Panangmatmat iti Lubong

Dika Agbilang Kadagiti Karnero

Maysa a sangalubongan a problema ti nakaro a di pannakaturog a mangap-apektar iti 1 iti kada 10 a tattao, sigun iti magasin a New Scientist. Pattapattaen dagiti sientista nga idiay laeng Estados Unidos, $35 a bilion ti mapukaw iti ekonomia iti makatawen gapu iti di pannakaturog isu nga adda dagiti malanganan nga aldaw ti panagtrabaho gapu iti panagsakit ken pannakaaksidente. Ania ti aramiden dagiti addaan iti insomnia a makatulong tapno makaturogda? Imbaga dagiti managsukisok idiay Oxford University iti maysa a grupo dagiti addaan iti insomnia nga agpanunotda iti makaay-ayo ken makaparelaks a buya, kas iti dissuor wenno kaay-ayoda a pagbakasionan. Nakiddaw iti maikadua a grupo nga agbilangda kadagiti karnero, idinto ta napalubosan ti maikatlo a grupo a mangaramid iti kaykayatda. Medio nabaybayag ngem iti gagangay sakbay a nakaturog ti maikadua ken maikatlo a grupo, ngem ti immuna a grupo ket nakaturog iti promedio a nasurok a 20 a minuto a nasapsapa ngem iti gagangay. Imbaga ni Allison Harvey, maysa a miembro iti grupo dagiti managsirarak, a saan nga agkurri ti panagbilang kadagiti karnero agsipud ta daytat’ “saan a makapainteres tapno sieepektibo a maiwaksi dagiti pakadanagan.”

 Dagiti Kabakiran a Manggun-od iti Danum Manipud Kadagiti Ulep

Dagiti nabasa a napuskol a kabakiran iti tropiko a 900 a metro ti kangatoda ket mabalin a makagun-od iti “inggat’ 40 a porsiento a kanayonan a danum manipud kadagiti ulep ngem iti maikeddeng a kas tudo,” kuna dagiti Australiano a sientista a da Dr. Paul Reddell ken David McJannet. Sigun iti Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation, “kanayon nga agangep, aglinnaaw, ken adda nababa nga ulep iti kabakiran, a mangbisibis kadagiti kayo ken agaruyot wenno agtedted agingga iti daga, isu a manayonan dagiti karayan iti tropiko iti minilion a galon a danum.” Nupay kasta, “no mapukan dagiti kabakiran, bumassit ti agneb a makadanon iti daga.”

Saan a Patas a Panangkonsumo

Duapulo a porsiento iti populasion ti daga ita ti mangkonkonsumo iti 86 a porsiento kadagiti tagilako ken serbisio ti lubong, kuna ti The State of World Population 2001. Mamakdaar ti report ti United Nations Population Fund maipapan iti “nagdakkel a ‘naggidiatan iti panangkonsumo’” dagidiay agnanaed kadagiti nabaknang a pagilian ken dagidiay agnanaed kadagiti napanglaw a pagilian. Kas pagarigan, “ad-adu ti makonsumo ti maysa nga ubing ita iti nabaknang a pagilian ken ti mapataudna a polusion iti intero a panagbiagna ngem iti 30 agingga iti 50 nga ubbing a naipasngay kadagiti napanglaw a pagilian. Iti agdama, ti maikalima a tao iti lubong nga agnanaed kadagiti nabaknang a pagilian ket agpataud iti nasurok a kagudua a carbon dioxide a maipugso iti atmospera, idinto ta ti maikalima a kapanglawan ket agpataud laeng iti 3 a porsiento,” sigun iti damag. Kanayonanna, ti kalawa ti nabunga a daga wenno baybay a kasapulan a mangsustiner iti estilo ti panagbiag ti maysa a tao kadagiti nabaknang a pagilian ket dandani mamimpat a dakdakkel ngem iti kasapulan a mangsuportar iti tattao kadagiti napanglaw a pagilian.

Dagiti Nalaing nga Abal-abal

Nabiit pay a natakuatan dagiti managsirarak no kasano a makagun-od dagiti klase Stenocara nga abal-abal iti inumenda a danum idiay Namib Desert, idiay abagatan a laud ti Africa. Tapno agbiagda iti desierto, a kaaduanna ket agtudo iti agarup maysa a sentimetro iti kada tawen, agurnong dagiti abal-abal iti inumenda a danum manipud iti dumanon sadiay a napuskol nga angep ti Taaw Atlantico. Kasano a maaramidda dayta? Sigun iti magasin a Natural History, ti bukot “dagiti abal-abal ket napno iti babassit a bukol,” a no kitaen iti mikroskopio, “kaasping dagitoy dagiti bantay ken tanap.” Dagiti bantay ti manggun-od iti danum, idinto ta dagiti naabungotan iti allid a tanap ti mangsumra iti dayta. “No sumraenda ti angin, ipangato dagiti abal-abal ti kutitda, bayat a ti agneb nga aggapu iti angep ket maurnong kadagiti bukolda. Apaman nga adun ti naurnong, agayus dayta kadagiti ngiwat ti insekto,” sigun iti magasin.

Dagiti Nasapa a Pagilasinan ti Anorexia

“Madlaw dagiti nagannak dagiti nasapa a pagilasinan ti anorexia wenno bulimia kadagiti annakda no paliiwenda ti pannangan dagitoy,” kuna ti The Times ti London. Nagipablaak ti Eating Disorders Association (EDA) iti giya a makatulong kadagiti nagannak ken agay-aywan a mangilasin kadagiti parikut iti pannangan sakbay a kumaro dagitoy. Dagiti nasapa ken mamakdaar a pagilasinan ket mabalin a pakairamanan ti pino a pananggerret wenno panangpirpirsay iti taraon wenno panagtuken agingga iti lima a minuto sakbay nga agisakmol. Dadduma nga addaan iti depekto iti pannangan ket agusar kadagiti pangallilaw, kas iti panagkawesda iti kalawkalaw a pagilemmenganda kadagiti dida kinnan. Mabalin a kiddawenda met a maidulin dagiti retratoda idi nasalun-at ken kalkalainganna pay laeng ti timbangda. Ti giya nga impablaak ti EDA bagbagaanna dagiti nagannak nga asikasuenda a dagus dagitoy a pagilasinan ken agbalinda a prangka maipapan ti napaliiwda.

Sabidong Manipud Kadagiti Termometro

“Ti mercury iti maysa laeng a termometro ket makontaminarna ti 11 nga akre a dan-aw, ken dagiti natukkol a termometro ti mangnayon iti agarup 17 a tonelada a mercury kadagiti mayayus a basura idiay E.U. iti kada tawen,” kuna ti magasin a National Geographic. Maagsep dagiti lames ti mercury, isu a makapangan met iti metal dagiti tattao a mangan iti lames, a mangdangran iti sistema ti nerbioda. Naipariten dagiti mercury a termometro iti adu a pagilian a pakairamanan ti Boston. Dadduma a tiendaan sadiay ti mangsukat kadagiti termometro nga aglaon iti mercury iti digital a termometro ken dadduma pay a saan unay a peligroso nga alikamen.

Agehersisioka iti Kalkalainganna

“Makagunggona ti agensayo iti aktibidad a mangpaandur kenka (panag-jogging, panagbisikleta, wenno panaglangoy) mamitlo iti kada lawas iti 30 a minuto wenno maysa nga oras,” kuna ti periodiko a Pranses a L’Express. Ngem tapno maliklikam dagiti nakaro a sakit, masapul nga agehersisioka iti kalkalainganna. Dagiti aglablabes nga atletiko nga aktibidad ket mabalin a mangpakapuy kadagiti susuop, mangdangran kadagiti nalukneng a tulang, mangpasakit iti bukot, mangtukkol ti tulang, pakaigapuan ti alta presion, depekto iti panagtunaw, nasapa nga irarasi ti tulang ken uray pay ti pannakaatake ti puso. “Iti kada tawen idiay Francia, ti pisikal a panagregget ti kellaat a pakatayan ti nakasalsalun-at a 1,500 nga umaayam,” kuna ti L’Express. Kastoy ti pammagbaga ti espesialista iti sakit a nainaig ti isports idiay ospital ti Pitié-Salpêtrière idiay Paris a ni Dr. Stéphane Cascua iti nagadu a tattao nga agay-ayam laeng no ngudo ti lawas ngem inton agangay ket masapul nga agpaimbagda idiay ospital: Kanayon nga agehersisioka, ngem iti agarup 75 a porsiento laeng iti kaaduan a kabaelan ti puso ken ur-uratmo.

Dagiti Truffle, Kaykayo, ken Potoroo

Dagiti manmano ken kasla utot a marsupial a maawagan iti potoroo ket mapapati itan a saan a direkta a nakaigapuan ti itataud ti sumagmamano a kabakiran ti Australia nga addaan kadagiti katatayagan a kayo ti eucalyptus, sigun iti pagiwarnak idiay Sydney a The Bulletin. Agnanaed dagiti potoroo iti nagbabaetan dagiti kabakiran ti Gippsland nga addaan iti nagtatayag a kayo idiay Victoria. Di kumurang a 90 a porsiento iti taraon dagiti marsupial ket buklen dagiti katutubo a fungus a maawagan iti truffle, nga agtubtubo iti uneg ti daga. Dagiti fungus nga agpataud kadagiti truffle ket makitinnulong kadagiti kayo iti aglawlaw babaen ti panangkalupkopda iti aglawlaw dagiti ramut ken mangisaknap iti naraber ken agkakanaig nga ammurat iti daga nga agurnong iti danum ken sustansia. Dagiti kayo met ti mangsuplay kadagiti fungus iti asukar a mapataud babaen ti photosynthesis. Ania ti maaramidan dagiti potoroo? Kalpasan ti pannanganda kadagiti nabuyok a truffle, agiwaras dagitoy nga animal kadagiti di narunaw nga spore ti fungus iti daga ti kabakiran bayat nga umiblengda. Gapu iti dayta, agtultuloy nga umadu dagiti truffle, kayo, ken potoroo.

Ti Peggad Dagiti Naarimbangaw a Baybay

“Umad-adu dagiti madanagan gapu ta nagbalinen a naarimbangaw, makasisileng ken nariribuk ti taaw a pagnanaedan dagiti balyena, dolphin ken dadduma pay nga animal iti taaw,” sigun iti periodiko a The Independent idiay London. Naduktalan dagiti managsukisok a nangimbestigar iti ipapatay ti innem a balyena ken maysa a dolphin a naisadsad iti taaw ti Bahamas a natay dagitoy gapu iti nakaro a panagdara ti utekda, a maatap a gapu iti transmision ti sonar manipud kadagiti kabangibang a barko ti navy. Dagiti komersial a barko, konstruksion iti taaw, de motor a barangay, ken jet ski ti dadduma pay a mangriribuk kadagiti animal iti taaw, nga ad-adda a maapektaran iti ad-adu ken agkakanat nga uni ngem kadagiti tattao. “No bumatok dagiti balyena ken dolphin, ti angin manipud kadagiti barada ti mapuersa a rummuar manipud iti bagida,” inlawlawag ti artikulo. “Dagiti saan a makaruar nga air bubble ti mabalin a mangpapigsa kadagiti sound wave agingga iti mamin-25 a daras, nga agtungpal . . . iti nakaro a pannakadadael ti tisyu kadagiti nabangbangag nga amang nga uni ken iti nalawlawa a disso ngem iti dati a pagarup.” Ti naarimbangaw a taaw ti “mangpakapuy met iti pannakikomunikar isu a kapilitan nga ipigsa dagiti balyena ken dolphin ti unida,” kuna ti managsukisok a ni Doug Nowacek. “Dayta ti mabalin a manglapped iti panagaaripuno ken panagasawada, ket no didan makangngeg, didan makapaglayag.”