Ti Panangmatmat ti Biblia

Arkeolohia​—Kasapulan Aya Para iti Pammati?

Idi 1873, kastoy ti insurat ti Ingles a klero a ni Samuel Manning maipapan iti Jerusalem: “Gapu ta makaallukoy unay, agaaripuno dagiti peregrino a naggapu kadagiti ungto ti daga. Para iti minilion a tattao iti sangatauan, makapainteres ken madaydayaw unay dagiti marmarban a paderna ken dagiti rebbekna, ket awanen ti sabali pay a makaallukoy a lugar ditoy daga ngem iti dayta.”

GAPU ta makaawis ti Nasantuan a Daga, naallukoyen dagiti tattao iti dayta sipud pay idi panawen ti Romano nga Emperador a ni Constantino. * Iti 1,500 a tawenen, adun a peregrino ti napan iti Nasantuan a Daga gapu iti narelihiosuan ken personal a rason. Ngem nakaskasdaaw ta idi laeng rugrugi ti maika-19 a siglo a nangrugi a kimmuyog dagiti eskolar kadagitoy a peregrino isu a nangrugi ti baro a panawen ti arkeolohia ti Biblia​—ti panangadal kadagiti tattao, kadaanan a ramramitda, luglugar, ken lenguahe ti kadaanan a Nasantuan a Daga.

Gapu kadagiti natakuatan dagiti arkeologo, rimmang-ay ti pannakaammo maipapan iti adu a kasasaad idi panawen ti Biblia. Kasta met a namin-adun a napaneknekan a dagiti rekord ti arkeolohia ket masansan a maitunos iti historia ti Biblia. Ngem kasapulan aya ti kasta a pannakaammo iti pammati ti maysa a Kristiano? Tapno masungbatan, ipamaysatayo ti atensiontayo iti lugar a nagkabakaban ti adu nga arkeologo​—ti siudad ti Jerusalem ken ti templona.

‘Awanto a Pulos ti Matda a Maysa a Bato iti Rabaw ti Maysa a Bato’

Sigun iti kalendario dagiti Judio iti petsa a Nisan 11, idi primavera ti  33 K.P., pimmanaw ni Jesu-Kristo a kadua ti dadduma kadagiti adalanna manipud iti templo idiay Jerusalem iti maudi a gundaway. Bayat a sumangsang-atda iti Bantay dagiti Olibo, kinuna ti maysa kadagiti adalanna: “Mannursuro, kitaem! anian a kita dagiti bato ken anian a kita dagiti patakder!”​—Marcos 13:1.

Dagitoy matalek a Judio patpatgenda unay ti Dios ken ti templona. Ipagpannakkelda daytoy nangayed a grupo dagiti pasdek ken ti 15 a siglo a tradision nga irepresentarda. Makapakellaat ti kinuna ni Jesus iti adalanna: “Makitam kadi dagitoy dadakkel a patakder? Awanto a pulos ti matda ditoy a maysa a bato iti rabaw ti maysa a bato a saan a marba.”​—Marcos 13:2.

Ita ta dimtengen ti naikari a Mesias, kasano nga ipalubos ti Dios ti pannakadadael ti mismo a templona? Babaen ti tulong ti nasantuan nga espiritu, in-inut a naawatan a naan-anay dagiti adalan ni Jesus ti kayatna a sawen. Ngem ania ti nakainaigan ti imbaga ni Jesus iti arkeolohia ti Biblia?

Maysa a Baro a “Siudad”

Idi Pentecostes 33 K.P., napukaw ti nasion dagiti Judio ti naanamongan a takderna iti imatang ti Dios. (Mateo 21:43) Nasukatan daytoy iti natantan-ok nga amang a nailangitan a gobierno a mangyeg kadagiti bendision iti intero a sangatauan. (Mateo 10:7) Kas kaitungpalan ti padto ni Jesus, nadadael ti Jerusalem ken ti templona idi 70 K.P. Ti arkeolohia suportaranna ti rekord ti Biblia iti dayta a pasamak. Ngem para kadagiti Kristiano, ti pammati ket saan nga agpannuray iti pannakasarak kadagiti rebbek dayta a kadaanan a templo. Naisentro ti pammatida iti sabali a Jerusalem, ngem naiduma daytoy a kita ti siudad.

Idi tawen 96 K.P., kastoy ti nasirmata ni apostol Juan a nakangngeg iti impadto ni Jesus a pannakadadael ti Jerusalem ken ti templona ken nakakita iti kaitungpalanna: “Nakitak met ti nasantuan a siudad, ti Baro a Jerusalem, a bumabbaba nga aggapu idiay langit manipud iti Dios.” Kinuna ti maysa a timek manipud iti trono: “Isu makipagnaedto [iti sangatauan], ket isudanto dagiti ilina. Ket ti Dios a mismo addanto kadakuada. Ket punasennanto ti amin a lua kadagiti matada, ket awanton ni patay, awanto metten ti panagleddaang wenno panagsangit wenno ut-ot.”​—Apocalipsis 21:2-4.

Daytoy a “siudad” ket buklen dagiti matalek a Kristiano nga agserbi kas ar-ari a kadua ni Kristo idiay langit. Sangsangkamaysada a mangbukel iti nailangitan a gobierno​—ti Pagarian ti Dios​—nga agturay iti daga ken mangisubli iti kinaperpekto ti puli ti tao kabayatan ti Milenio. (Mateo 6:10; 2 Pedro 3:13) Dagiti Judio a Kristiano idi umuna a siglo a paset dayta a grupo, naamirisda nga awan ti aniaman a kupkupikopanda iti sistema ti bambanag dagiti Judio ti maipadis iti pribilehioda a makipagturay ken Kristo idiay langit.

Iti biangda amin, kastoy ti kinuna ni apostol Pablo iti panagsuratna maipapan iti dati a nalatak a kasasaadna iti Judaismo: “Ti bambanag a gunggona kaniak idi, dagitoy imbilangko kas pukaw maigapu iti Kristo. Ay ket, maipapan iti dayta a banag, pudno nga ibilangko met ti amin a bambanag kas pukaw maigapu iti naringbaw a pateg ti pannakaammo ken Kristo Jesus nga Apok.”​—Filipos 3:7, 8.

Yantangay pagraeman unay ni apostol Pablo ti Linteg ti Dios ken ti urnos ti templo, sibabatad a dina impasimudaag a maumsi dagitoy a nadiosan nga urnos. * (Aramid 21:20-24) Ipasimudaag laeng idi ni Pablo a natantan-ok ti Nakristianuan nga urnos ngem iti sistema dagiti Judio.

Di pagduaduaan nga adda espesipiko a pannakaammo ni Pablo ken ti dadduma pay a Judio a Kristiano idi umuna a siglo maipapan iti adu a makaay-ayo a detalye ti Judio a sistema ti bambanag. Ket gapu ta maipakaammo ti arkeolohia ti kasasaad idi un-unana, mabalin itan nga apresiaren dagiti Kristiano ti dadduma kadagita a detalye. Ngem usigenyo ti imbaga ni Pablo ken agtutubo a Timoteo a pangituronganna iti kangrunaan nga atensionna: “Utobem dagitoy a banag; maipamaysaka kadakuada, tapno ti panagrang-aymo maiparangarang iti amin a tattao.”​—1 Timoteo 4:15.

Naimbag laengen ta pinalawa ti arkeolohia ti Biblia ti pannakaawattayo maipapan iti pakasaritaan ti Biblia. Nupay kasta, maamiris dagiti Kristiano a saan nga agpannuray ti pammatida kadagiti ebidensia a nakabakab ti tattao, no di ket iti Sao ti Dios a ti Biblia.​—1 Tesalonica 2:13; 2 Timoteo 3:16, 17.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 18]

Panid 2 ken 18: Sensilio: Photograph © Israel Museum, Jerusalem; impaay ti Israel Antiquities Authority; granada: Impaay ti Israel Museum, Jerusalem

[Credit Lines]

Ngato: Ti Jerusalem idi 1920; sensilio dagiti Romano nga inusar dagiti Judio, 43 K.P.; marfil a granada nga agsabsabong, a posible a naggapu iti templo ni Solomon, maikawalo a siglo K.K.P.