Narelihiosuan a Parikut Idi Maysa Pay Laeng a Kolonia ti Brazil

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL

IDI Nobiembre 30, 1996, dagiti pannakabagi ti Conference on World Mission and Evangelism, nga inorganisar ti World Council of Churches, ket nagtataripnong iti kadarapat ti sangladan idiay Salvador, Brazil. Napateg dayta a lugar. Iti napalabas nga adu a siglo iti daytoy mismo a sangladan, minilion nga Africano ti nailako idin kas adipen. “Nagtedted dagiti luada iti daytoy a baybay,” kinuna ti maysa a klero, a nangdakamat iti nakalkaldaang a panaglayag dagiti kautibo. Iti daydi espesial nga aldaw ti pananglaglagip, nayebkas ti pannakakonsiensia iti inawagan ti maysa kadagiti nagpalawag nga eskandaloso a pannakipaset ti Kristianidad iti panangadipen. Kasano a naikalam-it ti relihion iti pannakainegosio dagiti adipen idi maysa pay laeng a kolonia ti Brazil?

Panangispal Kadagiti Managbasol

Idi 1441, dandani 60 a tawen sakbay ti opisial a pannakatakuat ti Brazil, kinautibo ti Portugues a nabigador a ni Antão Gonçalves ti kaunaan a grupo dagiti Africano a miembro ti maysa a tribu sana ida imbiahe idiay Portugal. Manmano kadagiti umili idi Edad Media ti nangkuestion no umiso met laeng ti panangadipen kadagiti balud gapu iti gubat, nangruna kadagidiay imbilang ti simbaan nga awanan iti relihion. Iti simmaganad a dua a dekada, nupay kasta, talaga a masapul a maikalintegan ti napigsa a pannakainegosio dagiti adipen idi panawen ti talna. Kinuna ti dadduma a panangispal kadagiti managbasol ti panangadipenda kadagiti Africano, ta is-ispalenda dagitoy a ganggannaet manipud iti pagano a panagbiagda.

Ti pammilin a Romanus Pontifex, nga impaulog ni Papa Nicholas V idi Enero 8, 1455, ti pormal a nangsuporta iti rumangrang-ay idin a pannakainegosio dagiti adipen. Isu a saan a binusor ti simbaan ti panangadipen. Imbes ketdi, “nakaro a promotor” ti dadduma kadagiti klerona, kuna ti taga Brazil a historiador a ni João Dornas Filho. Naisagana ngarud ti pannakaisaknap ti panangadipen ditoy Brazil idi nagnaed ditoy dagiti kolonista a Portugues.

“Ti Kakaisuna a Pagpilian”

Idi 1549, nariribukan dagiti kassangpet a Jesuita a misionero idi naammuanda a kaaduan kadagiti trabahador ditoy Brazil ket dagiti adipen nga ilegal ti pannakatiliwda. Dagitoy ket pinuersa nga inummong dagiti makinkukua iti daga sada pinagtrabaho ida kadagiti talon ken kaunasanda. “Makonkonsiensia ti kaaduan a lallaki gapu kadagiti adipenda,” insurat ti superior dagiti Jesuita a ni Manuel de Nóbrega idi 1550. Nupay kasta, dagiti makinkukua iti daga pinagtalinaedda latta dagiti adipen kas trabahadorda, uray no agtungpal dayta iti nalabit di panangpakawan ti simbaan kadakuada.

Ngem di nagbayag, nagproblema dagiti Jesuita ditoy Brazil. Gapu ta limitado ti makukuartada, marigatanda a tumulong kadagiti marigrigat. Ti maysa a solusion ket talonenda ti daga nga insagut ti gobierno kadakuada ken usarenda ti ganansia kadagiti apit a mangpondo kadagiti narelihiosuan nga aktibidadda. Ngem siasino ngay ti agtrabaho kadagiti talon? “Ti kakaisuna a pagpilian,” kuna ti Portugues a historiador a ni Jorge Couto, “ket pagtrabahuen dagiti Negro nga adipen​—maysa a solusion a nangpataud kadagiti moral nga isyu, a di inkankano ti superior dagiti Jesuita ditoy Brazil.”

Sinuportaran dagiti Jesuita ti dumakdakkel a grupo dagiti makinkukua iti daga nga agkidkiddaw a maaddaanda kadagiti Africano nga adipen. Kasla marigatan idi dagiti adipenda a Katutubo nga Americano iti kanayon a panagtalon, ken masansan a nagrebelde dagitoy wenno basta naglibasda lattan iti kabakiran. * Iti kasumbangirna, nakapagtrabaho  dagiti Africano ken kabesadodan ti agtrabaho kadagiti kaunasan iti isla a kolonia ti Portugal iti Atlantico. “Dida pulos naglibas, wenno nagkamang iti sabali a lugar,” kinuna ti maysa a mannurat idi a tiempo.

Gapuna, babaen iti pammendision dagiti klero, nagtultuloy ti irarang-ay ti pannakaangkat dagiti Africano nga adipen. Kasta unay ti panagpannuray ti Brazil iti pannakainegosio dagiti adipen iti Atlantico. Idi 1768, addan 1,205 nga adipen iti talon dagiti Jesuita idiay Santa Cruz. Dagiti kameng iti orden a Benedictine ken Carmelite ket nakagun-od met iti adu a sanikua ken adipen. “Dagiti monasterio ket napno kadagiti adipen,” kinuna ti maysa a bumusbusor iti panangadipen idi maika-19 a siglo a ni Joaquim Nabuco.

Gapu ta napigsa a kompetision ti negosio a panagtalon, dagiti mangtartarawidwid iti sanikua ti simbaan ket masansan a nainget unay a nagpatrabaho kadagiti adipen. Kuna ti propesor iti historia a ni Stuart Schwartz nga uray ti adu kadagiti klero a nagprotesta iti panangabuso kadagiti adipen “nababa ti panangmatmatda kadagiti Africano. Patienda a ti disiplina, panangbasnut, ken trabaho ti kakaisuna a pamay-an tapno maparmek ti panaganito, kinasadut, ken di umiso a kababalin dagiti adipen.”

“Teolohia Maipapan iti Panangadipen”

Bayat nga inkagumaan dagiti klero a pagtunosen dagiti Nakristianuan a prinsipio ken ti sistema a mangipangpangruna iti awanan sarday a pananggundaway, pinartuatda ti nasayaat a pangibasaranda iti panangadipen​—ti inawagan ti maysa a teologo a teolohia maipapan iti panangadipen. Gapu ta nagadu ti natay kadagiti nailet ken makapataud iti nagadu a sakit a bodega ti barko a nakaikargaan dagiti adipen, impapilit ti simbaan a mabautisaran dagiti Africano sakbay a maipan dagitoy kadagiti kontinente ti America. * Siempre, manmano a naisuro ti relihion kadagiti nakomberte sakbay a nabautisaranda.​—Kitaem ti kahon a “Dagiti Giddato a Kristiano?”

Nupay kasta, ti napaut nga oras ti panagtrabaho ken ti kellaat nga iyaababa ti panagbiag kaipapananna a bassit ti gundaway dagiti adipen a mangalagad iti baro a relihionda. Nupay kasta, bimmassit ti problema gapu kadagiti doktrina ti simbaan maipapan iti “panagsina ti bagi ken kararua.” ‘Agpayso a nagsagaba dagiti Africano iti nauyong a panangadipen, ngem siwayawaya dagiti kararuada,’ inrason dagiti klero. ‘Masapul ngarud a siraragsak nga akseptaren dagiti adipen ti pannakaibabainda kas paset ti plano ti  Dios a mangisagana kadakuada iti panagbiagdanto idiay gloria.’

Kabayatanna, impalagip ti simbaan kadagiti addaan iti adipen a rumbeng a palubosanda dagiti adipenda a makimisa, mangangay kadagiti narelihiosuan a piesta, ken makiasawa. Binabalaw ti papadi ti nakaro a panangmaltrato, ngem siaannad met nga impaganetgetda dagiti peggad ti panagbalin a napanuynoy unay. “Mangbasnut, mangkawar, ken mangikabilkayo koma iti grilios kadagiti saka ngem iti umiso a tiempo, maitutop a rason ken kalkalainganna, ket makitayonto a nagbiit a makontrol ti kinarebelde dagiti adipen,” imbalakad ti maysa a Jesuita a padi.

Manmano dagiti nakapanunot a mangusarda kadagiti naas-asi a pamay-an ti panangkomberte kadagiti Africano. Imbes ketdi, dagiti natured a manangsuportar iti panangadipen, agraman ti Obispo iti Brazil a ni Azeredo Coutinho, ti nangted iti impresion a pagimbagan met laeng dagiti Africano ti ar-aramiden dagiti negosiante iti adipen! Iti nakaro a panangikalinteganna iti panangadipen idi 1796, inyimtuod ni Coutinho: “Nasaysayaat ken ad-adda aya a maitutop no palubosan ti Kristianidad a matay [dagiti Africano] iti paganismo ken idolatria imbes nga iti nasantuan a relihiontayo?” Umasping iti dayta, kastoy ti indagadag ti kangrunaan a Jesuita a misionero a ni António Vieira kadagiti Africano: “Kanayon nga agyamankayo iti Dios gapu iti . . . panangipanna kadakayo iti daytoy [a daga], ta apaman a masursuruankayo ditoy iti pammati, agbiagkayton kas Kristiano ken maisalakan.”

Nakalkaldaang a Resulta ti Panangadipen

Babaen ti pananganamong ti simbaan iti panangadipen, impagarupna a maispal dagiti managbasol. Nupay kasta, dayta ti nangisagana laeng iti masanguanan idi a panagsisina, ta kasta unay ti panagkitakit dagiti Africano a mangidian kadagiti narelihiosuan a kostumbre ken pammatida. Isu a nagadu ita a taga Brazil ti mangal-alagad iti sinkretismo​—ti naglaok a Katolisismo ken ti relihion ti tribu dagiti Africano.

Nupay adda idi ti sumagmamano a nangibilang a makagunggona ti pananganamong ti simbaan kadagiti kasapulan ti ekonomia idi maysa pay laeng a kolonia ti Brazil, napaneknekan a makadidigra dayta iti napaut a tiempo. Ti ipapatay ken panagsagaba nga imbungana ti nangpataud kadagiti saludsod maipapan iti etika ti simbaan, ket saan a masungbatan dagitoy iti makapnek. Para iti maysa a historiador, ti pananganamong iti panangadipen ket panangtulad iti kababalin dagiti inlunod ni mammadto Isaias gapu ta ibagbagada idi iti kastoy: “Ti naimbag ket dakes ken ti dakes ket naimbag.”​—Isaias 5:20.

 Maikontra iti Biblia ti Abusado a Panangadipen

Ibatad ti Biblia a di anamongan ni Jehova a Dios ti ‘tao a mangdomdominar iti tao iti pakadangrananna,’ ket nairaman iti daytoy ti abusado a panangadipen. (Eclesiastes 8:9) Kas pagarigan, sagudayen ti Linteg ti Dios iti Israel nga ipapatay ti dusa ti panangkidnap ken panangilako iti tao. (Exodo 21:16) Agpayso nga adda sistema ti panangadipen iti ili ti Dios idi ugma, ngem naiduma dayta iti mangirurumen a kita ti panangadipen a naisalaysay iti daytoy nga artikulo. Kinapudnona, ti laengen panangikeddeng ti dadduma nga Israelita nga adipen nga agtalinaed kadagiti apoda idi mawayawayaanda koman ti nalawag a mangipakita a saan nga abusado ti panangadipen ti ili ti Dios. (Deuteronomio 15:12-17) Gapuna, interamente a panangballikug iti Kasuratan ti panangibaga a ti panangadipen idi dagiti Israelita ti mangikalintegan iti kinauyong a mapaspasamak iti intero a historia. *

Ikarkari ni Jehova a Dios iti Saona a ti Nasantuan a Biblia, nga agpatingganton ti amin a kita ti panangadipen. Anian a ragsaktayo ta idiay baro a lubong ti Dios, saanton nga agbiag dagiti tattao a mabutbuteng gapu iti nauyong a panangtrato ti naulpit nga amo. Imbes ketdi, “pudno nga agtugawdanto, tunggal maysa iti sirok ti puon ti ubasna ken iti sirok ti kayona a higos, ket awanto ti asinoman a mamagpigerger kadakuada.”​—Mikias 4:4.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 15]

Ikarkari ni Jehova a Dios nga agpatingganton ti amin a kita ti panangadipen

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 13]

AGPAAY ITI PANAGSERBI ITI DIOS WENNO PANAGGANANSIA?

Kinuna ni Fernão de Oliveira, maysa a Portugues nga eskolar idi maika-16 a siglo, a ti kinaagum​—saan a ti kinaregta iti panagebanghelio​—ti nangtignay kadagiti negosiante iti adipen. Dagiti bapor manipud Europa a nagkarga kadagiti tagilako ti nangisubor iti adu a kautibo kadagiti sangladan ti Africa. Naibiahe met dagitoy a kautibo kadagiti kontinente ti America ken naisukatda iti asukar, a naipan met idiay Europa tapno mailako. Nagadu ti naganansia agpadpada dagiti negosiante ken ti Monarkia ti Portugal iti daytoy a tallo a ruta ti negosio. Nakaganansia uray dagiti klero, agsipud ta adda buis a siningir dagiti padi iti panangbautisarda iti tunggal Africano sakbay a naipan dagitoy kadagiti kontinente ti America.

[Kahon iti panid 14]

DAGITI GIDDATO A KRISTIANO?

“Idi rugrugi ti maikasangapulo ket pito a siglo, nagbalin a gagangay ti panagbautisar dagiti adipen idiay Africa sakbay a pumanawda,” kinuna ti historiador a ni Hugh Thomas iti librona a The Slave Trade. “Kaaduanna, awan a pulos ti naisuro kadagiti adipen sakbay daytoy a seremonia, ken adu, nalabit ti kaaduan kadakuada ti awan man laeng ti nasaksakbay a pannakaammoda nga adda Dios dagiti Kristiano. Isu a nakaugalian laeng ti panangbautisar.”

Kinuna ni Propesor Thomas a kadawyanna, maipan dagiti kautibo iti maysa a simbaan. Adda katekista sadiay a maysa met la nga adipen. Kasaritana dagiti adipen babaen ti nakayanakanda a pagsasao maipapan iti pannakakomberteda. “Kalpasanna, adda padi a lumabas kadagiti masmasdaaw nga adipen,” kinuna pay ni Thomas, “sana ikkan ti tunggal maysa kadakuada iti Nakristianuan a nagan, a nasaksakbay a naisuraten iti maysa a papel. Mangiwarakiwak met iti asin iti dila dagiti adipen, sana pasarunsonan iti bendita. Kamaudiananna, nalabit kastoy ti kunana, babaen ti maysa a managipatarus: ‘Ibilangyo itan nga annaknakayo ni Kristo. Agdaliasatkayton nga agturong iti teritoria ti Portugal. Maadalyonto sadiay ti narelihiosuan a sursuro dagiti Katoliko. Pulos a diyon panunoten pay ti naggapuanyo nga ili. Dikay mangmangan iti aso, utot, wenno kabalio. Mapnekkayon.’”

[Ladawan iti panid 13]

Ni Papa Nicholas V

[Credit Line]

Culver Pictures

[Ladawan iti panid 15]

Panangbasnut iti publiko, nga inladawan ti mismo a nakakita iti dayta a ni Johann Rugendas idi maika-19 a siglo

[Picture Credit Line iti panid 15]

Lamina dagiti adipen iti panid 13 ken 15: De Malerische Reise in Brasilien de Johann Moritz Rugendas, cortesia da Biblioteca Mário de Andrade, São Paulo, Brasil