Adda Aya Solusion?

ANIA ti rumbeng nga aramidem iti banag a saanmon a kayat? Kasla ti simple ken nabatad a sungbat ket “basta ibellengmon.” Nupay kasta, saan a kanayon a kasta ti kasimple ti panagibelleng iti basura. Pangibellengam ngay? Idiay Italia, pattapattaen ti maysa nga asosasion a maseknan iti aglawlaw a kasapulan ti 1,000 a tawen tapno marunaw ti maysa a botelia a sarming a naibelleng iti baybay. Maisupadi iti dayta, dagiti tisyu a papel ket marunaw iti tallo laeng a bulan. Ti rungrong ti sigarilio rugitanna ti baybay agingga iti 5 a tawen; dagiti supot a plastik, 10 agingga iti 20 a tawen;

 dagiti naylon, 30 agingga iti 40 a tawen; dagiti lata, 500 a tawen; ket ti polystyrene, 1,000 a tawen.

Kasta unay ti iyaadu dagita a basura. Iti kaaldawantayo, adu ti ilako dagiti negosiante iti lubong, ket ipapati dagiti agan-anunsio a kasapulantayo amin dagitoy. Apag-isu ti kuna ti periodiko ti Britania a The Guardian: “Tulongandatayo dagiti agan-anunsio nga agpennek kadagiti kasapulantayo a ditay idi ammo.” Kinapudnona, magargaritayo a gumatang iti kabaruan nga uso, di la ket ta maikapistayo iti baro. Ket siempre iti panaganunsio, ti “baro” kaipapananna ti “napimpintas ken nasaysayaat,” ket ti “daan” kaipapananna ti “narukop ken saanen nga uso.”

No kasta, masansan a madagdagtayo a gumatang iti baro imbes a patarimaantayo ti daan. Kunada a mas praktikal ti panangsukat kadagiti daan ken naek-ekonomia ngem ti panangtarimaan kadagitoy. Pudno met dayta no dadduma. Ngem masansan a nangina ken di kasapulan nga ibelleng ti daan ken sukatan dayta iti baro.

Adu a produkto ita ti nadisenio tapno maibelleng. Mabalin a narigat a tarimaanen dagitoy​—maysa a banag a laglagipem no gumatangka. Kinuna ti maysa a magasin dagiti managgatang idiay Alemania: “Umab-ababan ti kapaut ti tunggal produkto. Ti uso idi kalman ket saanen nga uso ita ken masansan a maibasura. Gapuna, inaldaw a maibasura dagiti napateg a material!”

Amin kadi daytoy a di mapengdan a panaggatang ket talaga a makagunggona iti aggatang? Kinapudnona, ti magunggonaan ket dagiti negosiante nga agtarigagay a makaganansia iti adu. Kuna ti linawas a Sueko a periodiko a Die Weltwoche: “Sigurado a marbek ti ekonomia no usaren ti tunggal tao ti muebles ken kotsena ingganat’ tungpal biag wenno uray mamindua laeng a daras iti kapaut ti panangusarna itan.” Sigurado a saan a solusion ti pannakarbek ti ekonomia, ta maawanan dagiti tattao iti trabaho. Ania ngarud ti sumagmamano a solusion iti aglaplapusan a basura?

Ibelleng, I-recycle Wenno Kissayan?

Nalaka laeng ti solusion kadagiti nabaknang a pagilian ta igabsuonda laeng ti basurada kadagiti napanglaw a pagilian. Kas pagarigan, sigun iti report, “iti maysa kadagiti nalatak ngem narugit a lugar idiay Nigeria, 3,500 a tonelada a kemikal a sabidong ti nasarakan nga agub-ubo kadagiti 8,000 nga aglatlati ken marunrunoten a bariles, a mangsabsabidong iti daga ken ti danum iti uneg ti daga.” Saan a nasayaat ti kasta a solusion ken saan met a nadayaw a wagas ti panangtrato iti sabsabali.

Ti ngay panang-recycle kadagiti din kayat a banag imbes nga ibelleng lattan? Siempre, kalikaguman dagita a programa a paglalasinen ti tattao dagiti basurada. Naipaulogen dayta a linteg iti dadduma a lugar. Mabalin a kiddawen dagiti agtuturay a malasinlasin dagiti basura a kas iti papel, karton, metal, sarming, ken organiko a basura wenno nagtaud iti sibibiag a bambanag. Ti sarming ket mabalin met a malasinlasin sigun iti kolorda.

Nabatad nga adda dagiti pagimbagan ti panag-recycle. Kuna ti libro a 5000 Days to Save the Planet a “nagadu nga enerhia ti maekonomia” iti panang-recycle iti aluminum ken “saan unay a madadael ti aglawlaw gapu iti panagminas iti bauxite a kangrunaan a gubuayan ti aluminum.” Kuna pay ti libro: “Para iti kasta a kaadu ti papel a mapataud, kagudua laeng ti enerhia a mausar, ken kakasangapulo a kaadu ti danum. . . . Adu a basura ti mabalin nga urnongen, i-recycle ken usaren manen. . . . Uray pay no di mausar manen dagiti industria ti mismo a basurada, no dadduma ket mabalinda nga i-recycle dagitoy tapno adda usaren ti dadduma . . . Idiay Holland, sibaballigi nga agan-andar ti sistema a panagsisinnukat kadagiti basura, sipud pay idi kattapog ti dekada 1970.”

 Imbes nga agbirokda kadagiti pamay-an ti panagibasura, ad-adda nga ipagpaganetget dagiti agtuturay ti saan a panangpataud iti basura. Mamakdaar ti nadakamat itay a libro a “naganat unay ti panagtignay” no ti sangatauan “kayatna a panawan ti ekonomia a panagibelleng . . . ket agbalin a managitalimeng a kagimongan a manglapped iti panangsayang ken di naannad a panangusar kadagiti gameng ti kagimongan.”

Ngem dagidiay mayat a “mangpanaw iti ekonomia a managibelleng” masapul a kayatda nga agpaut ti panangusarda kadagiti gatangenda a banag no mabalin, nga ibellengda laeng dagita no din mabalin a tarimaanen. Dagiti saanen a kayat a banag, ngem mabalin pay nga usaren ket masapul a maipadawat tapno usaren ti dadduma. Kalkularen ti opisina ti Darmstadt iti German Öko-Institut (Institute for Applied Ecology) a ti sangakabbalayan a mangan-annurot a kanayon iti prinsipio nga “Usaren imbes a dadaelen” ket basbassit ti basurana iti 75 a porsiento ngem iti kadawyan a sangakabbalayan.

Ngem umdas ngata ti kaadu ti sangakabbalayan a mangannurot kadagita a prinsipio? Pagduaduaan. Ti parikut ti sangatauan ket maysa laeng a sintoma dagiti daddadakkel pay nga isyu. Iti managibelleng a kagimongantayo itatta, umad-adu ti nairuam nga agibelleng. Amirisentayo dayta nga ugali​—ken ti sumagmamano kadagiti panaglablabes a pagtungpalanna.

Dagiti Peggad ti Ugali a Managibelleng

Ti ugali a managibelleng mabalin a saan laeng a panangsayang kadagiti di unay napateg. Pagbalinenna ti tattao a di managyaman ken manangipateg, ta sayangenda ti adu a di pay nakutkuti a taraon ken dadduma pay a gameng. Dagidiay managimbubukodan ken naimpluensiaan iti uso, mabalin a kanayon a mariknada a sukatanda iti baro dagiti nasayaat pay a kawes, muebles, ken dadduma pay a banag.

Ngem saan laeng a bambanag ti masayang iti ugali a managibelleng. Nabiit pay a kinuna ti proyekto ti Alemania a naipamaysa iti pannakausar dagiti naibellengen nga alikamen iti balay: “Ti pamay-antayo kadagiti ditay kayaten ken maibellengen a muebles iti sala kalpasan ti lima a tawen tapno masukatan ti baro ket maipadis iti pamay-an ti panangtratotayo kadagiti tattao. Ti saludsod ket kasano kapaut a maanusan ti kagimongantayo daytoy.” Inlawlawag ti report: “Apaman a kumapuyen ti magapuanan ti maysa a tao, masukatanen ta adu met ti magun-odan a trabahador!”

Iti librona nga Earth in the Balance, insaludsod ti dati a Bise Presidente ti E.U. a ni Al Gore ti maysa a napateg a saludsod: “No dagiti banag nga usarentayo ket ibilangtayo a nadisenio a maibelleng kalpasan a mausar dagitoy, kasta met aya ti panangmatmattayo kadagiti padatayo a tattao? . . . Kabayatanna, ditay aya apresiarenen ti pannakaisalsalumina ti tunggal maysa?”

Dagiti tattao nga awanan panagyaman ken panagraemda iti sabsabali nalabit nalaklakada a manglipat​—ken dida unay ikankano ti gayyem wenno asawada. Kastoy ti kuna ti maysa a periodiko ti Alemania a Süddeutsche Zeitung iti panangkomentona iti daytoy: “Mamindua iti makatawen a gumatangkami kadagiti kawes, baro a kotse iti tunggal uppat a tawen, ket iti tunggal sangapulo a tawen maysa a baro a muebles; tunggal tawen in-inanamaenmi ti baro a pagbakasionan; baliwanmi ti pagtaengan, trabaho, negosio​—isu nga apay ketdin a saan a sukatan ti asawa?”

Kadagitoy nga aldaw, dadduma a tao ti kasla situtuloken a mangibelleng iti dandani aniaman no makapadagsenen dayta.  Kas pagarigan, iti maysa a pagilian ti Europa, adda napattapatta a 100,000 a pusa ken 96,000 nga aso ti binaybay-an dagiti makinkukua kadagitoy idi 1999. Kuna ti maysa a maay-ayatan kadagiti animal sadiay a dagiti kailianna “dida ibilang a napaut a rebbengen ti panagtaraken. Gumatangda ti uken iti Setiembre, baybay-anda iti Agosto [kalpasan ti makatawen no mapanda agbakasion].” Ti dakdakes pay, maibelleng payen uray ti biag ti tao a mismo.

Awanan Panagraem iti Biag

Adu a tattao itatta ti kasla mangipagarup a talaga a saan a napateg ti biagda. Kasano? Kas pagarigan, nabiit pay a napaliiw ti maysa a magasin iti Europa nga umad-adu kadagiti agtutubo ti sidadaan a mangirisgo iti biagda iti nabiit pay a tawtawen. Agpayso daytoy ta umad-adu ti makipaset kadagiti napeggad wenno mamagpeggad-biag nga ay-ayam. Gapu iti sumagmamano a kanito a panagragsak, sidadaanda a mangirisgo iti biagda a mismo! Sigagagar dagiti managayat iti ganansia a negosiante a manggundaway iti daytoy. Kinuna ti maysa a politiko iti Alemania a dagiti mangitantandudo iti ay-ayam “masansan nga ibilangda a napatpateg ti pananggun-od iti kuarta ngem iti salun-at ken biag ti tao.”

Ket ti ngay panangibelleng iti biag ti di pay naipasngay? Pattapattaen ti World Health Organization nga iti “sangalubongan adda 75 a milion nga ubbing a mayinaw iti tinawen ti aktual a din kayat ti siasinoman. Para iti adu a babbai, ti aborsion ti kakaisuna a solusion.” Uray pay kalpasan ti pannakaipasngay, agpeggad dagiti maladaga. Sigun iti periodiko ti Brazil nga O Estado de S. Paulo, “umad-adu dagiti ubbing a mabaybay-an kadagiti kalsada.” Agpayso aya daytoy iti lugarmo?

Iti intero a lubong ita, adda dagiti ebidensia a ti biag ti tao ket masansan a maibilang a nalaka unay, awan serbina, maysa a banag nga ibebelleng nga awan aniamanna. Mabuyatayo daytoy kadagiti naranggas ken nalatak a paglinglingayan, a ti “bannuar” patayenna ti pinulpullo a “dakes a tattao” iti maysa laeng a pelikula wenno programa ti TV. Agtultuloy a mabuyatayo ti agsaksaknap a krimen iti daga, ket patayen dagiti mannanakaw ti adu a biktima gapu laeng iti sangkabassit a kuarta wenno uray awan pakaigapuanna. Mabasatayo kadagiti periodiko dagiti nakaam-amak a panangraut dagiti terorista, panangtalipupos iti puli, ken ti agdadata a panangikisap iti puli, a daytoy ket pakairamanan ti awanan asi a panangpapatay iti adu a tao​—naibelleng a kasla basura ti napateg a biag.

Mabalin a ditay maliklikan ti agnaed iti kagimongan a managibelleng, ngem maliklikantayo ti ugali a managibelleng. Salaysayen ti sumaganad nga artikulo no ania ti makatulong kadatayo a mangdaer iti managibelleng a kagimongan agraman dagiti kakuykuyogna a di nasayaat a kababalin.

[Ladawan iti panid 6]

Iti adu a lugar, kapilitan ti panag-recycle

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Pilitennaka aya dagiti agbalbaliw nga uso a mangibelleng kadagiti nasayaat pay a kawes ket gumatang kadagiti baro?

[Ladawan iti panid 8]

Maipateg koma ti di pay naipasngay, saan a maibelleng

[Credit Line]

Index Stock Photography Inc./BSIP Agency

[Ladawan iti panid 8]

Nakapatpateg ti biag isu a saan koma a maipasidong iti

peligro gapu laeng iti giddato ken napalaus a ragsak