Panangmatmat iti Lubong

“Dagiti Arapaap a Kinabaknang”

Ti aglablabes a panaganunsio ti mangal-allilaw iti adu a napanglaw tapno patienda a makalung-awda no agsugalda, nupay nagbassit ti tsansa a mangabakda iti dakkel a gatad, kuna ti Times of Zambia. Sigun iti artikulo, “ti panaganunsio ti loteria parayrayenna dagiti arapaap a kinabaknang, kinaluho, ken biag a giddato nga awanan iti parikut,” idinto “ta manmano a madakamat ti nagbassit a gundawayda a mangabak.” Ingngudo ti pagiwarnak: “Aniaman ti ikalintegan ti maysa a tao, ti panagsugal ket agdadata latta a panagtakaw ken rumbeng a maiparit iti aniaman a kagimongan a nalinteg ti moralidadna.”

 Mabuteng iti Sipnget

“Dagiti ubbing ti ad-adda a mabuteng iti sipnget ngem kadagiti dadakkelda gapu ta ti masansan a pannakaipasidongda iti artipisial a lawag kaipapananna a manmano a mapasaranda ti naan-anay a kinasipnget,” sigun iti maysa a report iti The Times ti London. Inamiris ti sikologo ken autor a ni Aric Sigman ti panagsirarak a mangipakpakita nga ipapilit ti dandani dua a kakatlo kadagiti ubbing nga awan pay sangapulo ti tawenda a saan a maiddep ti silaw no maturogda. Imbagana a saan a rumang-ay ti imahinasion dagiti ubbing no dida mapasaran ti kinasipnget​—uray iti pagturoganda no rabii. “Masapul a maikkan iti gundaway a tumanor dagiti imahinasion ti ubbing,” kuna ti report. “Mabalin a makapainteres unay no agay-ayam ken aglinglingayda iti kasipngetan, agsipud ta naisalsaluminanto ti amin a ladawan a mapanunotda.” Ngem ita, “dagiti naaramiden a ladawan manipud iti telebision, sine, ken ay-ayam iti computer a maitukit iti panunot dagiti ubbing” ti mangpabuteng kadakuada. Kastoy ti nakuna ni Dr. Sigman: “Kasla inuugma ti pammagbaga a sansanenyo ti agbasa ken dikay unay agbuya iti telebision, ngem kasapulan a maulit manen dayta.”

Nargaay ti Dakkel nga Ice Shelf Idiay Antarctica

Kabayatan ti 35 laeng nga aldaw nanipud idi arinunos ti Enero 2002, nargaay ti 3,250 a kilometro kuadrado a seksion ti ice shelf iti Larsen B idiay makindaya a deppaar ti Antarctic Peninsula ken nagbalin a rinibu nga agtatapaw nga iceberg, wenno kasla isla ti kadadakkelda a yelo, sigun iti National Snow and Ice Data Center ti University of Colorado. Kaaduan a paset ti Antarctica ket nalikmut kadagiti nabengbeng, agpampannuray iti glacier a yelo, ngem marunrunawen dagidiay adda iti peninsula gapu iti panagbalbaliw ti paniempo sadiay nanipud iti arinunos ti dekada ti 1940. Gapu ta tumtumpaw ti ice shelf, ti panagreggaayna ket saan a mangpaadalem unay iti patar ti baybay. Nupay kasta, “dagiti ice shelf ket agserbi kas mangsalaknib a pader, wenno bangen, para kadagiti glacier,” sigun iti report. “Apaman a maikkat dagiti ice shelf, dagiti glacier . . . ket mabalin a mangitambakdanto iti ad-adu a yelo iti taaw imbes a maurnongda kas niebe.” Saan pay a nalawag dagiti makagapu iti panagbara, ket mabalin a makariro dagiti impormasion. Iti labes ti peninsula, “awan ti pakakitaan iti nasaknap a panagbara ti nabatbati a paset ti Antarctica,” kuna ti The New York Times. Kinapudnona, impamatmat ti dadduma a panagsirarak a mabalin a limmamiis ti intero a kontinente iti napalabas a 35 a tawen.

Programa ti China Para iti Law-ang

Impadamag ti BBC News nga idi Abril 1, 2002, ti awan taona ken para iti law-ang a lugan ti China a maawagan iti Shenzhou III ket sibaballigi a nagdisso iti Inner Mongolia kalpasan ti makalawas a misionna. Nagawit ti lugan iti “artipisial a tao”​—maysa a manekin a nakabitan kadagiti sensor a mangmonitor iti kaadu ti oksihena ken temperatura tapno masubok no mabalin nga usaren idiay law-ang dagiti teknikal nga alikamen a nadisenio a mangpatanor iti normal a kasasaad ti panagbiag a mabalin a mausar kadagiti masakbayan a panagbiahe ti tattao sadiay. Dagiti opisial a Tsino para iti programa iti law-ang, inyanunsioda dagiti planoda a mangibaon iti tao iti law-ang sakbay unay ti 2005. “Ti napapaut a kalat ti ahensia ti China para iti programa iti law-ang isut’ panangibaonda iti tattao idiay Bulan inton 2010,” sigun iti damag.

Para Kadagiti Loro, Napintas ti Natayengteng

Kasano nga agpili dagiti babassit a loro ti Australia a maawagan iti budgerigar (budgy), wenno shell parakeet iti asawada? Ti sungbat ket mabalin nga agpannuray iti kinatayengteng ti dutdot dagiti tumatayab. Adda kemikal iti dutdot dagiti budgy a mangagsep iti ultraviolet light ken iruarda manen dayta iti at-atiddog a wavelength, isu nga agbalin a natayengteng a duyaw-nalabaga dagiti dutdot. Ni Dr. Justin Marshall iti University of Queensland, Australia, agraman ti kakaduana, ti nangikabil iti losion iti dutdot dagiti atap a budgy tapno saanda unay a natayengteng. “Saan unay a makaatrakar dagiti saan a natayengteng a tumatayab kadagiti dida kasekso,” kuna ti The Sydney Morning Herald. Imbaga ni Marshall a ti kasta unay a kinatayengteng nalabit ipasimudaagna a nangato ti kalidad ti tumatayab. Nupay dagiti bagi ti dadduma pay a parsua ket mabalin nga aglaon kadagiti mangpatayengteng a kemikal, nadlaw ni Marshall nga “ita pay laeng a naidemostra ti pannakausar ti kinatayengteng iti pagarian dagiti animal,” kuna ti Herald.

Dagiti Leon nga Agpegpeggad a Maungaw

“Mabalin a maungawton dagiti leon iti adu a paset ti Africa,” kuna ti magasin a New Scientist. Kasapulan ti 500 agingga iti 1,000 a leon tapno mapaadda ti agarup 100 nga agassawa​—nga umdas tapno maliklikan ti panagasawa dagiti agkakabagian. Sigun iti World Conservation Union, basbassit ngem iti dayta ti populasion dagiti leon idi Makinlaud ken Central Africa. “Nakaro dayta a kasasaad,” kuna ni Hans Bauer iti Leiden University idiay Netherlands. “Awan ti maysa a populasion a masiguradotayo nga agtultuloy nga adda sadiay.” Ti kangrunaan a makagapu iti ibabassit ti bilangda ket ti panagbasak ti tao iti pagnanaedan dagiti animal. Kasapulan dagiti leon ti nakalawlawa a paganupan nga agingga iti 200 a kilometro kuadrado para iti maysa laeng a kalakian. “Dagiti leon ti pagpannurayan ti dadduma pay a kita dagiti parsua,” impakdaar ni Bauer. “Daytat’ maysa a pagilasinan​—no agpegpeggad a maungaw dagiti leon ita, mabalin a kasta met ti mapasamak iti dadduma pay a kita iti sumaganad a 20 agingga iti 30 a tawen.”

Dagiti Peggad ti Sunbed

“Nasurok a mamindua ti posibilidad nga agkanser ti kudil dagiti agus-usar iti sunbed, wenno dagiti aparato a kaasping ti kama nga addaan iti espesial a balawbaw a mangiruar kadagiti ultraviolet light tapno agbalin a kayumanggi ti kudil ti agidda iti dayta. Dagiti agtutubo ti kangrunaan nga agpegpeggad,” kuna ti The Guardian ti London. Ininterbiu ni propesor Margaret Karagas, ti Dartmouth Medical School, New Hampshire, E.U.A., ti 1,500 a tattao nga agtawen iti 25 agingga iti 74, a nasurok a kagudua kadakuada ti kabbaro a nadayagnos nga addaan kanser ti kudil. Dimmakkel ti tsansa a makapataudda iti kanser “agingga iti 20 a porsiento iti tunggal dekada a panagusarda iti sunbed sakbay nga agtawenda iti 50,” kuna ti The Times of London. Kuna ni propesor Karagas: “Tuladen dagiti mangpakayumanggi a silaw ti silnag ti init, [babaen] ti panangiruarda iti nagadu nga ultraviolet radiation.” Mamitlo itan nga ad-adu dagiti matay gapu iti kanser ti kudil idiay Britania ngem idi dekada ti 1960, ket idiay Scotland, mamimpat nga ad-adu ngem idi. Sigun kadagiti eksperto, ti ipapatay ket gapu iti nakaro a pannakaisarangda iti ultraviolet radiation no agkainaranda ken ti panagusarda kadagiti mangpakayumanggi a silaw. “Awan ti aparato a natalged a mangpakayumanggi,” kinuna ti pannakangiwat ti Cancer Research UK. “Kinapudnona, ti panagbalin a kayumanggi ti napudaw ket reaksion ti bagi gapu iti pannakadadael ti DNA.”

Agpegpeggad “Dagiti Torre ti Danum”

Kagudua iti populasion ti lubong ket agpannuray iti danum ti tamnay nga aggapu iti sistema ti ekolohia ti bantay, kuna ti The Toronto Star ti Canada. Agpegpeggad a madadael dagitoy a kabambantayan a naawagan a “dagiti torre ti danum iti lubong,” iti maysa a report ti United Nations a nangideklara iti UN Year of Mountains. Sigun iti Star, ti pannakadadael ket gapu iti “panagbalbaliw ti klima, polusion, panagrurupak dagiti armado a grupo, iyaadu ti populasion, panangkalbo kadagiti kabakiran ken di umiso a panangusar dagiti industria ti agrikultura, panagminas, ken turismo.” Mamakdaar ti report a “daytoy a pannakadadael ti agtungpal iti ad-adu a layus, panagreggaay, ken bisin,” sigun iti periodiko.

Pannakaadikto iti Arak

Maysa kadagiti 13 a tattao idiay Britania ti adikto itan iti arak, kuna ti The Independent ti London, isu a ti pannakaadikto iti arak ket “mamindua a gagangay a kas iti pannakaadikto kadagiti maiparit wenno naireseta nga agas.” Nanipud 1994 agingga iti 1999, immadu iti dandani 43 a porsiento dagiti natay a direkta a maigapu iti pannakaadikto iti arak, agraman dagidiay maigapu iti sakit ti puso, cirrhosis ti dalem, ken pannakasabidong iti arak. Dagiti aksidente gapu iti panagmaneho dagiti nabartek ket immadu manipud iti 10,100  idi 1998 agingga iti 11,780 idi 2000 ken nakaigapuan ti 1 iti kada 7 a natay iti kalsada. Agkonsumision ti 60 a porsiento nga amo kadagiti empleadoda nga aglablabes ti panaginumda, ket 40 a porsiento kadagidiay agaramid iti naranggas a krimen ti mangaramid iti dayta gapu ta nakainumda. Kinuna ni Eric Appleby, a direktor ti Alcohol Concern, maysa a nasional nga organisasion idiay Britania a tumultulong a mangparmek iti aglablabes a panaginum: “Ti nakaro unay a saklawen dagiti parikut yantangay apektaranda ti salun-at ti tattao ket dagiti relasion ken makukuarta, malaksid pay kadagiti serbisio publiko, . . . ti makagapu nga ad-adda a kasapulan ti naganat ken nagkaykaysa a panagtignay.”