Dagiti Di Madmadlaw nga Igam​—Agpayso Aya a Napeggadda?

NO TIEMPO ti gubat, saanen a baro dagiti panangikagumaan a mangpapatay babaen iti sakit. Bayat ti maika-14 a siglo, idiay makindaya a Europa, dagiti bangkay ti adu a biktima ti makaakar unay ken makapagurigor a sakit a plague (a maawagan met iti black death) ket naipalladaw iti pader ti maysa a nalakub a siudad. Iti maysa nga insidente 400 a tawen kalpasanna, inggagara nga inikkan dagiti polis ti Britania dagiti American Indian kadagiti ules a kontaminado iti burtong bayat ti maysa a saritaan maipapan iti talna kabayatan ti Gubat dagiti Pranses ken Indian. Nangpataud daytoy iti epidemia isu a simmuko dagiti Indian. Nupay kasta, idi laeng arinunos ti maika-19 a siglo a natakuatan a makapataud dagiti mikrobio iti makaakar a sakit. Daytoy a pannakaammo ti nangted iti baro ken nakaam-amak a gundaway a ti sakit ket mabalin nga usaren kas maysa nga igam.

Siempre, gapu iti irarang-ay ti medisina ken siensia, napataud met dagiti agas ken bakuna. Nagsayaat dagitoy a mangagas ken manglapped iti sakit. Ngem nupay adda dagitoy nga irarang-ay, dagiti makaakar a sakit ket nagtalinaed latta a di maparmek a kabusor, a mangpappapatay iti nasurok a 17 a milion a tattao iti kada tawen​—agarup 50,000 iti kada aldaw. Nakalkaldaang unay a kasasaad dayta: Bayat nga ipampamaysa dagiti nasaririt a lallaki ken babbai ti biagda tapno maparmek ti sakit dagiti tattao, ipampamaysa met ti dadduma ti laing ken kinasigoda iti panangparmek kadagiti tattao babaen iti sakit.

Dagiti Panangikagumaan a Mangiparit Kadagiti Biolohikal nga Igam

Iti nasuroken a 25 a tawen, ti Estados Unidos, ti dati nga Union Soviet, ken ti sumagmamano pay a nasion ket sipipinget a nangpataud kadagiti biolohikal nga igam. Ngem idi 1972, nagnunumo dagiti nasion nga iparitda dagitoy nga igam. Nupay kasta, dadduma a pagilian ti sililimed a nagtultuloy a nagpataud ken nagsirarak, isu a nakaurnongda iti adu a makapapatay a biolohikal a substansia a kas iti mikrobio, bakteria, wenno dadduma pay a makasabidong a biolohikal a produkto, agraman dagiti pamay-an tapno maiwaras dagitoy.

Apay nga opisial a naiparit dagita nga igam? Sigun iti kapanunotan idi kattapog ti dekada 1970, nupay nasamay a mangpapatay dagiti biolohikal a  substansia, nakapuy dagitoy nga igam iti paggugubatan. Ti maysa a rason ket saan a giddato dagiti epektoda​—mabayag nga agparang dagiti sintoma. Ti sabali pay a rason ket agpannuray ti kinaepektiboda iti nadumaduma a kapigsa ti angin ken kasasaad ti paniempo. Naamiris met dagiti nasion a no agusar ti maysa a nasion kadagiti biolohikal nga igam a manggubat iti sabali, mabalin a bumales ti puntiria a nasion kadagiti bukodna a biolohikal nga igam wenno nuklear nga igam. Kamaudiananna, karimon ti adu a tattao ti inggagara a panangiwaras kadagiti sibibiag nga organismo a mangbaldado wenno mangpapatay iti padada a tattao.

Awan kadagitoy a rason ti makalapped kadagiti tattao a marurod unay ken agregget a manglabsing kadagiti nainkasigudan a moral nga alagaden. Kadagidiay kayatda ti pumatay iti uray siasino, magustuanda unay dagiti biolohikal nga igam. Mabalin a sililimed a mapataud ken maiwaras dagiti biolohikal nga igam. Di mailasin ti kinasiasino ti rumaut, ken uray maammuan, narigat a balsen dagiti agkakanaig a grupo dagiti aktibista a terorista iti adu a pagilian. Kasta met a ti di madmadlaw, di makita, nabannayat, ken makapapatay a biolohikal nga iraraut mabalin a pakapuyenna dagiti tattao babaen laeng ti panaglagaw. Ti panangraut kadagiti mula wenno taraken ket mabalin a mangpataud iti kinakurang ti taraon ken pannakadadael ti ekonomia.

Ti bassit a magastos iti panangpataud kadagiti biolohikal nga igam ti maysa pay a pakaguyugoyan. Iti maysa a panangusig, napagdilig ti gastos iti panangpapatay kadagiti di masalsalakniban a sibilian iti las-ud ti maysa a kilometro kuadrado babaen iti nadumaduma nga igam. Ti napattapatta a gastos kadagiti gagangay nga igam ket $5,000, $2,000 kadagiti nuklear nga igam, $1,500 kadagiti igam a nerve gas, ken $2.50 kadagiti biolohikal nga igam.

Teknolohikal a Tubeng Kadagiti Terorista

Sigun kadagiti padamag ti media, ageks-eksperimento ti sumagmamano a grupo dagiti terorista kadagiti biolohikal nga igam. Ngem adda dakkel a nagdumaan ti panageksperimento kadagiti biolohikal nga igam ken ti panangibanag iti epektibo a panangraut babaen kadagitoy.

Tapno naballigi, masapul a parmeken ti maysa a terorista wenno organisasion dagiti terorista ti adu a karit iti teknolohia. Umuna, masapul a makagun-od ti terorista iti umdas a kaadu ti makapapatay a kita ti mangpataud-sakit a bakteria. Maikadua, masapul nga ammona ti umiso ken natalged a panangtaming kadagitoy a bakteria. Maikatlo, masapul nga ammona a patauden ti adu kadagitoy. Bassit laeng ti kasapulan a mikroorganismo nga umdas a mangdadael iti namulaan a talon, pangen dagiti animal, wenno siudad ti tattao, no daytoy ket siuumiso a maiturong iti puntiria. Ngem dagiti mikrobio ket saan nga agpaut iti ruar ti laboratorio. Kinapudnona, bassit laeng kadagiti biolohikal a bakteria wenno virus ti makadanon iti puntiria a populasion, isu a nagadu ti kasapulan tapno maiwaras ti makadidigra a panangraut.

Saan la a dayta. Masapul nga ammo ti terorista no kasanona a pagtalinaeden a sibibiag ken nasamay dagiti bakteria manipud iti nakapataudanda agingga iti pakaiwarasanda. Kamaudiananna, masapul nga ammona no kasano ti epektibo a panangiwaras kadagita. No kasta, masapul nga ammona ti umiso a kaadu ti bakteria a maiwaras iti biktima, nga umdas a mangimpeksion iti kalkalainganna ti kalawana a lugar. Nasurok a sangapulo a tawen ti nabusbos ti nalaing a grupo dagiti managsirarak ti E.U. maipapan iti panagusar kadagiti makadangran a mikroorganismo, kas igam iti gubat tapno makapataudda iti mapangnamnamaan a sistema ti pannakaiwaras dagiti biolohikal nga igam. Apaman a ti biolohikal nga igam ket naiwarasen iti atmospera, mainitan ken maipasidong iti nadumaduma a temperatura, isu a mabalin a matay ti mikroorganismo. No kasta, kasapulan ti detalyado a pannakaammo iti reaksion dagiti biolohikal nga organismo iti angin, tapno mausar dagitoy kas igam.

 Gapu iti nagadu a nairaman a lapped iti teknolohia, di pakasdaawan a manmano dagiti naigay-at a panangraut dagiti terorista babaen ti pannakausar dagiti biolohikal nga igam. Maysa pay, manmano ti matay kadagita a panangraut. Iti nabiit pay, lima a tao ti natay idiay Estados Unidos gapu kadagiti surat a kontaminado iti anthrax. Makadidigra dayta, ngem basbassit ti natay ngem kadagiti matay iti bassit nga eksplosibo wenno uray iti pistol. Pattapattaen dagiti managsirarak a nanipud idi 1975, iti 96 a porsiento kadagiti panangraut iti intero a lubong babaen kadagiti kemikal wenno biolohikal nga igam, tallo laeng a tattao ti natay wenno nasugatan iti kada panangraut.

Gapu ta nabigbigda a narigat ti mangisayangkat iti naballigi a biolohikal nga iraraut, kinuna ti British American Security Information Council: “Nupay maipasango dagiti gobierno kadagiti pammutbuteng iti kemikal ken biolohikal a terorismo, patien ti kaaduan nga analista a dagiti maatap a makadidigra a pasamak a pakatayan ti adu, nupay mabalin a mapasamak, ket mabalin a matungday.” Ngem nupay manmano a mapasamak, nakaam-amak dagiti pagbanagan ti kasta a panangraut.

Ti Dakes a Damag

Agingga ita, naiparangmin dagiti kasla pangnamnamaan iti masanguanan: Ipasimudaag agpadpada ti teknolohia ken ti historia a di mapasamak ti makadidigra a biolohikal a panangraut. Ngem ti dakes a damag ket daytoy: Ti historia ket saan a mapagtalkan a giya para iti masanguanan. Nupay di nagballigi dagiti napalabas a panangraut, mabalin nga agballigi dagiti panangraut iti masanguanan.

Adu ti madanagan. Umad-adu dagiti terorista a kasla determinado a pumatay iti adu a tattao. Saan la a kumarkaro ti kinamoderno ti teknolohia nga us-usaren ti adu a grupo dagiti terorista no di ket dadduma a terorista ket addaan iti kuarta ken teknolohikal a pannakaammo a kaasping ti adda iti dadduma a gobierno.

Kasla saan a madanagan dagiti eksperto maipapan iti panangipalubos dagiti nasion nga usaren ti grupo dagiti terorista dagiti biolohikal nga igam. Kinuna ti maysa nga analista: “Kasano man ti kinaulpit, kinaambisioso, ken nakaro a pannakaiduma ti ideolohia dagiti gobierno, agkedkedda a mangipasa iti nagadu a moderno nga igam kadagiti terorista no saanda a naan-anay a makontrol; mabalin a magargari dagiti gobierno a mangusar kadagita nga igam iti damo a panangraut, ngem mabalin nga usarenda laeng dagitoy a pammutbuteng imbes nga aktual a pakigubatda.” Ti ad-adda a pakadanagan dagiti eksperto ket mabalin a maallukoy dagiti nalalaing a sientista nga agtrabaho a maipaay iti grupo dagiti terorista gapu iti tukon a dakdakkel a sueldo ken benepisio.

Nadisenio a Mangpataud iti Sakit

Makapadanag met dagiti irarang-ay iti bioteknolohia. Ammon dagiti sientista a baliwan ti pakabuklan dagiti bakteria tapno mapagbalinda dagitoy a makapapatay unay ngem nalaklaka a tamingen. Kabaelanda a sukatan ti gene dagiti di makadangran a mikroorganismo tapno agpataud dagitoy kadagiti sabidong. Mabalin met a baliwan dagiti organismo tapno saan a madlaw kadagiti gagangay a pamay-an ti panangilasin kadagitoy. Kasta met a mabalin a madisenio dagitoy a naandur kadagiti antibiotiko, gagangay a bakuna, ken panangagas. Kas  pagarigan, dagiti sientista a timmalikud iti dati nga Union Soviet ti nangibaga a nakapataudda iti maysa a kita ti plague a makaandur iti 16 nga antibiotiko.

Mabalin nga umadu pay dagiti pagpilian kadagiti masanguanan nga irarang-ay ti bioteknolohia ken genetic engineering. Kabaelan dagiti sientista a baliwan ti pakabuklan dagiti organismo tapno makadisenioda manen wenno makabukelda iti nakaad-adu a biolohikal nga igam​—nga ad-adda a makapapatay ken naan-andur, ken nalaklaka a mapataud ken maiwaras. Mabalin a madisenio dagitoy tapno nalaklaka a mailasin ken makontrol dagiti epektoda. Mabalin a madisenio dagiti bakteria tapno matayda kalpasan ti sumagmamano a panagbingay dagiti selula​—mamapatayda ket kalpasanna, mataydan.

Mabalin met a mapataud dagiti ekstraordinario  nga igam iti masanguanan. Kas pagarigan, adda dagiti espesipiko unay nga igam a mabalinda a makadadael iti sistema ti imiunidad​—imbes a makaptan ti biktima iti maysa a kita ti sakit, mabalin nga agsakit iti nadumaduma. No rumsua ti virus a kaasping ti AIDS, siasino ti makaammo no gagangay a rimsua dayta wenno daytat’ nabalbaliwan ti gene-na a mikroorganismo a naggapu iti laboratorio ti kabusor?

Dagiti irarang-ay iti teknolohia binalbaliwanda ti panagpampanunot dagiti kameng ti militar. Insurat ti maysa nga opisial ti U.S. Navy: “Dagiti diseniador kadagiti igam karugrugida pay la a sukisoken ti maaramidan ti nakaskasdaaw a panagbalbaliw a nainaig iti bioteknolohia. Mamagpanunot ti pannakaamiris nga ad-adunto pay ti mapasamak nga irarang-ay iti masanguanan ngem iti napalabas.”

[Kahon iti panid 6]

Ania ti Biolohikal a Pannakigubat?

Ti termino a “biolohikal a pannakigubat” tuktukoyenna ti inggagara a panangiwaras iti sakit kadagiti tattao, animal, wenno mula. Rumsua ti sakit no ti puntiria a populasion ket maimpektaran kadagiti sibibiag nga organismo. Umadu dagitoy nga organismo (dadduma ti agpataud iti sabidong), ket inton agangay, madlawen dagiti sintoma ti sakit. Mabalin a makabaldado ti dadduma a biolohikal nga igam, makapapatay ti dadduma. Mabalin a mausar pay ti dadduma a mangraut ken mangdadael kadagiti mula.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

Impormasion Maipapan Iti Biolohikal Nga Igam

Anthrax: Makaakar a sakit a patauden ti bakteria nga agpataud iti spore. Dagiti umuna a sintoma ti pannakalang-ab iti anthrax ket mabalin a kas iti panateng. Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, kumaro dagiti sintoma agingga iti di pannakaanges ken nakaro a depression. Masansan a makapapatay daytoy a kita ti anthrax.

Kadagiti tattao a nakalang-ab iti anthrax, mabalin a malapdan ti impeksion babaen kadagiti antibiotiko. Nasken a masapa a maagasan; mabalin a matayda no maitantan.

Saan a makaakar ti anthrax ket mabalin a saan a pulos a mayakar.

Idi maudi a ngalay ti maika-20 a siglo, sumagmamano a pagilian ti nangpataud iti anthrax kas igam, agraman ti Estados Unidos ken ti dati nga Union Soviet. Immadu ti bilang dagiti nasion a maipagarup nga addaan kadagiti biolohikal nga igam manipud iti 10 idi 1989 agingga iti 17 idi 1995. Saan a nalawag no mano kadagitoy a pagilian ti agpatpataud iti anthrax. Sigun iti maysa a pattapatta ti gobierno ti E.U., no maiwaras ti 100 a kilo nga anthrax a kas iti angep iti maysa a dakkel a siudad, mabalin a makapapatay dayta a kas iti bomba hidrohena.

Botulism: Maysa a sakit a mangparalisado kadagiti masel a patauden ti bakteria nga agpatpataud iti sabidong. Dagiti sintoma ti botulism nga agtaud iti taraon ket pakairamanan ti nakapuy a panagkita, agkeppet a mata, beddal a panagsao, marigatan nga agalimon, ken namaga a ngiwat. Kumapuy dagiti masel manipud kadagiti abaga agingga kadagiti saka. Ti pannakaparalisado dagiti masel a mausar iti panaganges ket agtungpal iti ipapatay. Saan a mayakar ti botulism iti sabali a tao.

No nasapa a masumra ti sabidong, saan unay a nakaro dagiti sintoma ken mabalin a saan a makapapatay.

Ti sabidong a botulinum ti kaykayatda a biolohikal nga igam ta dayta ket maysa kadagiti kasamayan a naammuan a makasabidong a substansia, nalaka a patauden, ken ibiahe. Maysa pay, masapul a napapaut ti kanayon a pannakaaywan dagidiay masabidongan. Maatap nga adda sumagmamano a pagilian nga agpatpataud iti sabidong a botulinum kas biolohikal nga igamda.

Plague: Makaakar unay a sakit a patauden ti maysa a bakteria. Gurigor, sakit ti ulo, panagkapsut, ken uyek dagiti umuna a sintoma ti makapapatay a pneumonic plague. Sumaruno a maawan iti puot gapu iti pannakasabidong ti dara, ket no di maagasan a dagus iti antibiotiko, sigurado a matay.

Mayakar ti sakit iti sabali a tao babaen iti tedted a katay.

Iti las-ud ti lima a tawen bayat ti maika-14 a siglo, pinapatay ti plague ti agarup 13 a milion a tattao idiay China ken 20 agingga iti 30 a milion idiay Europa.

Bayat ti dekada 1950 ken 1960, agpadpada ti Estados Unidos ken ti dati nga Union Soviet a nangpataud kadagiti pamay-an ti panangisaknap iti pneumonic plague. Mapapati a rinibu a sientista ti nangaramid iti plague kas biolohikal nga igam.

Burtong: Makaakar unay a sakit a patauden ti virus. Dagiti damo a sintoma ket pakairamanan ti nangato a gurigor, pannakabannog, panagsakit ti ulo, ken bukot. Kalpasanna, rumsua dagiti naapges a sugat a napno iti nana. Matay ti maysa iti kada tallo a biktima.

Napukaw ti burtong iti intero a lubong idi 1977. Nagpatingga ti burtong gapu iti kanayon a panagbakuna idi ngalay ti dekada 1970. Saan nga ammo ti kapigsa ti resistensia dagiti nabakunaan a tattao sakbayna. Awan ti nasarakan nga agas ti burtong.

Mayakar ti sakit iti sabali a tao babaen iti tedted a katay. Dagiti naimpektaran a kawes wenno abbong ti kama ket mayakarda met ti virus.

Nangrugi idi 1980, nangyusuat ti Union Soviet iti naballigi a programa a mangpataud iti adu a virus ti burtong a mabalin nga ipatulod iti intercontinental ballistic missile. Adda met dagiti panangikagumaan a mangpataud iti kita ti virus ti burtong a napigpigsa ken ad-adda a makaakar.

[Ladawan]

Ti bakteria ti anthrax ken spherical spore

[Credit Lines]

Gubuayan: U.S. Centers for Disease Control and Prevention, Johns Hopkins Center for Civilian Biodefense Studies.

Biktima ti anthrax: CDC, Atlanta, Ga.; bakteria ti anthrax: ©Dr. Gary Gaugler, Photo Researchers; bakteria ti botulism: CDC/Courtesy of Larry Stauffer, Oregon State Public Health Laboratory

Bakteria ti Plague: Copyright Dennis Kunkel Microscopy, Inc.; virus ti burtong: ©Meckes, Gelderblom, Eye of Science, Photo Researchers; biktima ti burtong: CDC/NIP/Barbara Rice

[Ladawan iti panid 7]

Iti nabiit pay, dagiti surat a naikkan iti anthrax nangisaknapda iti panagamak

[Credit Line]

AP Photo/Axel Seidemann

[Ladawan iti panid 7]

Kalpasan ti Gulf War, nadadael dagiti kemikal/biolohikal a bomba a nairanta a maiwaras iti tangatang

[Credit Line]

AP Photo/MOD