Panangmatmat iti Lubong

“Kabassitan iti Lubong”

“Ti kabassitan nga alutiit iti lubong,” a tallo a kakapat laeng ti maysa a pulgada wenno 2 a sentimetro ket nasarakan kadagiti gukayab ti Jaragua National Park idiay Dominican Republic. “Ti pannakaibus ti danum iti bagina ti kangrunaan a pagpeggadanna, agsipud ta nagdakkel ti kudilna no idilig iti bagina,” kuna ti The Times ti London. “Ti parsua ket saan laeng a ti kabassitan nga alutiit no di ket ti kabassitan kadagiti amniote, maysa a grupo a buklen ti amin a 23,000 a kita ti reptilia, tumatayab ken mamalia.” Ti kakaisuna a kakompetensiana iti kabassitna ket ti maysa nga alutiit nga agnanaed iti asideg ti British Virgin Islands. Kuna pay ti periodiko: “Ipagpannakkel met ti Caribe nga addaan dayta iti Bee Hummingbird, ti kabassitan a tumatayab iti lubong, a 5 a sentimetro ti kaatiddogna, ken ti Lesser Antillean Threadsnake, ti kaiingpisan nga uleg, a mabalin a sumrek iti lapis no maikkat ti bugasna.”

 Dagiti Padles a Pulos a Di Natungpal

“Iti gunglo dagiti mammadles, astrologo, ken mammadto, naan-anay manen a natungdayda idi tawen 2001,” kuna ti periodiko nga Aleman a Süddeutsche Zeitung. Kastoy ti konklusion dagiti eksperto ti Forum for Parasciences idiay Alemania kalpasan nga inusigda dagiti padles iti dayta a tawen. Ti maysa a makagapu ket awan kadagita a mannakiuman iti lubong dagiti espiritu ti nakaipakpakauna kadagiti iraraut idi Setiembre 11 wenno ti gubat idiay Afghanistan. Dida met naipadles ti ikakapuy ti ekonomia idiay Alemania. Imbes ketdi, optimistikoda unay idi maipapan iti masakbayan. Adda maysa a situtured a nagipadto nga irugi ti lubong ti “panawen ti talna” idi 2001. Uray no pumudno ti padto ti tattao kadagiti manmano a kasasaad, awan ti makaipakpakauna kadagiti eksakto a mapasamak, kuna ti periodiko, sana innayon: “Nupay kasta, adda dakkel nga ebidensia a kadawyan iti tao ti agkamali.”

Naan-anay a Minamaag ti Kaadda Dagiti Bomba a Maimula iti Daga

“Adda nasurok a 110 [a milion] a bomba a naimula iti intero a daga. Ag-$33 [a bilion] ti magastos iti panangikkat kadagitoy ken 1,100 a tawen ti kasapulan tapno maikkat dagitoy sigun iti agdama a kapartak ti panangikkat,” kuna ti periodiko ti Britania a The Guardian. “Mamin-25 a daras a naparpartak ti pannakaikabil kadagiti bomba ngem ti pannakaikkat kadagitoy,” ket nanipud idi 1975, nasurok a sangamilion a tattao ti napukolan wenno natayen gapu kadagitoy​—agraman ti 300,000 nga ubbing. Kagudua iti amin nga adulto ken nasurok a kagudua iti amin nga ubbing a makabaddek iti bomba ti matay sakbay a maipanda iti ospital. “Agdinamag a di mapangnamnamaan dagiti soldado iti panangirekord ken panangidulinda iti rekord ti luglugar a nakaimulaan ti adu a bomba,” kuna pay ti periodiko, ket adu a “bomba ti basta mayanud no aglayus ken maimula iti sabali manen a lugar, ket masansan a kadagiti disso nga awanan idi kadagiti bomba.” Nupay dandani nagsardengen ti internasional a negosio iti bomba a maimula iti daga, 230 a milion agingga iti 245 a milion ti kaskasdi a naidulin iti intero a lubong. Sigun iti International Campaign to Ban Landmines, 15 a gobierno ken ag-30 nga organisasion dagiti terorista ken gerilia ti mangus-usar pay laeng kadagitoy.

Pannakadidigra ti Kulibangbang a Monarch

Gapu iti nakaro a bagyo iti kalam-ekna idi Enero, a sinaruno ti makaketter a paniempo, nadadael ti dua a kadakkelan a kolonia dagiti kulibangbang a monarch idiay Mexico. Kas naipadamag iti The New York Times, pinattapatta dagiti managsukisok a “napapatay ti 74 a porsiento kadagiti monarch iti kolonia ti Sierra Chincua ken 80 a porsiento iti kolonia ti Rosario. Mairaman ti sumagmamano a babbabassit a kolonia, . . . dagiti kulibangbang kadagitoy a kangrunaan a kolonia ti mangbukel iti intero a grupo dagiti agpapaadu a monarch iti makindaya nga Estados Unidos ken Canada.” Ag-220 milion agingga iti 270 a milion a kulibangbang ti kimter ken natnag manipud kadagiti nagkaptanda a kayo. Iti sumagmamano a lugar, nasurok a 30 a sentimetro ti kangato dagiti namuntuon a natay a kulibangbang. Nupay maibilang a saan nga agpegpeggad a maungaw dagitoy a kita ti kulibangbang uray no nagadu ti natay, kinuna dagiti managsukisok a gapu ta bimmassiten ti bilangda, nalaklakan a maungaw dagitoy gapu iti paniempo ken sakit iti masanguanan. Agdindinamag dagiti monarch gapu iti nakaskasdaaw, sangsangkagiddan, ken agpaamianan nga iyaakar ti adu kadakuada manipud Mexico iti kada primavera. Agitlogda idiay abagatan nga Estados Unidos. Dagitoy ket mangpataud iti ad-adu pay a kulibangbang nga agtultuloy nga umakar, nga uray la a makadanonda agingga idiay Canada no kalgaw.

“Umiso Ngem Naindaniwan”

Ti Biblia ket “saan a parparbo ken mas napaypayso ngem iti dati a maipagarup,” kuna ti Terre sauvage a magasin a Pranses maipapan iti nakaparsuaan. Imbaga dagiti naturalista nga agtartrabaho idiay Israel a nupay narelihiosuan a libro ti Biblia, aglaon dayta iti “umiso, ken eksakto a kapaliiwan maipapan kadagiti animal.” Babaen ti panangibagana a “dagiti Salmo ken ti Proverbio ket napateg a gubuayan ti impormasion” para kadagiti naturalista, kinuna pay ti artikulo: “Ti libro a Job . . . ket mangted iti umiso ngem naindaniwan a panangiladawan iti panagsikog ti atap a kalding agraman ti nainkasigudan a pagnanaedan ti atap nga asno ken hipopotamo.”

Ti “Di Agkabagay a Pareha”

“Aniaman a relasion ti kabaian a leon ken ti maysa nga urbon nga antilop a maawagan iti oryx ket nalabit apagbiit, ken makapapatay para iti urbon,” kuna ti The Economist. Nupay kasta, makita iti retrato a naipakuyog iti dayta nga artikulo ti maysa a kabaian a leon ken maysa nga urbon a sitatalna nga agkakaidda. Kuna pay ti artikulo: “Daytoy di agkabagay a pareha ket naiparna a nakita iti reserbasion dagiti animal idiay Samburu, Kenya, idi maika-21 ti Disiembre, sa natunton ken rinetrato ti . . . dua a retratista kadagiti atap nga animal, agingga nga immay ti sabali pay a leon a nangpatay iti urbon idi maika-6 ti Enero.” Maysa kadi daytoy a pagarigan ti nasapa a panagsursuro a makipulapol, nga iti dayta a kasasaad ket akseptaren ti maysa a kasuno nga ina ti sabali nga animal kas bukodna nga anak kalpasan ti panagpasngayna? Awan ebidensia a mangpasingked iti dayta, kuna ti The Economist. “Ti karkarna iti daytoy a pagarigan ket sibibiag pay laeng ken agpaspasuso ti ina nga oryx, ken ubing pay laeng ti kabaian a leon ken awan pay laeng ti pagilasinan a napadasannan ti nagpasngay.” Kanayonanna, “ti kabaian a leon ti simmurot iti urbon (kas pagarigan, idi nagsubli dayta iti inana tapno agsuso), saan ketdi a ti urbon ti simmurot iti kabaian a leon.” Kastoy ti konklusion ti artikulo: “Maysa pay laeng a misterio no apay a kayatna nga akseptaren ti maysa nga animal a manggargari koma iti nainkasigudan a kababalinna a pumatay ken mangan iti dayta.”

Dagiti Nabaybay-an a Taraken

“Iti tunggal umili, ad-adu ti taraken dagiti Australiano ngem iti aniaman pay a kagimongan iti lubong,” kuna ni Hugh Wirth, ti nasional a presidente ti Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals. Nupay kasta, impadamag ti periodiko a The Australian a “135,000 a taraken ti nabaybay-an idi 2000-01 a pinansial a tawen” ken “dandani 60 a porsiento kadagidiay nga animal ti napapatay iti naasi a pamay-an.” Apay a nagadu nga animal ti nabaybay-an? Ti maysa a makagapu ket kanayon latta nga agpili dagiti tattao kadagiti di maitutop a puli ti animal para kadagiti kasasaadda. Kanayon nga agkamali dagiti nagannak a gumatang kadagiti pangtrabaho nga aso para kadagiti annakda​—dagidiay agkasapulan iti panangsanay, ehersisio, ken pannakaaywan. Nupay kasta, immadu dagiti nakagat iti aso gapu kadagiti pangtrabaho nga aso. No maipapan iti panagpili kadagiti taraken, kastoy ti kuna ti The Australian: “Dika gumatang iti taraken gapu iti emosionmo. Panunotem ti espasio iti balaymo, kasasaad ti pamiliam ken makukuartam. Dimo itantan a suruan ti aso nga agtulnog kenka. No napapaut ti panangitantanmo, kumarkaro ti kinalokona. Laglagipem a napaut dagiti epekto ti igagatang iti animal.”

Sakit Gapu iti Baro a Kotse

“Sigun iti panagsukisok . . . adu ti agadiwara a makasabidong nga angot manipud kadagiti baro a lugan kalpasan ti innem a bulan ken napapaut pay manipud idi nailako dagitoy,” kuna ti Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO) idiay Australia. Dadduma kadagiti makapapatay nga angot nga agadiwara iti uneg dagiti baro a kotse ket pakairamanan ti benzene, acetone, ethylbenzene, n-hexane, toluene, ken xylene isomers​—ket makadangran amin dagitoy kadagiti tattao. Mabalin nga agsakit ti ulo, maulaw, mariribukan, aggagatel dagiti mata, agong, ken karabukob dagiti tsuper a makalang-ab kadagitoy a kemikal. Sigun ken ni Dr. Steve Brown, pangulo ti panagsirarak ti CSIRO maipapan iti kalidad ti angin, “no agtugawka iti uneg ti kotse, mabalin a makalang-abka iti makapapatay nga angot nga ad-adu ngem iti limitasion nga inkeddeng ti Australia’s National Health & Medical Research Council.” Tapno makissayan dagiti posible a peggad, isingasing ni Brown a no mabalbalin, “ket siertuen dagiti makinkua kadagiti baro a kotse nga adu nga angin manipud iti ruar ti sumrek iti lugan bayat nga agmanmanehoda, iti di kumurang nga innem a bulan kalpasan a nagatang ti lugan.”