Nakemmeg iti Bimmalitok a Tedted

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY DOMINICAN REPUBLIC

AGAP-APURA idi ti maysa a kuton iti puon ti kayo. Dina ammo nga adda peggad iti masungadanna. Pagammuan ta nailumlom ti maysa a sakana, kalpasanna ti maysa pay, agingga a saanen a nakapanaw iti kasla diro a resina ti kayo. Naminsan pay a nagtedted ti bimmalitok a resina ket nalapunosen ti kuton. Talaga a saanen a nakalung-aw. Kamaudiananna, ti nagtukel a napigket a resina a naglaon iti kuton ket natinnag iti daga. Ti nabalkut a kuton ket inyanud ti tudo iti karayan ken nailumlom iti lan-ak. Rinibu a tawen ti napalabas sa nasarakan ti kuton, a naan-anay a naipreserba iti bimmalitok a tedted. Timmangkenen ti resina a nagbalin nga amber​—maysa kadagiti kapatgan a gameng ti tao.

Kasano kaadu ti ammotayo maipapan iti amber? Adda aya maipakaammo ti amber ken ti naitanem iti unegna nga insekto maipapan iti nabayagen a napalabas? Adda aya solusionda tapno mapataud manen dagiti nabayagen a naungaw a kita ti biag?

Balitok iti Amianan

Rinibu a tawenen nga interesado ti tao iti misterioso a nagtaudan ti amber agraman iti naraniag ken bimmalitok a kinapintasna. Malaksid iti dayta, kasla adda nakaskasdaaw a birtud ti amber! Idi agarup 600 K.K.P., nadlaw ti Griego a sientista a ni Thales a no maigusagos ti amber iti lupot, dumket iti dayta dagiti dutdot ken babassit a garami. Daytoy “nakaskasdaaw a birtud” ket maawagan iti static electricity. Kinapudnona, iti dadduma a lenguahe, ti sao a naipatarus nga “elektrisidad” ket nagtaud iti sao nga elektron​—Griego a sao para iti amber. Kalpasan laeng ti dua a ribu a tawen a naammuan ti Ingles a pisiko a ni William Gilbert a malaksid iti amber, adda pay dadduma a substansia a mangpataud met iti static electricity.

Idi agarup 54 agingga iti 60 K.P., nangibaon ni Nero nga emperador ti Roma iti maysa nga opisial ti buyot a mangtunton iti pagtataudan daytoy napateg a substansia. Iti panagdaliasatna a nagpaamianan, nasarakanna dayta​—iti Baltic Coast​—ket nangyawid iti ginasut a kilo nga amber.  Idiay Roma, maipatpateg idi ti amber gapu iti kinapintasna ken maipagarup a masalaknibanna manipud iti pannakadangran ti agik-ikut iti dayta. Ramen met dayta dagiti agas ken sapsapo. Impadamag ti Romano a historiador a ni Pliny a nakalatlatak ti amber ta uray la a maipatpateg a nangnangruna ti kinitikitan nga estatua nga amber ngem iti nasalun-at nga adipen!

Kadagiti immuna a sibilisasion iti makin-amianan a Europa, ti amber, a maawagan no dadduma a balitok iti amianan, ti insuborda iti landok, gambang, ken dadduma a banag a naggapu iti abagatan. Idi Edad Media idiay Europa, dagiti laeng Teutonic Knights, wenno maysa a namilitariaan ken narelihiosuan nga orden ti Alemania, a nabiit pay idi a simmangpet a naggapu kadagiti Krusada, ti siinget a nangkontrol iti pannakainegosio ken pannakapataud ti amber. Mapapatay idi ti di autorisado nga agala iti amber.

Kabayatanna, iti isla ti Quisqueya iti Caribe, nga itan ket Dominican Republic ken Haiti, dagiti Indian a Taino ket nakasarak met iti amber. Idi damo a simmarungkar ni Columbus iti Quisqueya idi 1492, nangisagut iti naubon a nasileng a batbatek nga amber iti agtutubo nga agturay iti isla. Nasdaaw kano ni Columbus idi nasagutan met iti sangaparis a sapatos a naarkosan iti batbatek nga amber!

Ania ti Amber?

Ti amber ditoy Dominican Republic ket timmangken a resina ti maysa a naungawen a kita ti tropikal a kayo a dadakkel ti bulongna. Algarroba ti mayawag iti dadduma a kabagianna, nga agtubtubo pay la idiay Caribe, agraman idiay Sentral ken Abagatan nga America. Ngem ti kita a kaar-arngi unay ti nagkauna a “kayo nga amber” iti Dominican ket masarakan laeng iti Daya nga Africa. Ti amber iti rehion ti Baltic idiay Europa ket agtaud kadagiti kayo a conifer, a kas kadagiti saleng.

Kasano a mapataud ti amber? Umuna, masugat wenno maukisan ti kayo​—maspak ti sanga, matagbat ti puon, wenno abutan ti barrairong ti kayo. Kalpasanna, agayus ti napigket a resina tapno matapalan ti sugat. Dagiti insekto wenno ti dadduma a babassit a parsua a daksanggasat a mailumlom iti resina ket naan-anayto a malipus iti dayta. Saan a kas iti tutot ti kayo a naglaon laeng iti danum ken sustansia, ti resina ket addaan iti naglalaok a terpene, alkohol, ken ester. Dagitoy a kemikal ti mangpamaga ken agserbi nga antibiotiko. Balsamarenda ti aniaman nga insekto ken mula a mailumlom iti dayta. No nasayaat ti kasasaad ti aglawlaw, in-inut a tumangken ti resina ket agbalin nga amber, ket maitalimeng ti kargana iti rinibu a tawen. No kasta, ti amber isut’ timmangken a resina a nagtaud kadagiti nagkauna a kayo.

Panangbirok iti Napukaw a Gameng

Nupay masarakan ti amber iti intero a daga, agarup 20 laeng a lugar ti addaan iti umdas a kaadu ti amber tapno adda magunggona iti panagminas iti dayta. Itatta, kaaduan nga amber ti maminas iti rehion ti Baltic iti Makindaya a Europa, iti Dominican Republic, ken iti dadduma a paset ti Mexico.

Narigat ti agminas iti amber. Patien ti adu a sientista a tapno agbalin nga amber ti resina, masapul a mailumlom dayta iti uneg ti daga, kaaduanna iti nabasa a pitak wenno nadarat a lan-ak. Adu a pagminasan ditoy Dominican Republic ti  adda iti nangato, narangkis a lugar nga aduan iti nalasbang a subtropikal a kabakiran. Mabalin laeng a madanon dagitoy babaen ti pannagna wenno panagsakay iti asno, a lumasat kadagiti narangkis a desdes iti kabambantayan.

No dadduma, dagiti pagminasan ket nalawa ken nauneg nga abut. Ngem ti dadduma ket akikid nga usok a 200 a metro ti kaatiddogda. Gapu ta mabalin a mabuong ti amber no mausar dagiti makina wenno eksplosibo, masapul nga anusan dagiti minero ti manomano a panagtikap iti natangken a panaraten ken pila babaen kadagiti paet, piko, ken pala. Masansan a kandela laeng ti silaw dagiti minero.

Agbalin a Nasileng nga Alahas ti Natangken a Bato

Inton maisina ti amber iti bato iti aglawlawna, isarang ti minero dayta iti init, ugasanna, sana tikapen ti natangken a rabaw ti maysa a murdongna. Kalpasanna, lanaanna ti nagparang a rabawna tapno makitana ti adda iti uneg ti amber. Birbirokenna dagiti kargana​—timmangken nga animal, insekto, wenno dadduma a kita ti organiko a material a mabalin nga adda iti uneg ti amber. Mabalin nga adda 1 nga insekto a makita iti kada 100 nga amber iti Dominican. Maisupadi iti dayta, adda laeng 1 iti kada 1,000 nga amber idiay Baltic. No maminsan, maigapu daytoy iti di kinasaragasag ti amber idiay Baltic, idinto ta ti amber ditoy Dominican ket 90 a porsiento a nasaragasag.

Siaannad a maklase ti amber sigun iti kadakkel, sukog, kolor, ken linaonna. Babassit ti kaaduan kadagiti rinibu a makali nga amber iti kada lawas. Ngem adda met dadakkel. Maysa nga amber ditoy Dominican ti agtimbang iti agarup 8 a kilo! Dagiti babassit nga awanan iti linaon ti mausar nga alahas, idinto ta dagiti kapatgan a pedaso ket maireserba a maipaay kadagiti pribado a kolektor wenno museo.

Kaaduanna, duyaw wenno bimmalitok ti kolor dagiti amber. Sumagmamano nga asul nga amber ti maminas iti kada bulan ditoy Dominican Republic. Manmano met ti berde nga amber. Maipagarup a daytoy nadumaduma a kolor ket maigapu iti nadumaduma a kemikal a pakabuklan ti resina ken dagiti mineral nga adda iti daga iti aglawlawna.

Mapampanunot a Ladawan ti Nagkauna a Kabakiran

Gapu iti naisangsangayan a kalidadna, napapaut ti kaadda ti amber ken dagiti linaonna ngem iti tropikal a sistema ti ekolohia a naggapuanda. Timmakenen ti kaaduan a tedda dagiti organiko a material​—nagbalinen a mineral ti orihinal a pakabuklanna. Iti kasumbangirna, organiko met ti amber, a kas kadagiti animal wenno mula a mabalin a linaonna. No nasaragasag, dagiti nabayagen a linaonna ket mabalin nga adalen ken maretrato ti agpaypayso a ladawan a dida pulos maan-ano. Iti kasta, naawagan ti amber a nagsayaat a pangalaan iti impormasion maipapan iti napalabas agsipud ta saan laeng nga aglaon kadagiti insekto ken babassit nga animal no di ket dagiti pay mula ken kasasaad ti aglawlaw iti nabayagen a napukaw a sistema ti ekolohia.

Ania dagiti kapatgan a linaonna? Kaaduan ket agpannuray iti panangmatmat  ti kolektor. Dadduma kadagiti kanginaan a linaonna ket dagidiay nalatak kadagiti managayat iti amber kas tallo a gameng​—dagiti manggagama, alutiit, ken tukak. Gapu ta daddadakkel dagitoy ngem iti adu nga insekto, kaaduan kadagitoy ti makalung-aw iti resina. Dagidiay saan a nakalung-aw ket talaga a nagbabassit wenno nalabit kimmapuy gapu iti sakit wenno dinangran dagiti agkaan iti padada nga animal. Manmano aya dagita? Talaga a manmano! Pattapattaen ti maysa a kolektor a 30 laeng agingga iti 40 a manggagama, 10 agingga iti 20 nga alutiit, ken 8 wenno 9 a tukak ti nasarakanen. Talaga a napateg dagidiay a masarakan. Maysa nga amber ti Dominican nga addaan iti bassit a tukak ket nasarakan idi 1997 ken nagatadan dayta iti nasurok a $50,000.

Para iti dadduma a sientista, ad-adda pay a nakaay-ayat ti dadduma a linaon dagiti amber. Agsipud ta dagus a makemmeg dagiti insekto, adu nga amber ti aglaon iti ladawan ti historia idi un-unana a panawen. Mabalin a paliiwen ti ugali dagiti insekto, kas iti kababalin ti agkaan ken ti biktimana. Gapu ta dadduma nga amber ket aglaon kadagiti itlog, agbalbalin nga igges, balkut ti lawwalawwa nga addaan semilia, wenno ti kappessa a lawwalawwa, mabalin nga adalen dagiti sientista ti nadumaduma a tukad ti itatanor ti insekto. Iti maysa nga amber, nga adda iti museo idiay Stuttgart, Alemania, adda nasarakan a kadaanan a kolonia ti 2,000 a kuton.

Umasping iti dayta, makagun-odtay met iti impormasion maipapan kadagiti mula iti nagkauna a kabakiran manipud kadagiti linaon ti amber. Posible a mailasin ti adu a mula ken kayo idi un-unana a panawen gapu kadagiti sabong, uong, lumot, bulong, ken bukel a naipreserba iti amber. Kasta met, masigurado dagiti sientista nga addan agtubtubo a kayo a higos, uray no awan ti masarakan a sanga wenno bulongda. Apay? Agsipud ta sumagmamano a kita ti alumpipinig ti nasarakan iti amber​—dagiti alumpipinig a naammuan nga agnanaed ken agpapaadu laeng kadagiti kayo a higos. No kasta, nainkalintegan a pagarupen a dagiti kayo a higos ket agbibiag met idin iti kabakiran.

Panangisubli iti Napalabas?

Sumagmamano a tawenen ti napalabas, napataud ti maysa a sine a naibasar iti pagarup a mabalin a paaddaen manen dagiti dinosaur manipud iti DNA ti dara dagiti dinosaur a masarakan iti dara dagiti lamok a naitanem iti amber. Agduadua ti adu a sientista no talaga a posible daytoy. Amin a sibibiag a banag ket addaan iti bukodda a DNA, nga aglaon kadagiti pagannurotan nga instruksion a mangikeddeng kadagiti matawidda a kababalin. Ngem nupay adda dagiti babassit a DNA a naala kadagiti nasientipikuan nga eksperimento kadagiti insekto ken mula a nasarakan iti amber, dagitoy nga eksperimento ket saan a makapataud kadagiti naungawen a parsua.

Saan laeng a naperdi dagitoy a nasarakan a DNA no di ket saan met a kompleto. Nalabit, sigun iti pattapatta, dagiti nagun-odan a paset ket awan pay maysa a kakasangamilion iti amin nga impormasion nga adda iti genetic code ti organismo. Ti panangisubli iti dayta intero a genetic code ket maipadis iti panangisubli iti maysa a libro a sangaribu ti panidna manipud iti maymaysa nga agsusupadi, di kompleto a grupo ti sasao. *

No kasta, sigurado a ti panangpataud iti kaarngi dagiti nagkauna a dinosaur ti nangpabaro manen iti panaginteres iti amber, isu nga addan dagiti maipabpabuya nga amber kadagiti museo iti intero a lubong. Idiay Amber World Museum iti Santo Domingo, ditoy Dominican Republic, matagiragsak dagiti bisita ti mangbuya ken manggun-od iti impormasion babaen iti computer ken dadduma pay nga elektroniko nga alikamen ken mangadal iti amber iti sidong dagiti napipigsa a mikroskopio. Iti maysa a pagtrabahuan iti uneg ti museo, dagiti nalalaing nga artesano pagbalinenda ti di pay naproseso nga amber a napintas nga alahas ken napipintas a bato a mangiparang kadagiti fossil wenno timmangkenen nga insekto wenno mula.

Adun a siglo a kinayawan ti amber ti sangatauan. Itatta, maipatpateg ti amber gapu iti naraniag, misterioso a kinapintasna. Mangipaay met iti nakapatpateg a pannakaawat maipapan iti napalabas.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 17]

Nadumaduma nga insekto agraman dagiti tukak ti nasarakan iti uneg ti amber

[Ladawan iti panid 18]

Dagiti babassit a pedaso nga amber ket maaramid a nasileng nga alahas

[Picture Credit Lines iti panid 17]

Dagiti insekto nga adda iti uneg ti amber iti panid 2, 16, ken 17 ken di naimontar nga alahas iti panid 18: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD - Foto Gianfranco Lanzetti; panid 17 tukak: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD e Nelson Fulgencio - Foto Gianfranco Lanzetti