Adtoyen Dagiti Agparada a Little Penguin!

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

NAULIMEK ken magagaran ti bunggoy. Adda sipsiputanda iti pangadaywen. Ita ngamin ti damo a pannakakitada kadagiti nalatak unay nga agpabuya. Nalukatanen dagiti napigsa a silaw idi pagammuan ta adda nagbassit a parsua a nagparang iti igid ti danum. Sigagagar a nagiinnarasaas ti bunggoy bayat a nagparang ti maysa pay ken kinadua ti sabali pay. Nangrugin ti rinabii a pabuya. Adtoyen dagiti agparada a little penguin ti Phillip Island! *

Dagiti penguin ket damo a nagdinamag iti intero a lubong idi naglayag dagiti nalatak a managsukisok a da Vasco da Gama ken Ferdinand Magellan kadagiti dadakkel a makin-abagatan a taaw idi maika-16 a siglo. Idi damo, pinanunot dagiti lallaki no kasano a maklasipikar ti penguin. Daytat’ addaan kadagiti dutdot a kas iti billit, aglangoy a kas iti ikan, ken magna a kas iti animal iti takdang. Kamaudiananna, dagiti dutdot ti nangrisut iti dayta a banag. Dagiti billit laeng ti addaan iti dutdot​—isu a maysa la ketdi a billit daytoy. Manipud iti nangayed nga emperor ken dagiti Adélie penguin ti Antarctica agingga iti Galápagos penguin iti equator, 18 a nadumaduma a kita ti mangbukel iti daytoy a pamilia dagiti di makatayab a billit.

Kayatmo kadi a sarungkaran ti maysa a pangen dagiti penguin iti gagangay a pagnanaedanda? Umayka ngarud idiay Phillip Island​—140 a kilometro laeng iti abagatan a daya ti moderno a siudad ti Melbourne, Australia. Agarup 500,000 a sangaili ti kanayon nga umay ditoy iti kada tawen gapu ta kaay-ayoda daytoy nagbassit a pagsidsiddaawan. Apay a nakaay-ayat unay dagiti little penguin ti Phillip Island?

“Nagpipintas, Ngem Nasisiglat”

Gapu ta pormal ti itsura ti nangisit ken puraw a dutdotda, maatrakar a dagus dagiti little penguin dagidiay makakita kadakuada. Ag-33 a sentimetro ti katayagda ken 1 la a kilo ti timbangda, ket isuda ti kabassitan kadagiti kita ti penguin iti lubong. Ngem dika koma maallilaw! Nupay babassitda, natured ken naandurda met.

“Dagiti little penguin ket nagpipintas, ngem nasisiglat,” ilawlawag ni Propesor Mike Cullen, a mangad-adal iti pangen dagiti penguin idiay Phillip Island iti nasuroken a 20 a tawen. Dagitoy kababassitan kadagiti penguin ti kaaarimbangawan met. No rabii, aggigiddan ken agkakanat ti uni a mangngegan bayat nga ikaluyada dagiti umokda a maibusor kadagiti agbasakbasak, allukoyenda ti atension ti agbalinto nga asawada, wenno agragragsakda laeng a kadua dagiti kaparehada.

Iti damo a pannakadeskribirda idi 1780, maitutop ti pannakaawag dagiti little penguin kas Eudyptula minor, manipud iti Griego a “nalaing a bassit a bumabatok” ti kaipapananna. Babaen kadagiti episiente ken kasla submarino a pammagida, saan a maslep a dutdotda ken kasla saka a payakda, kunam la no literal nga agtaytayabda iti danum.

Kasayaatan a “Salbabida”

Iti panagsawarda iti taraon, mabalin nga aglangoy dagitoy a penguin agingga iti 100 a kilometro iti maysa nga aldaw, agnaedda iti baybay iti adu nga aldaw wenno lawas no kasapulan. Kasanoda a maturog iti baybay? Ti sungbat ket  agpannuray iti dutdotda a nakaskasdaaw ti pannakadiseniona. Napuskol ken nasileng ti agkakamang a dutdot dagiti penguin, mamitlo agingga iti mamimpat a daras a nasidsidet ngem kadagiti agtaytayab a billit. Gapu ta agtalinaed ti angin iti daytoy a dutdot a pannakakagayda, natural a tumpaw dayta a kaasping unay ti salbabida. Isu a nalaka a makaturog ti maysa a penguin iti baybay, tumpaw a kas iti tapon, nakaunnat dagiti sakana a kasla angkla, a ti sippitna ket sitatalged a nakatud-aw iti rabaw ti danum.

Siempre, uray no napuskol ti dutdot ti penguin, saan a makasalaknib dayta no marusep kadagiti makapaketter a danum a pagsawaranna iti taraon. Saan a problema dayta iti penguin ta adda espesial a glandula ti lana iti ngato ti ipusna, a mangiruar kadagiti allid a likido. Dalusan ti penguin ti dutdotna, nga usarenna ti sippitna a mangiwaras kadagitoy nga allid kadagiti dutdotna, isu a kanayon a nadalus, nasalun-at, ken saanda a maslep. Awan ti scuba diver nga addaan iti kawes a nasaysayaat ti pannakadiseniona a mangdaer iti panagbiag iti baybay ngem iti dayta.

Marigatan aya daytoy parsua a kaay-ayona ti taaw gapu ta awan ti danum ti tamnay iti baybay? Adda dua a karkarna ti pannakaaramidna a glandula iti ngato laeng ti tunggal matana a mangikkat iti asin ti danum iti baybay. Babaen laeng ti panangiwagnes ti sippit, maipangres ti penguin ti di matarigagayan nga asin iti tunggal abut ti agongna.

Kanayonanna, naisangsangayan ti pannakadisenio ti mata dagiti penguin a makakita a naimbag iti uneg ti danum a kas iti pannakakita dagitoy no addada iti ngatona. Nalawag a naan-anay a nakabalan daytoy a parsua para iti panagbiagna iti danum. Ngem makagunggona kadatayo ta saan a kanayon nga iti baybay ti pagnaedan dagiti penguin.

Ti Itatakdangda

Ti Phillip Island ken ti kabangibangna a kangrunaan a paset ti pagilian ket addaan iti tibbatibbakol, ken kadaratan a kosta nga addaan iti nasamek a karuotan ken mulmula. Gapu iti dayta, nagsayaat a pagnaedan ti pangen a buklen ti 26,000 a little penguin. Mangrugi nga agbiag ti maysa a penguin iti umok a siaanus nga inaramid dagiti nagannak iti karuburuban iti kosta. Mabalin nga agtalinaed a nalamiis ti kayit-itlog, ngem mabalin nga agbiag ta iti sumagmamano nga aldaw, siaanus nga agsinnublat ti ama ken ina a mangukop iti dayta. Dagiti agukop a billit ket addaan iti espesial a paset ti bagida nga awanan iti dutdot, nga aduan iti urat iti makimbaba a paset ti buksitda. No maukopan ti itlog, umbal daytoy a paset ti bagi gapu iti nabara a dara, isu a ti itlog ket mapabara nga isut’ kasapulan tapno mapessaan. Iti nagbaetan ti panagsinnublatda nga agukop, saan nga umbal dayta a paset, isu a mapagbalin manen dagiti dutdot a di maslep tapno makapan manen ti ama wenno ina iti baybay nga agsawar iti taraonna.

Apaman a mapessaan, nagbiit a dumakkel ti sibong. Iti walo agingga iti sangapulo laeng a lawas, daytat’ kas iti kadakkelen ti maysa nga adulto ken nakasaganan a mapan idiay baybay. “Nakaskasdaaw ta agrubuaten dagiti sibong a penguin para iti napaut a panagdaliasatda iti baybay nupay nakabalan laeng ti bagida kadagiti nakaskasdaaw nga abilidad  . . . ken adu a nainkasigudan a pannakaammo no kasanoda nga agbiag,” kuna ti libro a Little Penguin​—Fairy Penguins in Australia.

Iti sumaganad a maysa agingga iti tallo a tawen, mabalin nga agsursor dagiti sibong a penguin iti rinibu a kilometro a kaaduan iti dayta ket iti baybay. Dagidiay makalasat ket masansan nga agsubli iti sigud a pangenda tapno agpaaduda​—iti las-ud ti 500 a metro iti pagnanaedanda. Kasanoda nga ammo ti agawid? Kuna ti dadduma nga agdaliasat dagiti penguin babaen ti init, nga us-usarenda ti nainkasigudan a pannakarelo ti bagida a mayataday iti arigna panaggaraw ti init iti langit. Patien ti dadduma a malasin dagiti penguin dagiti pagilasinan iti daga. Nupay kasta, maallukoy dagiti bunggoy a mapan idiay Phillip Island gapu ta kayatda a buyaen ti panagsubli dagitoy a marino iti takdang kalpasan ti napaut a panagdaliasatda wenno kalpasan ti makabannog nga aldaw ti panagkalapda.

Mangrugin ti Parada!

No rumiweten, agsimpan ti ginasut a magagaran a sangaili ken nakasaganadan a mangbuya iti rinabii a panagparada dagiti penguin. Iti labes pay dagiti agtapliak nga allon iti taaw, nabayagen nga aguummong dagiti dadakkel a pangen a buklen ti ginasut a penguin. Nakalawlawag ti igid ti baybay gapu iti nagadu a nagpipigsa a silaw. Agtapliak ti babassit a dalluyon gapu iti nakapsut a pul-oy ti angin. Agduadua ti tallaong. Ayannan ngay dagiti penguin? Tumakdangda ngata? Di nagbayag, agparangen dagiti umun-una a little penguin. Agsisinneksek ken agnernerbiosda a tumakdang. Pagammuan ta mapabutnganda ket mapukawda gapu kadagiti agtapliak nga allon. Gapu ta nasiputda kadagiti agkaan kadakuada a kas kadagiti agila, nasalukag unay dagiti penguin. Di nagbayag, agparangda manen ken tumurtureddan. Kamaudiananna, adda maysa a natured a penguin a tumakdang ken sipaparagsit a lumasat iti aplaya nga agturong iti umokna iti karuburuban. Dagus a suroten dagiti kagrupona. Dida ikankano dagiti silaw ken dagiti agbuybuya, ket agmartsada iti aplaya, a no kitaen ket talaga a nakaranting ti panagparadada.

Apaman a makadanonda a sitatalged iti karuburuban, makitan nga agrelrelaks dagiti penguin ken aguummongda iti daddadakkel a grupo tapno dalusanda dagiti dutdotda. Lumasat iti aplaya ti nadumaduma a grupo, sada agsardeng iti apagbiit tapno makipulapol ken “makiinnestoria” kadagiti kaarrubada sakbay nga agawidda. Para iti dadduma, narigat daytoy ta nasken a sumang-atda iti 50 a metro a bangkirig sakbay a makadanonda kadagiti umokda.

Babassit a Penguin​—Dadakkel a Saludsod

Kas iti dadduma pay a parsua iti intero a lubong, adu a karit ti sarsarangten dagiti little penguin, ket ti tao ti makagapu iti adu kadagitoy. Dagiti peggad ket pakairamanan ti lana nga ibasura dagiti lumabas a barko, pannakakissay dagiti pagnanaedanda gapu kadagiti aktibidad ti tao, ken dagiti agkaan kadakuada a kas kadagiti atap nga aso ken napaamo a taraken nga insangpet ti tattao.

Maar-aramid dagiti nagsayaat a panagregget tapno mataming dagitoy nga isyu. Kadagiti kallabes a tawen, saan unay a nakissayan ti bilang dagiti little penguin idiay Phillip Island Penguin Reserve. “Mangab-abakkami iti dangadang . . . ngem nabannayat,” kuna ni Propesor Cullen. Kunana pay: “Ti kadakkelan a karit a sarsarangtenmi ita ket ti panagbalin a natalged ti suplay a taraon dagiti little penguin . . . , ket nainaig daytoy iti pagtungpalan dagiti taaw ken ti intero a sangatauan.” Dagiti epekto ti panagbara ti globo ken nadumaduma a paniempo, kas iti El Niño, iti suplay a taraon iti taaw ti mangpataud kadagiti dadakkel a parikut a madama nga ad-adalen a naimbag dagiti managsukisok.

Dagiti resulta daytoy a panagsukisok ket sigurado a mangparang-ay iti panangapresiartayo iti kinanadumaduma ken kinarasi daytoy planeta a pagririnnanudantayo. Gapu iti nasayaat a pannakaaywan dagiti atap nga animal idiay Phillip Island, mabalin nga addanto aldaw a maaddaanka met iti gundaway nga agbalin a maysa kadagiti agbuya ken magagaran a mangyarasaas iti, “Adtoyen dagiti agparada a little penguin!”

[Footnote]

[Mapa iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

PHILLIP ISLAND

[Ladawan iti panid 16, 17]

Dagiti agbuya, tugaw, ken napigsa a silaw​—nakasaganan ti amin iti panagparada dagiti penguin

[Dagiti Ladawan iti panid 17]

Iti sangapulo laeng a lawas, agbalin a naan-anayen ti kadakkelna a billit ti dati a sibong

[Picture Credit Line iti panid 15]

Dagiti retrato: Photography Scancolor Australia

[Picture Credit Line iti panid 16]

Dagiti retrato iti panid 16 and 17: Photography Scancolor Australia