Dagiti Zeppelin​—Naisangsangayan a Higante iti Tangatang

 “NI TATANGKO ket maysa nga opereytor ti radio iti zeppelin, ket pagay-ayatna ti tunggal kanito a kaaddana idi iti dayta,” insalaysay ni Ingeborg Waldorf iti Agriingkayo! Kinapudnona, idi kattapog ti maika-20 a siglo, masmasdaaw unay ti lubong kadagitoy a higante a lugan iti tangatang. Sadinoman ti napananda, nakaskasdaaw ti naaramidanda.

Ti panawen dagiti higante a lugan iti tangatang sinaklawna ti kattapog ti maika-20 a siglo. Dagitoy ti nakaiturongan ti atension ti lubong gapu kadagiti nakaskasdaaw a nagapuananda​—a katupag dagiti nagpaiduma a didigra. Idi na-kras ti Hindenburg idiay Lakehurst, New Jersey, E.U.A., idi 1937, kellaat a nagpatingga ti panawen dagiti dadakkel a lugan iti tangatang. Ngem makapainteres a maammuan dagiti napasamak iti dayta a panawen.

Nagbalin Dagiti Hot-Air Balloon a Lugan iti Tangatang

Iti adu a siglo, pinadas dagiti imbentor nga ipamuspusan ti panagtayab ti tao. Nadlaw dagiti Pranses a da Joseph-Michel ken Jacques-Étienne Montgolfier a tumaytayok ti asuk iti tangatang isu nga impagarupda nga adda la ketdi naisangsangayan a kalidad ti asuk a mabalin siguro nga usaren a makatulong iti panagtayab dagiti tattao. Dayta ti gapuna a nagaramidda iti nagdakkel a supot babaen ti papel ken lupot sada imbatog dayta iti ngatuen ti agas-asuk nga apuy. Nakigtot dagiti bumario a nagaaribungbong tapno buyaenda ti eksperimento, idi a ti supot ket timmayok iti tangatang. Napasamak dayta idi Hunio 1783, isu a naimbento idin ti agkabsat a Montgolfier ti hot-air balloon. Lima a bulan kalpasanna, naaramiden ti damo a panagtayab ti tao babaen ti balloon ni Montgolfier.

Ngem ti pagdaksan dagiti balloon ket maisurot dagitoy iti angin isu a di maiturong iti aniaman a partikular a direksion. Masapul nga adda pamay-an ti panangibuelo tapno maiturong ti balloon. Ti kaunaan a namagtipon iti pannakaipangato ken panagbuelo ket ti Pranses a ni Henri Giffard, a nagipatayab iti paandaren ti sengngaw a lugan iti tangatang idi 1852. Imbes a napudot nga angin ti inusar ni Giffard a mangipangato, inusarna ti gas a hydrogen a nalaglag-an ngem iti angin. Yantangay mabalin nga iturong ti lugan ni Giffard, napanaganan dayta iti dirigible​—a naggapu iti Latin a dirigere, nga “iturong” ti kaipapananna.

Kalpasan ti sangapulo a tawen, maysa nga opisial ti buyot dagiti Aleman ti napan idiay Amianan nga America tapno paliiwenna ti Gerra Sibil. Dagiti balloon ti inusar ti agsumbangir a dasig sadiay tapno masiputanda ti ayan dagiti kabusor. Naginteres unay ti opisial iti damo a panagluganna iti balloon iti tangatang ti Karayan Mississippi ta uray la a saanen a naikkat ti pannakaipasurot ti naganna kadagiti lugan iti tangatang. Isu dayta ni Konde Ferdinand von Zeppelin.

Dagiti Kukua ni Konde Zeppelin a Higante a Lugan iti Tangatang

Babaen iti sumagmamano a salaysay nakagun-od ni Zeppelin iti disenio ti aluminum ti kahana a lugan iti tangatang manipud iti imbentor a taga Croatia nga agnagan David Schwarz. Nagustuan ni Zeppelin ti ideya a dakkel a lugan iti tangatang a makailugan iti adu a pasahero wenno nadagsen a kargamento. Naisangsangayan dagiti luganna iti tangatang gapu iti kadadakkelda ken ti sukogda a kasla sigarilio. Dagiti zeppelin ket naaramid iti kaha a metal a nabalkut iti tela. * Adda paset, wenno gondola, iti uneg wenno sirok ti kaha, a pagluganan dagiti tripulante. Dagiti pasahero ket aglugan iti gondola, wenno iti makin-uneg a paset ti lugan iti tangatang. Maital-o daytoy babaen ti hydrogen, nga adda iti adu a benneg​—dagiti pagkargaan iti gas wenno supot a pagkargaan iti gas​—nga adda iti uneg ti kaha. Dagiti motor a naikabit iti kaha ti  mangibuelo. Idi ageks-eksperimento ni Konde Zeppelin kadagiti lugan iti tangatang, naibilang a karkarna a mannakigasanggasat. Ngem nagballigi ti konde idi agangay.

Immikkat ni Konde Zeppelin iti buyot tapno maipangpangrunana ti agdisenio ken agaramid kadagiti lugan iti tangatang. Ti immuna a zeppelin nga inaramidna ket damo a nagtayab iti asideg ti Friedrichshafen, Alemania, idi Hulio 1900. Naglilinia dagiti bunggoy iti takdang ti Dan-aw Constance bayat a ti kasla tubo a lugan, a 127 a metro ti kaatiddogna, ket timmayab iti ngatuen ti danum iti 18 a minuto. Naipasdek ti kompania a Luftschiffbau Zeppelin GmbH, a pagaramidan iti lugan iti tangatang, isu a naaramid dagiti simmaruno a dadduma pay a lugan iti tangatang. Saanen a karkarna ti konde; mabigbigbigen iti lubong. Isut’ inawagan ti agturay iti Alemania a ti katan-okan nga Aleman iti maika-20 a siglo.

Kaunaan iti Lubong a Pangpasahero a Lugan iti Tangatang

Naamiris ni Konde Zeppelin a dagiti higante a luganna iti tangatang ket maysa a pamay-an tapno agbalin a supremo ti Alemania iti tangatang. Bayat ti Gubat Sangalubongan I, dagiti zeppelin ti inusar ti armado a puersa ti Alemania nga agespia iti teritoria dagiti kabusorda ken agitinnag pay ketdi kadagiti bomba. Kinapudnona, ti kakaruan a panangraut iti dayta a gubat ket inaramid ti maysa a zeppelin a nagtayab iti tangatang ti London.

Nupay kasta, nabigbig dagiti sibilian a kaay-ayoda ti lugan iti tangatang a mabalin nga usaren dagitoy a pangpasahero. Isut’ gapuna nga idi 1909, nairugi ti Deutsche Luftschiffahrts-Aktien-Gesellschaft (German Airship Transport Company), ti kaunaan iti lubong a pangpasahero a lugan iti tangatang. Kadagiti simmaganad a tawen, nagbiahe dayta a lugan iti ruar ti Europa. Agpapan agawid a nagbiahe dagiti zeppelin a Graf Zeppelin ken Hindenburg manipud Alemania agingga iti Rio de Janeiro ken Lakehurst.

Idiay Estados Unidos, kaay-ayo unay dagiti tattao ti zeppelin. Kalpasan ti immuna nga ibaballasiw ti Graf Zeppelin iti Atlantico a naggapu iti Friedrichshafen a napan iti Makindaya a Kosta ti E.U. idi 1928​—kabayatan a nadadaelan​—nagtaray ni Presidente Coolidge a napan iti paraangan ti White House tapno buyaenna ti lumabas idi a nagdakkel a lugan iti tangatang. Awan idi ti makalapped iti panagregget ti New York; adda pay naangay a parada ti siudad para kadagiti tripulante ti Graf ken napalladawanda iti nadumaduma ti kolorna a pirgis a papel.

Panaglugan iti Hindenburg

Ti panaglugan iti zeppelin ket naiduma iti panaglugan iti moderno nga eroplano. Panunotem ti iyuulim iti Hindenburg, a daytat’ mamitlo ti kaatiddogna ngem iti jumbo jet ken kas iti kangato ti 13 ti katukadna a pasdek. Saan a tugaw ti maited kenka no di ket ti maysa a siled nga addaan iti kama, pagbugguan, ken paglabaran. No agtayaben, saan a kasapulan nga usarem ti seat belt. Imbes ketdi, mabalin nga agtalinaedka iti siledmo wenno mapanka iti sala wenno iti pagpasiaran, ken tuman-awka kadagiti malukatan pay ketdi a tawa. Amin dagitoy a pasilidad para kadagiti pasahero ket adda iti dakkel a makin-uneg a paset ti lugan iti tangatang.

Sigun iti libro a Hindenburg​—An Illustrated History, 50 a pasahero ti nangan iti siled a panganan, a situtugaw kadagiti lamisaan a namantelan iti puraw ken naidasaran kadagiti napintas a kobierto ken porselana a plato. Iti maysa a gagangay nga ibaballasiw iti Atlantico, nagusar dagiti trabahador iti kosina iti 200 a kilo a karne ken manok, 800 nga itlog, ken 100 a kilo a mantekilia, iti panangisaganada kadagiti taraon iti kosina nga addaan iti de koriente a paglutuan, oven, pagaramidan iti yelo, ken refrigerator. Adda met bassit a piano a nangarkos iti sala, a sadiay ti ayan ti stewardess nga agay-aywan kadagiti pasahero.

Saan a naaramid ti Hindenburg a napartak, no di ket pagnam-ayan. Babaen ti panagtayabna iti dandani 130 a kilometro iti kada oras ken iti kangato a 200 a metro, ti kabiitan a panagballasiw ti Hindenburg iti Amianan nga Atlantico ket idi 1936, iti  dandani 43 nga oras. Gagangay a natalinaay ti biahe. Iti naminsan a panagtayab a naggapu iti Lakehurst, adda babai a pasahero a nabannog unay idi naglugan isu a nagtalinaed iti siledna tapno maturog. Kalpasanna, inayabanna ti steward ta kayatna a maammuan no kaano nga agtayab ti lugan. Inlawlawag ti nasdaaw nga steward a nasurok a duan nga oras nga addada iti tangatang. “Diak mamati kenka,” kinunana. Namati laeng ti babai idi napan iti sala ket nasiripna kadagiti tawa a sumagmamano laengen a gasut a pie ti kinaasidegda iti kosta ti New England.

Ti Kalatakan Pay Laeng a Lugan a Naipatayab iti Tangatang

Dimteng ti kangitingitan ti panawen dagiti zeppelin idi 1929, idi linikmut ti Graf Zeppelin ti intero a lubong. Babaen ti opisial a panagrubbuatna idiay Lakehurst, nalikmut ti lugan iti tangatang ti lubong manipud laud agingga iti daya iti 21 nga aldaw, a nagdisso idiay Friedrichshafen, idiay Tokyo​—a sadiay nga inaribungbongan ti kakapat a milion a tattao​—ken kasta met idiay San Francisco ken Los Angeles. Dua a tawen kalpasanna, adda manen nakallalagip nga inaramid ti Graf idi timmayab a nagpa-Arctic a simmabat iti barko a sisasagana a mangaramid ken mangmantener iti dalan iti kaniebian. Kastoy ti komento ti Hindenburg​—An Illustrated History: “Ita, ti Graf Zeppelin ket nakaaramid iti dandani misterioso a pakasaritaan. Sadinoman a napananna, nakaskasdaaw ti naaramidanna. Mabalin a natalged nga ibaga a dayta ti kalatakan pay laeng a lugan a naipatayab iti tangatang​—agraman ti Concorde iti kaaldawantayo.”

Nasirmata met ti dadduma a nasion ti napintas a masakbayan para kadagiti natibker a lugan iti tangatang. Implano ti Britania ti maysa a bunggoy ti kolor pirak a dadakkel a lugan iti tangatang tapno mapagkaykaysa dagiti adayo unay a paset ti imperiona babaen ti regular a biahe a mapan idiay India ken Australia. Idiay Estados Unidos, ti Shenandoah ti umuna a natibker a lugan iti tangatang a nagusar iti helium imbes a ti sumged a hydrogen tapno agpangato. No agbibiahe idi ti Akron ken ti Macon, agpadpada dagitoy a kabaelanda a patayaben ken pasublien dagiti babassit nga eroplano a naidulin iti makin-uneg a paset ti lugan. Babaen iti alikamenna a radio a makabael a mangigiya iti bagina iti lugar a nakairantaanna, ti Macon ti nagbalin a kaunaan iti lubong a lugan iti tangatang a makabael nga agsubli iti naggapuanna.

Dagiti Nagpaiduma a Didigra

“Wen, talaga a pagay-ayat ni tatang ti agpatayab,” kinuna ni Ingeborg Waldorf, a nadakamat iti pangrugian. “Ngem madanagan iti kinapeggad daytoy.” Nagpatayab ni tatangna idi Gubat Sangalubongan I, ngem uray no tiempo ti talna, napeggad ti  agpatayab, agpapan pay kadagiti amin a nalatak a magapuanan. Apay a kasta?

Ti paniempo ti maysa kadagiti kadakkelan a kabusor ti zeppelin. Kadagiti immuna a 24 a lugan iti tangatang nga inaramid ni Konde Zeppelin ken ti kompaniana, 8 ti na-kras gapu iti dakes a paniempo. Idi 1925, nadadael ti Shenandoah a lugan ti E.U. iti tangatang, bayat ti katengngaan ti panagtayabna gapu kadagiti nakapigpigsa nga angin. Ket ti dua pay a lugan iti tangatang a na-kras gapu iti dakes a paniempo​—ti Akron idi 1933 ken ti Macon awan pay dua a tawen kalpasanna​—ti nangipakaammo kamaudiananna ti panagpatingga ti panawen dagiti natibker a dadakkel a lugan ti America iti tangatang.

Ti laengen pangnamnamaan ti Britania ket ti R 101. Idi 1930, iti immuna a biahena a naggapu iti Britania a mapan idiay India, ti R 101 ket nakadanon laeng agingga idiay Francia, a sadiay a na-kras gapu iti dakes a paniempo. Impadamag ti maysa a periodista nga “awan ti didigra a nangkigtot unay kadagiti umili ti Britania nanipud idi napukaw ti Titanic idi 1912.” Nagpatinggan ti kinalatak unay dagiti inaramid ti Britania a lugan iti tangatang.

Nupay kasta, nagtalek latta ti industria ti zeppelin iti Alemania a praktikal dagitoy. Pagammuan ta napasamak ti didigra a namagkullayaw iti lubong. Idi Mayo 1937, timmayab ti Hindenburg a naggapu idiay Frankfurt nga agpa-New Jersey ket ikagkagumaanna ti agdisso idiay Lakehurst Naval Air Station. Kellaat nga adda bassit a simgiab iti tuktok ti makinruar a kalubna nga asideg iti ipus. Ti hydrogen nga adda kadagiti pagkargaan iti gas ti dagus a nanguram iti lugan iti tangatang. Tallopulo ket innem a tattao ti natay.

Iti damo unay a gundaway, adda dagiti cameraman iti telebision a nangipadamag iti didigra bayat a mapaspasamak dayta. Ti pannakairekord a 34 a segundo a didigra​—ti kawatiwat ti tiempo manipud idi damo a simgiab agingga a na-kras ti nagdakkel a lugan​—ket naipabuya iti intero a lubong, agraman ti makapaladingit a komentario ti nagipadamag: “Maur-uram, gumilgil-ayab . . . Asi pay ti sangatauan ken amin a pasahero!” Nagpaut iti nasurok a 30 a tawen ti panawen dagiti dadakkel a lugan iti tangatang; ket nagpatingga la dayta iti 34 a segundo.

Baro a Henerasion Dagiti Zeppelin

Pulos a di napukaw ti kasta unay a panaginteres ti Friedrichshafen kadagiti zeppelin. Babaen ti Zeppelin Museum, mailadawan dagiti bisita ti napalabas, ket maaddaanda iti gundaway nga umuli iti nasangal manen a paset ti Hindenburg. Ti giya iti museo, a nakakita iti agpaypayso a Hindenburg iti Olimpiada a naangay idiay Berlin idi 1936, kastoy ti imbagana iti Agriingkayo!: “Dika mailadawan ti riknam no makitam ti zeppelin. Nakaskasdaaw unay dayta.”

Maisagsagana ti baro a henerasion dagiti zeppelin, babaen ti pannakausar ti moderno a teknolohia. Nupay babbabassit dagiti baro a zeppelin ngem kadagiti immuna a nagdadakkel a lugan iti tangatang, nadisenio dagitoy nga “agpaay laeng kadagiti babaknang, natalinaay dagitoy ken mausar a pagpasiar a di makadangran iti aglawlaw.” Agbalindanto ngata a nalatak a kas kadagiti immun-una a nakaskasdaaw a higante a lugan iti tangatang? Tiempo laeng ti makaibaga.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 10]

Ni Konde Ferdinand von Zeppelin

[Credit Line]

Dagiti retrato iti panid 10: Archiv der Luftschiffbau Zeppelin GmbH

[Dagiti Ladawan iti panid 11]

Boeing 747

Hindenburg

Titanic

[Dagiti Ladawan iti panid 12, 13]

Kannigid nga agpakannawan: Ti “Graf Zeppelin” iti tangatang ti Philadelphia; ti siled a pagmanehuan; ti sala dagiti bisita

[Credit Line]

Archiv der Luftschiffbau Zeppelin GmbH

[Dagiti Ladawan iti panid 14]

Ti pannakadidigra ti “Hindenburg” idiay Lakehurst idi 1937 ti kellaat a namagpatingga iti panawen dagiti higante a lugan iti tangatang

[Credit Line]

Dagiti retrato: Brown Brothers