen ti tunggal maysa a nainkalintegan ti prinsipiona. Ngem ania ti resultana? Kuna ti mannurat ken historiador a ni Martin Gilbert a bayat ti Gubat Sangalubongan I, “imparegta dagiti gobierno ti panangidumduma iti puli, panagayat iti pagilian ken ti kinamaingel dagiti soldado”​—ket simmurot lattan dagiti tattao. Dimmakkel ti ekonomista a ni John Kenneth Galbraith iti away idiay Canada bayat dayta a gubat. Kinunana nga estoriaen idi ti amin a tattao iti aglawlawna ti “nabatad a kinamaag ti dangadang idiay Europa.” “Dagiti nalalaing a tattao . . . dida inanamongan ti kasta a kinamauyong,” kinunada. Ngem, inulitda dayta. Ania ti resultana? Agarup 60,000 a soldado a taga Canada ti nairaman kadagiti nasurok a siam a milion a soldado a natay iti agsumbangir a dasig  ti makapasubkar a pasamak a naawagan iti umuna a gubat sangalubongan.

Awan ti Nasursuro a Leksion

Iti simmaganad a dua a dekada, rimsua manen dayta a kababalin idi timmanor ti Facismo ken Nazismo. Rinugian nga inusar dagiti Facista “ti tradisional a propaganda ken sarsarita a manggargari iti emosion ti tattao,” kuna ni Hugh Purcell. Ti maysa a nagsayaat nga alikamen nga inusarda isut’ nabileg a panagkadua ti relihion ken politika a mangikararag iti panangbendision ti Dios kadagiti tropada.

Maysa a “nalaing a nangimpluensia iti kaaduan a tattao ken nalaing a bumibitla” ket ni Adolf Hitler. Kas kadagiti adu a pangulo iti napalabas, kuna ni Dick Geary iti libro a Hitler and Nazism a patien ni Hitler a ‘maallukoy ti kaaduan a tattao gapu iti emosionda saan a gapu iti laingda.’ Ginundawayanna daytoy a pagkapuyan ti tao babaen ti nakalalaing a panangusarna iti nabayagen a pamay-an a panangiturong iti gura ti tattao maibusor iti maymaysa a kabusor​—a kas iti inaramidna idi “inturongna ti panagamak ken pananggura dagiti Aleman kadagiti Judio,” kuna ni Purcell. Pinadpadakes ni Hitler dagiti Judio, babaen ti panagkunana a ‘Dagiti Judio ti mangdaddadael iti nasion dagiti Aleman.’

Ti nakaam-amak maipapan iti daytoy intero a panawen ket naglaka a natignay dagiti minilion a kasla naemma a tattao a mangikisap iti adu a tattao. “Apay a dagiti tattao iti sibilisado a pagilian ket saan a basta mangpanuynoy no di ket nairaman iti nakaam-amak a kinadangkok ti gobierno dagiti Nazi?” inyimtuod ni Geary. Ket saan laeng a “sibilisado” dayta a pagilian no di ket maipagarup pay a Kristiano a pagilian! Naallukoyda iti daytoy gapu ta kinaykayatda a sinurot dagiti pilosopia ken gakat ti tattao ngem kadagiti pannursuro ni Jesu-Kristo. Ket anian ti kinaadu dagiti napasnek ken addaan prinsipio a lallaki ken babbai a naallukoy a nagaramid kadagiti nakaam-amak a kinadangkok nanipud idin!

“Ti ketdi ipamatmat ti kapadasan ken ti historia,” kuna ti Aleman a pilosopo a ni Georg Hegel ket “dagiti nasion ken gobierno dida pulos nakasursuro iti aniaman manipud iti historia wenno dida pulos inyaplikar ti aniaman a leksion a mabalin a nasursuroda manipud iti dayta.” Mabalin nga adu ti di umanamong iti pilosopia ni Hegel iti biag, ngem manmano ti di umanamong iti imbagana. Nakalkaldaang ta kasla marigatan unay dagiti tattao nga agsursuro iti aniaman manipud iti historia. Ngem kastaka met kadi?

Sigurado a ti maysa a nabatad a leksion a masursuro ket daytoy: Kasapulantayo ti ad-adda a mapagtalkan nga amang a pilosopia ngem kadagiti agbiddut a pilosopia ti tao tapno maliklikantayo dagiti trahedia ti napalabas a kaputotan. Ngem no saan a pilosopia ti tao ti mangiwanwan iti panunottayo, ania ngay koma? Nasurok a sangaribu a tawen sakbay ti panawen dagiti Krusada, impakita dagiti adalan ni Jesu-Kristo ti pudno a Nakristianuan a panagbiag ken ti kakaisuna a nainkalintegan a panagbiag. Amirisentayo ti inaramidda tapno dida mairaman kadagiti nadara a panagdadangadang idi kaaldawanda. Ngem mabalin kadi a sursuruen dagiti nasion ita no kasanoda nga aramiden dayta tapno maliklikanda ti panagdadangadang? Ken aniaman ti aramiden dagiti nasion, anianto ti solusion ti Dios tapno agpatingga ti amin a pakarigatan ti tao?

[Ladawan iti panid 6]

Ti kinadangkok ken panagsagaba ti pakabigbigan dagiti panagdadangadang ti tao

 [Ladawan iti panid 7]

Ngato: Dagiti nagkamang manipud lugar a paggugubatan

Apay a ti maipagarup a sibilisado a tattao ket nairaman kadagiti nakarot’ kinaranggasda nga aramid?

[Credit Lines]

Dagiti nagkamang a taga Rwanda: UN PHOTO 186788/J. Isaac; pannakarbek ti World Trade Center: AP Photo/Amy Sancetta