Ti Dua a Rupa ti Apuy

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

TI APUY ket mabalin a gayyem wenno kabusor. Mabalinna a pasayaaten wenno dadaelen ti maysa a disso. Ti dadakkel nga uram ket posible nga agbalin a makadadael unay ken nagrigat a kontrolen.

Idi 1997, napasamak idiay Indonesia ti maysa a pagarigan ti nakasaksaknap ken makadadael unay nga uram. Iti daydi a tawen, naapektaran ti pagilian kadagiti uram iti kakaykaywan, a nakaigapuan ti nakaro a pannakadadael ti daga, ekonomia, ken pannakadangran ti salun-at dagiti umili. Dimmanon met ti makadangran nga asuk dagidi nga uram iti walo a kabangibangna a pagilian a nangapektar iti mapattapatta a 75 a milion nga umili. Sigun kadagiti report, 20 a milion ti naagasan kadagiti sakit a kas iti angkit, sakit iti bará a maawagan iti emphysema, agraman dagiti sakit iti puso, mata, ken kudil.

Kimmaro ti polusion idiay Singapore. Naapektaran ti siudad iti napuskol nga asuk. “Dakami amin ket kasla balud kadagiti pagtaenganmi,” insennaay ti maysa a residente, gapu ta mabuteng a rummuar iti balayna nga addaan iti air-condition. Kadagiti kakaruan nga aldaw, saan a nakita dagiti tattao ti init gapu iti nagpuskol nga asuk.

Iti simmaganad a tawen, 1998, napilitan ti 8,000 a residente ti British Columbia, Canada a pimmanaw kadagiti pagtaenganda idi rimsua ti dakkel nga uram a kumaykayamkam idin kadagiti balbalayda. Daydi nga uram ket maysa laeng iti dandani sangaribu a napasamak iti intero a Canada iti daydi a tawen​—115 kadagitoy ti naibilang a saan a makontrol iti sumagmamano a punto. Ti maysa nga uram idiay makin-amianan nga Alberta, Canada ti nanglamut iti 35,000 nga ektaria a kabakiran. Kinuna ti maysa a residente: “Kasla bimtak ti maysa a nuklear a bomba. Nagramaram iti intero a komunidad ti napuskol a nangisit nga asuk.”

Ti Nauyong a Rupa ti Apuy

Ti apuy ket maysa kadagiti kabilgan a puersa ti nakaparsuaan. Ti gumilgil-ayab a kakaykaywan ket mabalin a balbaliwanna ti buya ti daga, ti natimbeng ken agkaykaysa a panagbiag ti nadumaduma a kita ti mula ken atap nga animal, ken pagpeggadenna ti biag ken sanikua.

Ti nakaro nga uram mabalin a pakaruenna ti panagreggaay. No makalbo ti daga gapu iti bumayakabak a tudo a masansan a kalpasan ti nabara a kalgaw, mayanud ti rabaw ti daga. Maapektaran met ti nadumaduma a kita ti mula gapu iti daytoy. Agsagaba ken matay ti dadduma kadagiti mas sensitibo a kita idinto ta saan unay a maapektaran ti dadduma. Nakalkaldaang ta ti masansan nga umad-adu ket dagidiay di matarigagayan a mula, nga umadu iti intero a daga ken mangleppes kadagiti katutubo a mula.

Agpeggad met dagiti animal nga agpannuray kadagiti partikular a kita dagiti katutubo a mula. Ditoy Australia, agpegpeggad a maungaw dagiti katutubo a mamalia kas kadagiti koala ken brush-tailed possum isu a nalaka laeng a maungaw no mauram ti kaaduan iti nainkasigudan a pagnanaedanda. Iti napalabas a 200 a tawen, napukawan ti kontinente ti Australia iti 75 a porsiento kadagiti napuskol a kabakiranna, 66 a porsiento kadagiti orihinal a kakaykaywanna, 19 a kita ti mamalia, ken 68 a kita dagiti katutubo a mula, a kaaduan kadagitoy ket saan a pulos a masarakan iti dadduma a paset ti lubong.

Bayat a lumawlawa dagiti siudad agingga iti kaparanget a kakaykaywan, nagbalin ti tattao a nalaka a biktima dagiti makadadael nga epekto ti uram  iti kakaykaywan. Idi Disiembre 1997, linamut ti apuy ti nasurok a 250,000 nga ektaria bayat a rimsua ti ginasut nga uram kadagiti kaparanget ti Sydney, Australia, ken iti sumagmamano a babassit nga ili iti aglawlaw ti Blue Mountains. Nagbalin a di makontrol ti agarup kagudua kadagidiay nga uram. Imbaga ti komisioner dagiti bombero a dagidi ti kakaruan pay laeng nga uram a nakitana iti 30 a tawen. Gapu iti uram, ginasut ti napilitan a nangpanaw iti balbalayda, dadduma ti naawanan kadagitoy, ken adda met dua a natay. Idi kattapog ti Disiembre 2001, dagiti uram iti kakaykaywan a maipagarup nga inaramid dagiti arsonista ti nangdadael iti 753,000 a milion nga ektaria a kakaykaywan.

No Mamagpeggad ti Apuy

Adda sumagmamano a makagapu kadagiti uram a di makontrol. Ti maysa a natural a makagapu ket ti padron ti paniempo a nainaig iti El Niño, maysa a karkarna a panagbalbaliw ti paniempo a pasaray pakaigapuan ti nabara ken nadagaang a kasasaad iti intero a lubong. Nagbiit a sumged ti aniaman a daga a maapektaran iti nakabarbara a paniempo gapu iti El Niño.

Masansan a ti kinaliway ti tattao ti makagapu kadagiti dadakkel nga uram. Iti adu a pagilian, maibilang a krimen ti inggagara a pananguram iti daga. Mapattapatta a ti arson wenno dagiti aksidente ti nangrugian ti kagudua kadagiti uram a rimsua kadagiti kabakiran a kukua ti gobierno iti New South Wales, Australia.

Ti iresponsable a panangusar iti aglawlaw ti maysa pay a makagapu a mabalin nga agtungpal kadagiti nakaro nga uram. No makalbo dagiti kabakiran ken adda panagtroso, nalaklaka a mauram dagiti kabakiran. Lalo nga umadu dagiti natay ken nagangon a mula a mabalin a sumged gapu kadagiti tedda a nagragadian ken nagkataman manipud iti panagtroso. Gapu iti panagtroso, mabakasan met ti pannakabobida ti kabakiran isu a sumarut ti init kadagiti natay ken nagangon a mula, ken nalaka a kumriit dayta. Apaman a sumged dagitoy nalaka a mauram a banag, mabalin a narigat a makontrol ti pataudenna nga uram.

Ti panangikabilangan iti kasasaad ti ekonomia mabalin met a pakaruenna ti parikut kadagiti dadakkel nga uram. Idiay Indonesia, sinigsiglo a maipakpakaten ti panaguma a pamay-an ti agrikultura ket bassit laeng ti epektona iti natimbeng a kasasaad ti nakaparsuaan. No siaannad ken kontrolado ti panaguma dagiti mannalon, ti epektona iti aglawlaw ket agarup maipada kadagiti gagangay nga uram. Ngem iti nabiit pay a tawtawen, simmaknap ken nagbalin nga industrialisado dagiti tradisional a panaguma. Gapu ta umad-adu ti kasapulan ti intero a lubong kadagiti produkto a kas iti lana ti palma, napukan ti adu a kaykayo iti adu a kabakiran  ken nasukatan kadagiti nabiit nga agtubo ken nabunga. Ti kabiitan ken kalakaan a panaguma ket babaen ti pananguram kadagiti mula a gagangay nga agtubtubo. Isu nga uramen ti tattao ti rinibu nga ektaria a dida man la panunoten dagiti agpaut a pagimbagan ti panangsalaknibda kadagiti kabakiran.

Ti Nainggayyeman a Rupa ti Apuy

Nupay mabalin a makadangran ken makadadael ti apuy, mabalin nga adda met pagimbaganna iti adu a kita ti mula ken animal. Kinapudnona, mabalin a napateg pay ti maaramidanna tapno agtalinaed a natimbeng ti kasasaad ti nakaparsuaan. Kasano a maaramidna daytoy?

Ti apuy ket maysa kadagiti kabayaganen a gayyem ti tao. Dayta ti paginudona, pagsilawna, ken mangluto iti taraonna. Ti apuy ket sinigsiglon nga us-usaren dagiti katutubo nga Australiano kadagiti nakairuamanda nga aramiden iti kada aldaw. Nagpateg ti apuy kadagiti katutubo nga umili a Yanyuwa ta uray la nga adda pinulpullo a sasaoda a mangdeskribir iti nadumaduma a kita ti apuy, uram, ken epekto dagitoy. Kas pagarigan, mabalin nga usarenda ti sao a kambambarra no dakamatenda ti uram iti kakaykaywan. Ti sao a warrman ket mausar a mangdeskribir iti nagsayaat ti pannakauramna a lugar, a nagsayaat a paganupan. Maawagan a rrumarri ti asuk nga agpangato ken agbalin a kasla ulep.

Us-usaren dagitoy a katutubo nga umili ti panaguma tapno maaywanan ti daga a pagnanaedanda. Agus-usarda iti bassit, saan unay a dakkel nga uram a mangkissay iti iyaadu ti maurnong a natay ken nagangon a mula, nga isu ti kangrunaan a mangpasged kadagiti uram iti kabakiran. Ti kontrolado a panagusar iti apuy iti daytoy a wagas ket nakatulong kadagiti Katutubo tapno mausar a sieepektibo ti daga a pagbiaganda bayat a salsalaknibanda ti lugar a pagbibiagan dagiti mula ken animal. Dayta met ti nangpabassit iti risgo a maapektaran ti tattao kadagiti kellaat ken peligroso nga uram iti kakaykaywan.

Ti Kinapateg ti Kontrolado a Pananguram

Idi dimteng dagiti taga Europa ditoy Australia nasurok la bassit a 200 a tawenen ti napalabas, nangrugi a nariribuk daytoy nalaka a madadael a natimbeng a kasasaad iti nagbaetan ti tao, nakaparsuaan, ken uram. Manipud iti panangmatmat dagiti taga Europa, rumbeng a makontrol ti uram. Manmano idi dagiti uram, ngem gapu iti pannakaurnong dagiti mabalin a sumged, kimmaro ken rimmigat a kontrolen dagiti napasamak nga uram. Ngem kadagiti kallabes a panawen, nakasursuro ti gobierno kadagiti ar-aramiden dagiti katutubo nga Australiano isu a nagaramidda iti pamuspusan nga inawaganda a kontrolado a pananguram. Daytoy a pamay-an ti mangipalubos a mapasamak dagiti uram iti kontrolado a wagas tapno malapdan dagiti mas makadidigra nga uram. Marugian dagiti babassit nga uram no saan a tiempo ti uram. Dagitoy nga uram ket masansan a nabannayat ti panagkayamkamda, basbassit ti apuyda, ken puoranda dagiti basura ngem di maan-ano dagiti kayo. Kaaduanna, ti angep iti rabii ti mangsebseb kadagitoy.

Panggep ti kontrolado a pananguram a salakniban ti biag ken sanikua bayat nga agtalinaed ti kinanadumaduma dagiti katutubo a mula ken animal. Ket ti kontrolado a pananguram ti mangkissay iti iyaadu dagiti saan a katutubo a mula. Makatulong met dayta a mangtaginayon iti kinanadumaduma  dagiti pagnaedan a kasapulan tapno masalakniban dagiti katutubo nga animal.

Dagiti sumagmamano a kita ti mula ket kasla agpannuray iti uram tapno matulongan ti panagrusing dagiti bukelda. Nakatangtangken ti ukis ti dadduma ta kasapulan ti uram tapno agbirri dagitoy ket umagsep ti agneb. Sigun kadagiti managsukisok, makatulong met ti asuk ti uram tapno agrusing dagiti bukel. Adda agarup 70 nga elemento iti asuk a maipagarup a posible a mangtignay iti panagrusing ti bukel, ket ti nitrogen dioxide ti maysa a napateg nga elementona.

Dagiti kaur-uram a daga ket nabaknang kadagiti sustansia a kas iti nitrogen ken phosphorus. Ti uram ket mangiruar kadagiti sustansia a naurnong kadagiti nagango a basura, tapno ad-adda a sumarut ti init iti daga ken mapataud ti nagsayaat a pagbunubonan kadagiti agramramut a baro a mula. Kas pagarigan, agregreg manen ti bukel dagiti wattle, wenno akasia, kalpasan ti uram ken ad-adda nga umaduda kadagiti nauram a disso.

Adu nga animal ti kasla magunggonaan met kadagiti kasasaad kalpasan ti uram, nangruna no adda agtubtubo a mula, a naganus ken nalukneng pay laeng a kanenda. Kaykayat ti dadduma a kita ti kangaroo ken wallaby dagiti masansan a mauram a kabakiran ken agpannurayda kano iti uram. Ngamin, dagiti mula a pagtaraon ken pagnaedanda ket agpannuray met iti uram tapno umadu dagitoy ken mamantener ti kasasaadda.

Nagadu Pay Laeng ti Masapul nga Adalen

Ti dua a rupa ti apuy ket ad-addan a maawatan, ngem komplikado ti maaramidan ti apuy iti aglawlaw, isu a kaskasdi a nagadu pay laeng ti masapul nga adalen. Ad-adu pay a panagadal ti kasapulan tapno maammuan no kasano nga apektaran ti apuy dagiti espesipiko a kita ti mula ken animal. Ad-adu pay a panagsukisok ti kasapulan tapno maammuan no kasano a makatulong ti apuy ken no kasano a nasaksaknap ti panangapektarna iti ekolohiatayo. Ti sumagmamano kadagiti saludsod nga agkasapulan iti sungbat ket: Adda aya maaramidan dagiti uram iti panagbara ti globo? Ania ti epekto ti asuk manipud kadagiti uram iti kasasaad ti paniempo? Kasano ti panagtignay ti uram iti nadumaduma a kasasaad?

Iti agdama, adda dagiti programa iti computer a maawagan iti modelo, wenno representasion dagiti agpayso a kasasaad, a nadisenio a mangipakpakauna iti maaramidan ti apuy. Amirisen dagitoy dagiti mabalin a sumged agraman ti temperatura, kapigsa ti angin, ken dadduma pay a kasasaad ti paniempo. Nakalkaldaang ta saan a kanayon nga umiso dagiti agdama a modelo, ket dida maipakpakauna dagiti karkarna a pasamak a kas kadagiti kellaat a panangrugi ti uram wenno kellaat a sumgiab. Kadagiti uram idiay Sydney idi 1997, dua nga aduanen kapadasanda a bombero ti natay gapu iti maysa kadagitoy a kellaat a panangrugi ti uram, a maitutop a naawagan iti “ramramay ni patay.”

Ti dadakkel nga uram ket nangnangruna a narigat nga ipakpakauna gapu ta mabalin a makapataudda iti bukodda a paniempo, a pakairamanan dagiti napigsa nga angin, ulep, ken uray pay dagiti gurruod ken kimat. Mabalin nga agbaliw ti turongen dagiti angin wenno kellaat a pumigsada, isu a di mapakpakadaan ti pagtungpalan ti uram. Namnamaen dagiti managsirarak a mapasayaatda dagiti agdama a modelo babaen ti pananginayonda kadagitoy a kasasaad agraman ti dadduma pay nga impormasion, a kas iti kita ken kinadarisdis ti bakras ken ti panagwaras dagiti mabalin a sumged.

Ti maysa a proyekto a mangragpat iti daytoy a kalat idiay Estados Unidos ket ar-aramiden ti National Center for Atmospheric Research (NCAR) idiay Colorado. Iti maysa a C-130 nga eroplano, nangikabil ti NCAR kadagiti kaaadelantaduan a nasientipikuan nga alikamen ken pito a computer, a protektado amin iti nabengbeng nga insulasion. Nadisenio ti eroplano nga agtayab iti ngato ti gumilgil-ayab a disso ken mangala iti adu a sample nga impormasion babaen iti sensor a naikabit kadagiti payak ti eroplano. Daytoy nga impormasion ket maipatulod met kadagiti computer tapno maproseso. Ti eroplano ket addaan iti infrared camera a maawagan iti Thermacam, a mabalin a mangipakita iti kinakaro ti tunggal paset ti uram. Kadagitoy a pamay-an, masursuro dagiti sientista ti NCAR a pasayaaten dagiti agdama a modelo, wenno representasion dagiti agpayso a kasasaad ti apuy.

Mainanama a dagitoy napasayaat a modelo ket makatulong kadagiti eksperto tapno ad-adda a sitatalged a makontrol dagiti uram. Ti siuumiso a panangipakpakauna iti maaramidan ti uram ket makatulong met a mangpabassit kadagiti risgo a sarsarangten dagiti bombero tapno masalaknibanda ti komunidad.

Wen, ti apuy ket agpadpada a makadadael ken makadangran a kabusor no saan a makontrol, ngem mabalin met a nasayaat a gayyem. Adda napateg a maaramidanna kadagiti siklo ti nakaparsuaan nga impasdek ti Namarsua tapno mapasayaat ti kasasaad ti daga ken agtalinaed a natimbeng ti kasasaad ti nadumaduma a kita ti mula ken animal.

[Ladawan iti panid 25]

Likliklikan dagiti napakigtotan nga ugsa, a maawagan iti elk, ti uram a kumaykayamkam iti intero a tanap ti Bitterroot River idiay Montana

[Credit Line]

John McColgan, BLM, Alaska Fire Service

[Ladawan iti panid 26]

Kontrolado nga uram ditoy Australia

[Credit Line]

Ti retrato ket impaay ti Queensland Rural Fire Service